B. OʻRinboyev, A. Musayev umumiy tilshunoslik jizzax- 2021 Oʻzbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

GʻOZI OLIM YUNUSOV (1889-1939)
Gʻozi Olim Yunusov koʻp qirrali va sermahsul ijodkor. Yunus muhammad oʻgʻli Bozi Muhammad Bozi Yunus 1889- yili Totkentning Oxunguzar maxallasida tugʻilgan. Uning ota-onasi oʻz davrining savodli kishilaridan xisoblangan. Oilada toʻrt kishi boʻlib, barchasi otalari bilan birgalikda ustachilik kasbi bilan shugʻullanganlar. Ular rus hunarmandlari bilan hamkorlik ishlaganlari uchun rus tilini urganib olishgan. Shuning uchun Boziga oilada “oʻrus” degan laqab qoʻyishgan.
Gʻozi Yunus boshlangʻich ma’lumotni maxallada oladi va shu davrda togasi Pirmat A’lam yordamida arab, fors tillarini mukammal urganib olgach, 1908 yilda K,oxiraga borib ukddi, 1914 yildan esa Turkiya universitetida taxsil kuradi. Bozi YUnus 1915 yilda uk,ishni muvaffakiyatli tugallab “mulla” unvonini oladi.
1916 yili Turkistonda ishchi batalьonlari tuzilib, rus tilini bilganligi uchun Bozi YUnus Bolgik, buyiga xizmatga olinib yuzboshi (sotnik) kdgxib tayinlanadi. Lekin 1916 yilning oxirida ikkinchi gurux nogironi bulib, Toshkentga k,aytib keladi. 1923 yili Buxoroga borib Abdurauf Fitrat bilan tanishadi.
Buxoro amiri Olimxon bomaxonasidan k,olgan xarflarni yigishtirib otib Toshkentga k,aytadi. Bosmaxona ishini tashkil k,ilish uchun Bokuga borib tajribali matbaachilar bilan alok,a boglaydi. Dustlari bergan birssop xarfni ork,alab Toshkentga k,aytadi. Bu xarflardan “Turkiston”, “Kdzil bayrok,” gazetalarini muntazam chiщaradi. Bozi YUnus 1923 yilda birinchi savdo jamiyatida rais bulib, 1924 yildan sung esa Adliya xalq; komissarliщsa mas’ul xodim bulib ipыadi.
1925 yilda u oilasi bilan Samark,andga ishga yuboriladi. Bu erda Xalq, Maorif Komissarligida ilmiy kotib, Til va terminologiya
komitetida ishlash bilan birga Samarqand davlat universitetida dare xam beradi. Rozi YUnusga 1930 yili Leningrad SHarkshunoslik instituta professorlik unvonini berdi. 1931 yili Toshkentga kaytib, pedagogika instituti til va adabiyot fakulьtetida ishlay boshladi x,amda Xalq, Maorif komissarligining tilshunoslyk seksiyasiga mudirlik qildi.
SHu davrda u Samarqand tilshunoslik maktabining shakllanishiga munosib xissasini kushishga intildi.
Ammo 1929 yildan boshlab, bugun xayotini xalq, yuliga tikkan, uzbek adabiyoti va madaniyatiga munosib xissa kushgan Rozi YUnus xar tomonlama tankdd ob’ektiga aylandi. Unga asossiz ayblar kuyilib, “xalq, duщmani”, “dindor mulla” singari tamgalar bositsdi. Natijada 1937 yilning 6 avgustida kamokka olingan Rozi YUnusni turli usullar biyaan kiynashadi. Keyinchalik uzok, Arxangelьskning zax va korongi kamokxonasida azob chekdi, sogligini yoʻqotdi, 1942 yilning 5 mayida oʻsha yerda vafot etdi.
Gʻozi Olim Yunusov etuk tilshunos sifatida “Urta Osiyo turklarining yangi alifbosi” (1927), “YAngi uzbek lotin alifbosini o’rganish uchun” (1927), “Uzbek tili” (1930), “Uzbek urugaaridan kdtagonyaar va ularning tili” (1930), “YUridik terminlar lurati” (1933), “Uzbek tili grammatikasi” (1936), “Uzbek lahjalarining tasnifidan bir tajriba” (1936) kabi asarlar yozgan.
Gʻozi Olim Yunusov etnograf, folьklorist sifatida Sirdaryo va Samarqand atrofida utkazilgan ekspeditsiyada faol katnashadi. Ana shularning natijasida xalq laparlari, ulanlari, ertaklari, topishmokdari va dostonlarini yozib oladi.
U Fozil Yuldosh ugaidan 1922 yilda birinchi marta “Alpomish” dostonidan parchalarni yozib oladi va uni 1923 yilda “Bilim uchogi” jurnalida natr etadi. Bundan tashkari, adabiyotshunos sifatida “Bolalar adabiyoti tugrisida bir fikr” (1925), “Alla tugrisida bir ikki ogaz suz” (1927) nomli asarlar yozgan.
Gʻozi Olim Yunusov til tarixiga doyr kimmatli fikrlarini “Uzbek urugaaridan k,atakonlar va ularning tili” asarida bayon etgan bulsa, fonetika va grammatik aga doyr muloxazalari “Uzbek tili”, “Uzbek tili grammatikasi” asarlarida yoritgan bulsa, uzbek tili leksikologayasi va leksikografiyam masalalari, “YUridik terminlar lugati” kullanmaedsa bayon etgandir. 1926 yili Bokuda Birinchi turkologik kurultoy chakdrilib, turkiy xalqdar arab yozuvidan lotin grafikasi asosidagi yozuvga utishi xavdda karor kabul kdldi. 1927 yilda Urta Osiyo respublikalari yangi alifboga utish kengashi
Samarqandsa chaqirildi. 1929 yilda Samarqandsa Til va imloga bagashlangan anjuman boʻldi.
Yangi alifboni ommalashtirish va uni amalga oshirish borasida Fo3H Olim YUnusov “Urta Osiyo turklarining yangi alifbosi”, O.Xopshm va Serovlar bilan xamkorlikda “Kizil yul” kabi asarlarini ezdi.
Rozi Olim YUnusov uzining “Uzbek lahjalarining tasnifidan bir tajriba” asarida uzbek shevalari tasnifini beradi. Olim prof.E.D.Polivanov tasnifini tankid k,ilib, uzbek shevalari tasnifini beradi.
Gʻozi Olim Yunusov oʻzbek shevalarini avvalo uch lahjaga ajratadi:

