B. Abidov, О. G‘. Azimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi asoslari

II. Plastmassalar ishlab chiqarish

Plastmassalar turli-tuman ishlatiladi. Hozirgi vaqtda xalq xo‘ja- ligining hech bir sohasi yo‘qki, u yerda plastmassalar ishlatilmagan bo‘lsa, samolyotsozlik va raketa yasashdan tortib, to maishiy bu- yumlar va tibbiyot sohasini ham o‘z ichiga oladi.

Plastmassalar o‘ziga xos xossalari tufayli ishlab chiqarishdan an’anaviy materiallar hisoblangan qora va rangli metallarni, yog‘och va tabiiy tola hosil qiluvchi materiallar va shu kabilarni tobora siqib chiqarayapti. Bunday almashinish nafaqat yangi xususiyatli buyum- larni olish, balki anchagina iqtisodiy afzalliklarga ham ega bo‘lishga olib keladi. Plastmassalar uchun xomashyo olish va plastmassalar- ning o‘zini ham ishlab chiqarish anchagina kam mehnat sarflanishi bilan bog‘liq.

Plastmassalar olishni, kimyoviy reaksiyalarni ketish xarakteriga bog‘liq ravishda, ikki ko‘rinishga bo‘lish mumkin:

1. Polimerizatsiya yo‘li bilan olinadigan plastmassalar, ya’ni po- limerizatsion plastmassalar.

   
   

2. Kondensatsiya yo‘li bilan olinadigan plastmassalar, ya’ni kon- densatsion plastmassalar.

   
   

Polimerizatsion plastmassalar ulushiga umumiy plastmassa ishlab chiqarishning 60% to‘g‘ri kelib, unga poliolefinlar, polistirollar, polixlorvinil va shu kabilar kiradi. Kondensatsion polimerlarga esa

132

ulushning qolgan 40% to‘g‘ri kelib, ularga fenolformaldegid, poliefir va shu kabi plastmassalar kiradi.

1. 
   
   Polistirol
   

Stirolni polimerlab yoki u asosda olingan plastmassalar ishlab chiqarish umumiy hajmining taxminan 18% ini tashkil etadi.

Stirol asosida polimerlar ishlab chiqarishni ko‘rib chiqishdan av- val monomerning o‘zini olish haqida qisqacha ma’lumot beramiz.

Stirol olishda ilk xomashyo sifatida etilbenzol xizmat qiladi, u benzoini etilen bilan alkillab olinadi. Etilbenzolni degidrirlash yangi katalizatorda 560-580°C haroratda, 600°C da esa biroz ishlatilgan katalizatorda amalga oshiriladi.

Katalizator sifatida magniy yoki temir asosidagi oksidlar bosh- qa qo‘shimcha oksid (CuO, ZnO, CaO va boshqa)lar bilan birga oksidli birikmalar holida ishlatiladi. Katalizatorga oz miqdorda kaliy karbonat ham qo‘shimcha qilinadi. Jarayon suv bug‘i ishti- rokida boradi, kaliy birikmasi katalizatorni o‘z-o‘zidan regene- ratsiyalanishiga yordam qiladi. Bu jarayonni 10-12 oygacha ka- talizatorni regeneratsiya qilmay olib borishga imkon beradi. Etilbenzol degidrirlanganda hosil bo‘lgan stirolning salmog‘i 7080% ga yetadi. Asosiy reaksiya - etilbenzolni degidrirlash:

bilan bir qatorda reaksiya mahsulotlarida benzol, toluol va murak- kabroq mahsulotlar hosil qiluvchi yonaki reaksiyalar ham ketadi.

Stirol ajratib olish qiyinligi nafaqat etilbenzol va stirollarni qay- nash haroratlarini yaqinligidan, stirolni uni rektifikatsiya qilinayot- ganda polimerlanishga moyilligida. Shuning uchun stirolni ajratib olish uchun 30 mm simob ustunida vakuumda stirol polimerizatsi- yasini oldini oluvchi ingibitor - gidroxinon qo‘shib, rektifikatsiya qilinadi.

Izopropilbenzolni a-metilstirolga degidrirlash xuddi yuqorida-

133

gidek yo‘sinda amalga oshiriladi. Degidrirlangan izopropilbenzol- ga nisbatan a-metilstirolning salmog‘i 92% ni tashkil qiladi. Izop- ropilbenzol biroz pastroq haroratda degidrirlanadi, a-metilstirol esa stirolga nisbatan kamroq polimerizatsiyaga uchraydi, bu esa a-metilstirolni ajratish va saqlashda ingibitor qo‘shilmasligini ta’- minlaydi.

Sanoatda stirolni polimerizatsiyasi bir necha usullarda amalga oshiriladi:

1. blokli termik polimerizatsiya;

   
   

2. peroksid birikmalar bilan initsirlangan emulsion yoki suspen- zion polimerizatsiya;

   
   

3. erituvchida initsirlangan polimerizatsiya;

   
   

4. kompleks metalloorganik katalizatorlar ishtirokida polimeri- zatsiya.

   
   

Polistirol olishning eng keng tarqalgan usuli termik polimerizatsiya bo‘lib, unda eng toza va eng yaxshi dielektrik xossali polistirol olish imkoniyatini beradi. Temperatura ortishi bilan polimerizatsiya tezligi ham ortadi, molekular og‘irlik esa pasayadi.

Stirolni emulsion va suspenzion polimerizatsiyasi suvli muhitda olib boriladi. Emulsion polimerizatsiyada initsiator sifatida 70-90°C haroratda radikal polimerizatsiya jarayonini boshlab beruvchi radi- kallarga yengil parchalanuvchi kaliy persulfat xizmat qiladi. Suspenzion polimerizatsiyada initsiatorlar-organik peroksidlar. Emulsion va suspenzion polimerizatsiya jarayoni 70-90°C haroratlarda ketganligi bois, polimer molekular og‘irligi (200-400 ming) termik polimerizatsiyanikiga (100 ming) nisbatan ancha yuqoridir.

Emulsion polistirolga nisbatan suspenzion polistirol birmuncha yaxshiroq dielektrik xossalarga egadir.

Polistirol sovutkich korpusidan tortib, to plyonkalargacha bo‘l- gan turli-tuman buyumlar tayyorlashda keng ishlatiladi. Polistirol - dan penopolistirol ham tayyorlanib, u polistirolni ko‘pirtirib hosil qilinadi.

Stirol turli sopolimerizatsiya reaksiyalariga oson kirishadi va shu asosda stirolni turli sopolimerlarini ishlab chiqarish tashkil qilin- gan. Masalan, stirolni butadien bilan sopolimerlab sintetik kauchuk- larni boshqa tiplari ichida hozirgi vaqtda asosiy o‘rinni egallagan butaditen-stirol deb nomlangan kauchuk olish imkoniyatini berdi.

134

2.