AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Download 5.13 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Pulun diktaturası
366 d ə qalan vəsaitin istifadə istiqamətini şərh edə bilməmişlər. Bu m ənfi təcrübələr dünya ölkələri üçün nümunə olmalıdır. Norveçd ə isə Dövlət Neft Fondu yaradıldı və əldə edilən g əlirlər tədricən planlı surətdə xərclənməyə başlandı. Norveç Neft Fondunun g əlirlilik səviyyəsi təxminən 4 faizə yaxındır. Lakin Dövl ət Neft Fondundan Dövlət büdcəsinə pul köçürmələ- ri mü əyyən limitlərlə həyata keçirilməyə başladı. Bu Neft Fon- dunun illik g əlirinin 4 faizindən çox ola bilməzdi. Neft gəlir- l ərinin şəffaflığını qorumaq üçün Norveçdə vətəndaş cəmiyyəti qurulmuşudur. Şəffaflıq olmadan neft gəlirlərini ölkənin inkişafına xərcləmək mümkün deyil. Norveçdə hər bir vətəndaş bir neç ə təşkilatın üzvüdür. Orada vətəndaş cəmiyyəti çox güc- lüdür. Bu s əbəbdən neft gəlirlərinin dağıdılması və dəqiq təyi- natı olmadan istifadəsi praktiki cəhətdən qeyri-mümkündür. Şəffaflıq məsələsi müəyyən mənada ölkədəki siyasi sis- teml ə də bağlıdır. Demokratiya olan ölkələrdə şəffaflıq yardımçı xarakter daşıyır. Demokratiya olmayan ölkələrdə isə şəffaflıq əslində siyasətə çevrilir. Norveç və Böyük Britaniyanı çıxmaq şərtilə digər ölkələrin şəffaflıq problemi mövcuddur 1 . Dünya t əcrübəsi göstərir ki, dövlət büdcəsinin neft gəlirlə- rind ən asılılığını tədriclə aradan qaldırmaq lazımdır. Çünki neftin qiym ətinin yüksəlməsi ilə yanaşı, onun aşağı düşməsi də labüd- dür. Korrupsiyay a uğrayan ölkələrdə təbii ehtiyatlar hesabına ya radılan fondlar çox hallarda o istiqamətlərə vəsait ayırmağa 1 Qeyd: 2009- cu ilin fevral ayında Qətərin paytaxtı Doha şəhərində M ədən Hasilatında Şəffaflıq Təşəbbüsü (MHŞT) üzrə 4-cü beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Burada dünyada ilk dəfə Azərbaycana “üzv ölkə” statusu verilib. 2007- ci ilin sentyabrında EİTİ İdarə Heyətinin Afinada keçirilən iclasında q ərara alınıb ki, ölkələr üzrə MHŞT prosesinin gedişi qiymətləndirilsin və hansı ölkələrdə proses uğurla həyata keçirilirsə, həmin ölkələrə “MHŞT üzv ölk
ə” statusu verilsin. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan bu proses
ə ilk qoşulan ölkə olmuşdur. Pulun diktaturası
367 ça lışır ki, orada ictimai nəzarəti təmin etmək praktiki cəhətdən mümkün olmur. Bütün t əşkilat, hətta vətəndaş cəmiyyəti insti- tut ları da şəffaflığı təmin etmək imkanından xaricdir. Onların sad əcə olaraq konkret nəzarət mexanizmi yoxdur. Əgər deyilənləri Azərbaycan iqtisadiyyatının müasir inki- şafında təhlil etsək, müəyyən nəticələr çıxara bilərik. Əvvəla, Azərbaycanda neft gəlirləri dövlət büdcəsinin hər il artmasına gətirib çıxarır. Məsələn, 2008-ci ildə Neft Fondun- dan dövl ət büdcəsinə ayırmalar 3,800, 2009-cu ildə 4,915 (92,8%) milyard manat t əşkil edirdisə, 2010-cu ildə bu rəqəm – 5,915 milyard manata, 2011-ci ild ə isə 9,0 milyard manata (93,7%), 2012-ci ild ə 9,905 milyard manata (93,7%) çatmış- dır. Ona görə də dünya ölkələrindəki mənfi halların baş vermə- m əsi üçün ciddi tədbirlər planı hazırlanmalıdır. İkincisi, ölkə iqtisadiyyatı həddən artıq inhisarlaşıb. Bu ha- dis
əni dəfələrlə dövlət başçısı da etiraf etmişdir. Böyük biznes sah
