B. OʻRinboyev, A. Musayev umumiy tilshunoslik jizzax- 2021 Oʻzbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

ULUGʻ TOSHMUXAMMEDOVICH TURSUNOV (1905-1971)
Oʻzbek tilshunosligi Samarqand maktabining koʻzga koʻringan namoyandalaridan biri professor, oʻzbekistonda xizmat kursatgan fan arbobi Ulugʻ Toshmuxammedovich Tursunovdir. U oʻzining butun ongli xayotini respublikamizda tilshunoslik ilmining rivojlanishiga, xalq, maorifining yanada ravnaq, topshpiga, filolog kadrlar tayyorlash ishiga bagishladi (52).
U.Tursunov Fargʻona pedagogika bilim yurtini tamomlagan (1924), Margʻilon shaxrida oʻqituvchi (1924-25), Qoʻqon shaxridaga bolalar uyida mudir (1925-27). Leningrad Sharqshunoslik institutida (1927- 30). Institutda yirik tilshunos, turkolog olimlar A.N.Samoylovich, N.YA.Marr, I.I.Meshchaninov, L.V.SHcherba, E.E.Bertelьs, S.E.Malov kabilardan bilim sirlarini mukammal urgandi va ular bilan yakin alokdsa buldi. 1930-36 yillarda Til va terminologiya qoʻmitasida ilmiy xodim, SAGU da oʻqituvchi, Tojik agropedagogika institutida dotsent, kafedra mudiri, Madaniy qurilish institutida sektor boshligi, tip va adabiyot institutida direktor oʻrinbosari bulib ishladi. Xarbiy xizmatda buldi. 1936 yil 15 martidan umrining oxirigacha Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetida kafedra mudiri bulib ishladi.
U.Tursunov 1941 yil 21 iyunsda filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun “oʻzbek tilida soʻz turkumlarining yasalishi” mavzusida dissertatsiya yoqladi. 1941 yil iyulidan 1946 yilgacha harbiy xizmatda boʻlib, u vzvod komandiri, brigada gazetasining muxarriri vazifasida ishladi. 1958 yilda unga professorlik unvoni berildi.
U.Tursunov oʻzbek tilining ilmiy-nazariy, amaliy va metodik masalalariga bagashlangan 100 dan ortik ilmiy maqola, risola, darslik va qoʻllanmalar muallifidir.
Professor Ulugʻ Tursunov fanning mashaqatli yoʻlidan dadil odim tashlagan tilshunoslik fanining hozirgi taraqqiyotida talab etayotgan muxim muammolariga qoʻl urib, uni hal etgan-maxsuldorlik bilan qalam tebratgan olimlardan biri. Uning ilmiy ijodi nixoyatda salobatli va koʻp qirralidir. Olimning ilmiy ijodida tilshunoslik fanining eng muxim muammolarini davrimiz nuqtayi nazaridan tahlil qilgan
Ulugʻ Tursunov bir qator ilmiy ishlari bilan til bilimining umumiy masalalarini xozirgi kun talablari asosida yoritishga oʻzining munosib xissasini qoʻshdi. Uning “Til bilimida yashash oqim” (1930), “Tilshunoslik va adabiyotda zararkunandalik” (1937), “Tilshunoslikdaga chalkashliklarga qarshi” (1952), “Tilning ijtimoiy xodisa ekanligi Haqida” (1955), “Esperanto nima?” (1959), “Darslikni mukammallashtirish yulida” (1960), “K izucheniyu tvorcheskoy bshxrafii professora E.D.Polivanova” (1964), “E.D.Polivanov i voprosi evolyusii yazika” (1966), “Nutq, madaniyati tugʻrisida” (1966) kabi ishlarida tilning qurilishi, tilning rivojlanishi, til va jamiyat, til va tafakkur muammolari aloxida e’tibor bilan yoritilgan.
Olimning qalamiga mansub boʻlgan “oʻzbekchada fe’llarning yasalishi” (1930), “oʻzbek tilida soʻz turkumlarining yasalishi” (1941), “Oʻzbek tilida koʻmakchilar” (1947), “Oʻzbek tilida fe’l darajalari” (1956), “K,ushma ran sintaksisiga oid yirik ilmiy tadkikot” (1959), “Xozirgi zamon oʻzbek tili” (1960), “oʻzbek tilidagi ba’zi bir ravishdosh formalarining xususiyatlari” (1964), “Xozirgi uzbek adabiy tili” (1965), “Uzbek tili leksikasining ba’zi masalalari” (1971) kabi ilmiy makolalar, dissertatsiya, risola va kullanma, darsliklarda suz, suz shakllari, suz yasalishining morfologik xususiyatlari va susharning birikib ran xosil kilish usullari kursatib berilgan. Tildagi barcha suzlar uzlarining leksik-sintaktik (biror ran bulat bulib kelishi), morfologik (xushimcha orkdli yasalishi) belgilariga kura aloxida guruxlarga bulinadi. Umumiy grammatik belgilari bilan bir xil guruxga ajratilgan suzlar suz turkumlari nomini olgan. Ana shu sanab utilgan masalalar Ulug Tursunovning uzbek tili grammatikasiga doyr ishlarida uz aksini topgan.
