B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

1.2.1. Yuqori zichlikdagi quyi bosimli polietilenni 
ishlab chiqarish
Polietilenning quyi bosim ostidagi sintezi birinchi bor 50-
yillarning o‘rtalarida nemis kimyogari Sigler tomonidan ochilgan
katalizator vositasida amalga oshirildi. Etilenning polimerlash reak-
siyasi katalizator–aluminiytrialkil (AlR
3
) va titan IV xlorid (TiCl
4
) - 

---

119
lardan hosil bo‘luvchi katalitik kompleksda, uglevodorodli erituvchi
(geptan, «kalosha» benzini, siklogeksan)da olib boriladi.
Polimerlash reaksiyasi katalizatorlari Mendeleyev davriy siste-
masining birinchi, ikkinchi va uchinchi guruhi metallarining bosh-
qa alkanli birikmalari ham bo‘lishi mumkin. Biroq uchetilaluminiy
al(C
2
h
5
)
3
, uchizobutilaluminiy [Al(izo–C
4
h
9
)
3
] va dietilaluminiy
xlorid [Al(C
2
h
5
)
2
Cl] lar ko‘proq ishlatiladi.
Etilenni polimerlashning ushbu usuli ko‘pchilik davlatlarda keng
rivojlangan.
1.2.1.1. Sigler metallorganik katalizatorlarini olish usullari
Hamdo‘stlik mamlakatlarida polimer materiallari ilmiy-tekshirish
instituti tomonidan qilingan ishlar natijasiga ko‘ra, quyi bosimli po-
lietilenni sanoatda ishlab chiqarishning Sigler metallorganik katali-
zatorlarida davriy va uzluksiz sxemalari ishlab chiqilgan. Katalizator
oltingugurtga va kislorod saqlovchi qo‘shimchalar (xususan, suvga
va kislorod)ga o‘ta ta’sirchan bo‘ladi.
Uchetilaluminiy va uchizobutilaluminiylar turli usullar bilan oli-
nishi mumkin:
To‘g‘ridan to‘g‘ri sintez quyidagi reaktsiyalarga asoslangan:
Ushbu mahsulotlar havo bilan kontaktda bo‘lsa, o‘z-o‘zidan
alangalanib ketadi. Shuning uchun etilenning polimerlash reaksi-
yasini metallorganik katalizatorlar ishtirokida azot atmosferasida
o‘tkaziladi.
Dietilalyuminiy xlorid mayda dispers alyuminiyni etilxlorid bilan
o‘zaro ta’sirlab ekvimolekular alkilalyuminiy xloridlarni aralashma
holida hosil qilib, so‘ng ularni natriy metali bilan ishlov berib olina-
di:
Al
H
C H
Al C H
kkal mol
Al
H
iz
atm
+
+

→

+
+
+
−
3 2
3
3 2
3
2
2
4
30
110
2
5 3
2
/
(
)
/
/
oo C H
Al izo C H
kkal mol
−
→
−
+
4
8
4
9 3
67
(
)
/
3
3
66
2
5
2
5 2
2
2
5
2
2
5 2
Al
C H Cl
Al C H Cl
Al C H Cl
kkal mol
Al C H Cl
+
→
+
+
(
)
(
)
/
(
)
++
+
→
+
+
+
Al C H Cl
Na
Al C H
Al NaCl
kkal
(
)
(
)
2
5
2
2
5 3
3
197

---

120