ələrinə bir neçə qruplar nəzarət edir. Ona görə də iqtisadi isla- hatlar b
əziləri üçün sərfəli deyil. İnhisarçılar bəzən islahatlara müqavim
ət göstərirlər. Bütün bunlar dövlət nəzarətindən kənarda deyil. Lakin bu m əsələlərə vaxtı çatanda deyil, dövlət səviyyə- sind
ə daimi olaraq reaksiya verilməlidir. Üçüncüsü, Az ərbaycan iqtisadiyyatına kapital qoyan xarici şirkətlərin sabitlikdə çox böyük maraqları var. Məlumdur ki, sa- bitliyin qorunmasında neft gəlirləri böyük rol oynayır. Hökumət bu gün bundan s əmərəli istifadə edir. 30-40 ildən sonra vəziyyət d əyişə bilər. Ona görə də respublikamızın ciddi problemlərlə qar şı-qarşıya durmaması üçün gələcək strategiyanı düzgün mü- əyyən etmək lazımdır. Dördüncüsü, Az ərbaycanda neft xam şəkildə satılır. Yaxın g ələcəkdə Azərbaycan neftini öz ərazisində emal etməsi üçün bü tün hazırlıq işlərini tezləşdirməlidir və zavodlar tikilməlidir. Milli Bankın məlumatına əsasən, ixracatda neft və neft m əhsullarının payı 94,5% təşkil edir. Problem ondadır ki, Azər- baycanda ixracatda v ə ÜDM-də neftin payı getdikcə artmaqda- Pulun diktaturası
368 dır. Bununla da, yaranacaq boşluğu doldurmaq üçün qeyri-neft sek torunun potensialı çox zəifdir. Ona görə də elə bir əlverişli mü hit olmalıdır ki, xarici investisiyalar qeyri-neft sektoruna qo- yul sun. Amma xarici investisiyaların bu baxımdan vəziyyətləri h ələlik qənaətbəxş deyil. B əzi siyasətçilər, hətta iqtisadçılar qeyd etdiyimiz məsələ- l ərə adi yanaşır, üstündən sükutla keçirlər, sanki belə olmalıdır. Özl ərinə bəraət qazandırmaq üçün keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin ha mısında özünəməxsus çatışmazlıqların olduğunu dövriyyəyə bu raxırlar. Dünya bazarında neftin qiyməti son illərdə demək olar ki, yüks
ələn xətlə gedir. Belə olan halda neft ölkələrində ÜDM-də neftin xüsusi ç əkisi artacaqdır. Deməli, tədricən neftdən kənar sah
ələrdən əldə olunan ÜDM çəkisi kəskin surətdə aşağı düşəcəkdir. Əgər hər hansı bir zamanda neftdə ucuzlaşma baş verirs ə, deməli, dollar möhkəmlənir. 2007-ci ildə ÜDM-nin ar- tım sürətinə görə Azərbaycan dünyada birinci yeri tuturdu. 2013-cü ild ə ÜDM təxminən 6 faiz artmışdır.
Pulun diktaturası
369 Bu da insanlardan gizli deyil v ə hamı bunu görür. Bunun üçün iqtisadçı olmağa ehtiyac yoxdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dünya iqtisadçılarının heç də hamısı iqtisadi artım göst əricisini qəbul etmirlər. Neft Fondunda n ə qədər pul toplanmasından asılı olma- yaraq, iqtisadiyyatın inkişafı həddən artıq aşağı düşərsə onda iş yerlərinin çoxu az bir müddətdə itirilə bilər. Bu sadəcə olaraq fikirdir, proqnozdur v ə dövlət səviyyəsində alternativ yollarla bu t əhlükənin qarşısını almaq mümkündür. Ardıcıl olaraq Britaniyanın nüfuzlu analitik mərkəzlərin- d ən olan Xarici Əlaqələr üzrə Kral İnstitutu («Chatam House») Az ərbaycanı gözləyən iqtisadi tənəzzüllə əlaqədar proqnozlar verib. Lakin BVF-d ən fərqli olaraq onlar ümumilikdə məsləhət görürl ər ki, neft istehsal edən bütün ölkələr neft ixracının müəy- y ən dövrdə tükənəcəyini nəzərə alaraq o vaxta qədər qeyri-neft sah ələrini də inkişaf etdirməlidir. İnstitutun hesablamalarına görə Azərbaycanda ÜDM-in h əcmi artmayacaq, əksinə azalacaq. Bu isə artıq iqtisadi böhran dem əkdir.