Olimning SH.Raxmatullaev, J.Muxtorovlar bilan xamkorlikda yozgan (“Xozirgi uzbek adabiy tili” Morfologiya, Leksikologiya) darsligshsh 1965 yilda (Ukituvchi) nashriyoti nashr etdi. Ushbu darslik xayot sinovidan muvaffakiya!’li utib kelmokda. Natijada darslik 1975 va 1992 yillarda kdyta nashr etildi.
U.Tursunov ilmiy fasliyatining yana bir muxim tomoni shundaki, u uz ijodida uzbek tili terminopogiyasi masalalariga alohida e’tibor bilan qaragan. Olimning “oʻzbek terminologayasi prinsiplari” (1932), “Terminologiya masalalari” (1933), “Terminologiyada panislomizm va panturkizmlarga qarshi” (1933), “Til va terminologiyada burjua intilishiga karshi” (1933), “oʻzbek tilshunoslik terminalogiyasining ba’zi bir masalalari” (1958), “oʻzbek terminologiyasining boyish yullari” (1960), “Puti obogoshenie uzbekskoy terminologii” (1960), “Iz istorii razvitiya uzbekskoy terminologii” (1966) kabi ishlarida uzbek terminologiyasining manbalari, boyish yullari, termin yasash usullari uz ifodasini topgan.
U.Tursunovning ilmiy izlanishlarida dialektologiya masalalari boy faktik materiallar asosida tal kin etilgan. Mazkur masalalarning taxdili ustozning kuyidash ilmiy izlanishlarida uz ifodasini topgan: “Uzbek dialektologiyasi uz rivojlanishining yangi bosqichda” (I960), “Qimmatli asar” (1960), “O sostoyanii izucheniya uzbekskix govorov Samarqandskoy oblasti” (1960), “Samarqand oblastidagi oʻzbek xalq shevalarini klassifikatsiya qilishga doir materiallar” (1963), “Xalq, shoirlari asarlarini oʻrganishnng oʻzbek dialektologiyasi fani uchun axamiyati” (1963), “oʻzbek dialektologiyasiga qoʻshilgan salmoqli xissa” (1966), “Shevalar leksikasi taqdiri” (1967).
Ulugʻ Tursunov oʻz ishlarida til birliklari imkoniyatlaridan foydalanishga boʻlgan munosabatni, bu imkoniyatlardan keng, kdysi nutqda, kdsday foydalanish yullarini bayon etgan. Ular olimning “SHoirning poetik tili xakdsa” (1959), “Ob opredelenii ponyatiya stilya pisatelya” (1968), “Epitet tugrisida ba’zi bir muloxazalar” (1970), “Uzbek adabiy tilida stilistkk sinonimlar” (1971) kabi ishlarida bayon etilgan.
Oʻzbek va rus tillarini kiyosiy o’rganish muammolari xam olim ijodida uz ifodasini topgan. Bu narsa uning “Sravnitelьnыy analiz grammaticheskogo stroya uzbekskogo i russkogo yazыkov” (1962), “Fovdali kitob” (1962) kabi ishlarida uz aksini topgan.
U.Tursunov uziga xos kobiliyati va mexnatsevarliga xamda eski uzbek matnlarini juda chuk,ur bilgani va tushungani sababli, A.N.Samoylovich, S.E.Malov izidan borib, shogirdi professor B.Urinboev bilan birga adabiy til tarixi masalalariga juda katta e’tibor beradi. Tilshunoslikning bu soxasi buyicha “Navoiy va uzbek adabiy tili” (1948), “Uzbek adabiy tili uz taravdiyoti yulvda” (1954), “Sovet davrida uzbek adabiy tili tarakdayoti masalasiga doir” (1957), “Oʻzbek adabiy tili tarixi kursining predmeti va vazifalari” (1966), “Alisher Navoiy va oʻzbek adabiy tili” (B.Urinboev bilan birga - 1968), “Ona tili sofliga uchun tolmas kurashchi” (1968), “oʻzbek adabiy tili tarixi ocherklari” (B.Oʻrinboev bilan birga - 1969), “XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi adabiy tilimizning tarixidan” (1969), “oʻzbek adabiy tilining taraqqiyotida Alisher Navoiyning roli” (N.Rajabov bilan birga), “Alisher Navoiy asarlari tilida”.
U.Tursunov Samarqand universitetida ishlagan vaqtida Samarqand tilshunoslik maktabining toʻliq shakllanishi, ravnaq topshpiga munosib xissa qoʻshgan. Maktab talabasiz shallanmaganidek, uning raxbarligida 40 ga yaqin kishi tilshunoslik ilmidan ilmiy daraja va unvonga ega boʻldi.