Az ərbaycanda gedən proseslər isə bunun əksini göstərir. Apa rılan iqtisadi siyasət, alternativ yollar, hələ ki, inkişafı təmin edir v ə narahatlıq üçün heç bir əsas görünmür. Malayziya, İndoneziya və Norveç öz iqtisadiyyatlarını kar- bo hidrogensiz artıq inkişaf etdirə biliblər. Yəni bu ölkələr artıq tam neftd ən asılı deyil, digər sahələr də kifayət qədər inkişaf edib- dir. Yerd ə qalan ölkələr – Əlcəzair, Nigeriya, Anqola, Qazaxıstan, Şərqi Timor, Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt və İran bu istiqamətdə ciddi sınaq və məhdudiyyətlərlə üzləşəcəklər. Buna səbəb kimi, idar əetmənin, özəl sektorun zəif inkişafı, iqtisadi və siyasi islahatların aparılması göstərilir. Lakin hansısa iri yataq aşkar edils
ə, bu həmin dövrü sadəcə uzadacaqdır. Ölk
ə iqtisadiyyatı elə qurula bilər ki, ən az gəlirə malik olan
lar bu artımdan, ümumiyyətlə, pay götürməsin. Ona görə d ə artımın əhalinin həyat səviyyəsinə təsirini müəyyən edilməsi Pulun diktaturası
370 g əlirin müxtəlif təbəqələr arasında necə bölüşdürülməsindən asılıdır. Dünya neft ölkələrinin əksəriyyətində sosial baxımdan bölgü
ədalətli deyil. İqtisadi hesablamalar göstərir ki, Azərbaycan neft hasilatı üzr ə öz zirvəsinə çatıb. Əgər yeni yataqlar kəşf edilməsə hasilat azal mağa doğru gedəcək. Onda avtomatik olaraq ÜDM-in həc- mi v ə büdcə xərclərinin artım sürəti tədricən aşağı düşməyə başlayacaq. Bunun üçün qabaqlayıcı tədbirlər görmək lazımdır. Qeyd olunduğu kimi ölkə iqtisadiyyatında qeyri-neft sek- to runu inkişaf etdirmək lazımdır. İqtisadi sahələrdən başqa res- pub likamızda qeyri-iqtisadi sahələri də inkişaf etdirmək olar: m əsələn, turizm, innovasiyalı təhsil və s. Təhsil sferasını xüsu- sil ə qeyd etmək lazımdır. Dünyada insana qoyulan kapital ən çox g əlir gətirəndir. Unutmaq lazım deyil ki, Azərbaycanda neft
əsasən Abşeron yarımadasında çıxır. İstər-istəməz neft çı- xan regionun inkişaf səviyyəsilə digər regionların inkişaf səviy- y ələri arasında bir uyğunsuzluq yaranıbdır. Artan kənd əhalisi şəhərlərə axıb. Bu isə həm regionlarda kənd təsərrüfatının in- kişafının qarşısını alır, həm də gizli işsizlik yaradır. İqtisadi yüksəliş təkcə təbii ehtiyatların zənginliyindən asılı deyildir. İqtisadi artım kəmiyyət göstəricisidir. İqtisadi inki- şafı müəyyən edən əsas meyar həm də keyfiyyətdir. Keyfiyyət göst
əricisi sosial-iqtisadi inkişafın dərin köklü istiqamətlərini özünd
ə səciyyələndirir. Bu eyni zamanda əhalinin yaşayış səviy- y əsini özündə əks etdirir. Artımın yaratdığı əlavə dəyər də var və yal nız bu dəyərin ədalətli bölüşdürülməsi insanların sosial rifahı- na t əsir göstərir. B əzi siyasətçilər və iqtisadçılar belə hesab edirlər ki, Azər- baycanda ümumi daxili m əhsulun artım sürətində mütləq azalma baş verəcəkdir. Bu zaman makroiqtisadi göstəricilər sözsüz ki, d əyişəcək. Lakin, eyni zamanda onlar qeyd edirlər ki, azalma olacaq, ancaq bu neftl ə bağlı olmayacaqdır. Bu proqnozların əksinə olaraq Xəzər Neft-Qaz Konfran- sında BP-nin Azərbaycandakı prezidenti Bill Şreder bildirdi ki, Pulun diktaturası
371 əgər hökumət yeni texnologiyalarla neft hasilatını artırmağa razı- lıq versə, 2019-cu ilə qədər 50 milyon ton hasilat sürətini saxla- yacaqdır. Ümumiyyətlə, 2029-cu ilə qədər neft hasilatı 40 mil- yon tondan aşağı düşməyəcəkdir. İndi kim sübut edə bilər ki, bu neft artımının qarşısında iqtisadiyyat necə çökə bilər? İkincisi, neft ə qazı da əlavə etsək onda nə baş verəcək? Göründüyü kimi, bütün iqtisadiyyatın inkişafı təkcə t əbii ehtiyatların zənginliyindən asılı deyildir. Əsas məsələ bu t əbii ehtiyatlardan necə istifadə edilməsindən, idarəetmə sisteminin nec ə qurulmasından, bütövlükdə ölkənin hansı iqtisadi sistemd ə inkişafından asılı olmayaraq siyasi və iqti- sadi siyas ətindən asılıdır. Pulun diktaturası
372 IX FƏSİL MÜASİR DÜNYA İQTİSADİ BÖHRANI: MAHİYYƏTİ, SƏBƏBLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ, ARADAN QALDIRILMASI YOLLARI 9.1. İqtisadi böhranın məzmunu, xarakteri və növləri Yuxarıdakı fəsillərdə pulla bağlı qarşımıza qoyduğumuz probleml ərin təhlilini verdikdən sonra müasir dövrümüzün ən aktual bir m əsələsinə çevrilmiş iqtisadi böhrandan bəhs etmə- m ək mümkün deyil. Çünki böhran birbaşa və dolayısı ilə de- mok ratiya, iqtisadi azadlıq, pul, onun diktaturası, korrupsi- ya, siyas ət, iqtisadi maraqların bütün başqa maraqları üstə- l əməsi və digər artıq bəhs etdiyimiz məsələlərlə bağlıdır. Sual yaranır ki, iqtisadi nəzəriyyələrin, sivilizasiyanın in- ki şaf etdiyi müasir mərhələdə, kifayət qədər intellektual baxış- la rın mövcud olduğu bir şəraitdə böyük dağıdıcı nəticələri olan iqtis adi böhranları qabaqcadan görmək və aradan qaldırmaq müm kün deyil? Doğrudanmı iqtisad elmi və tarixi, müasir nə- z əriyyələr böhran qarşısında acizdir? Elmi əsaslarla işlənmiş iqtisadi siyas ətlər nə üçün böhranların qarşısını ala bilmir? Bu s əpkidən olan bir çox suallara cavab tapmaq üçün iqtisadi böh- ran ları təhlil etmək zəruridir. Əlbəttə, böhran, onun səbəbləri haqqında çoxlu tarixi və müasir n
əzəriyyələr mövcuddur. Onların mükəmməlliyinə şüb- h ə ilə yanaşmaq səhv olardı. Böhranları mümkünsüz edən bu n əzəriyyələrin zəifliyi və ya iqtisadi siyasətdəki nöqsanlar de- yil, iqtisadi inkişafın özünün obyektiv tələbidir. İqtisadiyyat
Pulun diktaturası
373 h ərəkətə gətirmək tələb olunur. Bu müasir ekonomiksdə meta- iqtisadiyyat adlanan iqtisadi əxlaq, iqtisadi inam, iqtisadi vicdan, iqtisadi borc, iqtisadi m əsuliyyət, iqtisadi mədəniyyət, iqtisadi etimad, bir sözl ə, iqtisadi tərbiyə sanki, böhran doğuran səbəblə- rin arad
an qaldırılması üçün açar rolunu oynayır. İstənilən böh- ran amilini t əhlil etdikdə onun mənəviyyat amilinə gəlib çıx- dığının şahidi oluruq. Məsələn, əgər böhranın səbəbi borc problemidirs ə (ipoteka böhranı) deməli, burada tərəflərin bi- ri əxlaq normalarını pozur, sözünə və vədinə xilaf çıxır, ya- lan danışır və s. Rusiyada f əaliyyət göstərən “İnkişaf mərkəzi” adlı iqtisadi t ədqiqatlar fondunun baş iqtisadçısı Valeri Mironovun bu ba- r ədəki baxışları maraq doğurur. O göstərir ki, 2009-cu ildə orto- doksal kils ə nümayəndələrinin baxışlarında belə bir fikir diqqəti c əlb etdi: böhranın əsasında iqtisadiyyat və maliyyə dayanmır. Onun əsasında bütün dünyada əxlaq, düşüncə dayanır. Bu, ma- liyy ə, iqtisadi böhran yox, daha çox psixoloji, əxlaq böhranıdır. Roma papası XVI Benedikt Qərbi eqoizmi tərk etməyə ça- ğırdı. O qeyd edir ki, mənəviyyat, yəni psixoloji böhran iqtisadi böh randan daha çox dünyanı heyrətləndirdi. H ələ XIX əsrdə C.Mill də böhranın səbəblərini insanın mə- n əvi xüsusiyyətlərində axtarmağı lazım bilirdi. Məsələn, o ya- zırdı ki, panika (əsasız təşviş), yalan krediti məhv edir və nəticə etibaril
ə iqtisadiyyata ziyan vurur 1 . Lakin t əəssüflər olsun ki, dünyanın əksər ölkələrində m ənəviyyatsız bir iqtisadiyyat mövcuddur və sanki belə də ol malıdır devizi ilə inkişaf edir. Əvvəllərdə olduğu kimi ye- n ə də iqtisadi maraqlar bütün digər maraqları, əxlaq nor- ma larını, hətta ailə münasibətlərini kölgədə qoyur, lazım g əldikdə ölçüyəgəlməz sərt simasını göstərir. Halbuki iqti- sa diyyatın arxasında güclü mənəviyyat dayanmalıdır. Mə- n əviyyatsız iqtisadi inkişafın gələcəyi yoxdur. Eyni zaman-
1 Bax: “
Аргументы и факты” qəzeti. 2012, № 8, s.17 Pulun diktaturası
374 da bazar iqtisadiyyatının tarixi inkişaf mərhələləri onu da göst ərir ki, bu iqtisadi sistem mənəviyyat elementlərini kö- künd ən inkar etmir. Bazar iqtisad iyyatına qədəm qoyan ölkələrdə milli burju- a ziya formalaşmalıdır. Azərbaycanda belə bir inkişaf XX əsrin əvvəllərində artıq öz ənənəsini qoymuşdur. Əgər Azərbaycan- da Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov v ə başqaları kimi öz sərvətlərindən çox ölkənin m ənəviyyatını düşünən insanlar olmasa mənəviyyat itəcək- dir. Onlar öz kapitallarını bu sahəyə yönəltməlidirlər. Söhbət t əkcə Azərbaycandan getmir. Dünyanın inkişaf etmiş və inkişaf etm əkdə olan ölkələrinin hamısında bu ənənəyə sadiq qalmaq la zımdır. Əks-təqdirdə müəyyən bir dövrdə böhran iqtisadiyyatı ani bir zaman k əsiyində məhv edəcəkdir. Böhran ölk ə iqtisadiyyatını zəiflətməklə bərabər mə- n əviyyatı pozur. Mənəviyyatı qorumaq üçün də iqtisadiyya- tı böhrandan qorumaq lazımdır. Bəs bütün bunlara necə na il olmalı? Bunun üçün ilk növb ədə böhranın nə olduğunu, onun ma- hiyy
ətinin incəliklərini dərk etmək lazımdır. Yunan sözü olan “krizis” (böhran) – “h əll” anlayışındandır. “Krizis” sözü Çin di- lind
ə “təhlükə”, “əlverişli imkan” deməkdir. Deməli, böhran h əm təhlükə, həm də bir imkan, şansdır. Tarix göstərir ki, güc- lü dövl ətlər bu şansdan, imkandan istifadə edib daha da güclə- nir. Z əiflər isə güclü dövlətlərdən asılı vəziyyətə düşür. Böhran eyni zamanda “q ərar”, “dönüş” nöqtəsi mənasın- da da işlədilir. Ç.Kindlberqer v ə R.Aliber maliyyə böhranını şərh edər- k ən daha geniş anlayışlardan istifadə edildiyini göstərir: möhtə- kir eyforiyasının sonu və klassiklərin iflas və çaxnaşma adlan- dırdıqları mərhələnin başlanğıcı arasındakı dövrün təsviri üçün dig ər epitetlər də - həyəcan, qorxu, gərginlik, sıxıntı, təzyiq, inam sızlıq, təhlükə, zəiflik geniş tətbiq edilmişdir. Daha parlaq Pulun diktaturası
375 ifad
ələr belə söz birləşmələrinə daxil idi: “bazarın təhlükəli en- m əsi”, “tufan ərəfəsində atmosfer” 1 .
Elmi nöqteyi-n əzərdən hamıya məlumdur ki, inkişaf zid- diyy ətlərdən yaranır. Ziddiyyətlər inkişafın hərəkətverici qüvvəsi kimi bütün m ərhələlərdə onu müşahidə edir. Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatda inkişaf iqtisadi sistemlərin inkişafı kimi təzahür edir. Ona gör ə də ziddiyyətlər hər bir iqtisadi sistemin daxilində v ə iqtisadi sistemlər arasında baş verir. İqtisadi sistem daxilində- ki ziddiyy ətlər iki cür qiymətləndirilə bilər: 1.
ə daxilən xas olan mahiyyətdən doğan ziddiyyətlər. 2.
Keçmişin qalıqları, mühafizəkarlıq, həyat fəaliyyətindəki ç ətinliklər və anomaliyalar ilə bağlı olan ziddiyyətlər. Birinci qrupa daxil olan ziddiyy ətlər daim yeni əsas üzə- rind ə yeni şəkildə bərpa olunur. Buna görə də onlar sadəcə inki- şaf mənbəyi deyil, həm də inkişafı sürətləndirmə mənbəyidir. H əmin ziddiyyətlərin mövcud şəraitə uyğun hərəkət forması tam vaxtında təmin olunduqda onlar inkişafı sürətləndirən mən- b ə rolunu daha yaxşı ifa edirlər. İkinci ziddiyyət qrupunda vəziyyət bir qədər başqadır. Öz- lüyünd
ə ləngidici təsir göstərən bu ziddiyyətlər şiddətləndikcə onların ləngidici təsiri daha da artaraq maksimum qüvvə kəsb edir, əks tərəflərin uyğunsuzluğu xüsusilə kəskin şəkil alır və mü- naqişəli vəziyyət yaranır. Belə şəraitdə inkişaf əslində onları ara- dan qaldırmaq üçün göstərilən fəaliyyətdir. Bu ziddiyyətlərin lən- gidici t
əsiri onlara ciddi diqqət yetirilməsini tələb edir. Xüsusilə ona gör
ə ki, bu ziddiyyətlərin yığılıb qalması real şəraitdə baş vermişdir və onları aradan qaldırmaq üçün qəti fəaliyyət gös- t ərilməlidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu cür ziddiyyətlərin d ərin kökləri idarəçiliyin mürəkkəb sistemindədir. Əks-təqdirdə ziddiyy ətlər belə davamlı olmazdı və onları aradan qaldırmaq 1 Bax: Ç.Kindlberqer, R.Aliber. Dünya maliyy ə böhranları: İflas, təşviş və maniyalar / ingilis dilind ən tərcümə. Bakı: “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı. 2010, s. 119. |