1. 
   Uzbek-kipchok lahjasi.
   
2. 
   Turk-barlos lahjasi.
   
3. 
   Xiva-Urganch lahjasi.
   

Bu lahjalar uz navbatida shevalarga ajratiladi.

1. 
   Uzbek-kipchok, lahjasiga Uzbekistonning Oxangaron, Mirzachul, Surxondaryo vodiylarida yashovchi uzbeklar shevasi kiritiladi. Bu lahja vakillari Xorazmda, Andijon, Namangon, Kuk,on, Kdpchok,, CHimboy, Kungirot tumanlarida xamda Tojikiston, Afgonistonda xam yashaydi.
   

Uzbek-kdpchok lahjasini fonetik va morfologak xususiyatlariga kura, G.O.YUnusov turt shevani kiritadi: kirk shevasi, jaloyir-lak,ay shevasi, kdpchok shevasi, Gurlan shevasi kabi.

2. 
   Turk-barlos lahjasiga Toshkent, Quqon, Namangon, Andijon, Margilon shaxar shevalari; Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, CHimkent, Sayram, Ush, Uzgand shaxarlari shevalarini kiritadi. Bu lahjani uz navbatida Sayram-CHimkent shevasi, Toshkent-Xos shevasi, Andijon shevasi, Namangan shevalariga ajratadi.
   
3. 
   Xiva-Urganch lahjasiga Xiva, Xonxa, Razovot, SHoxobod, Kat, Toshovuz, Eski Urganch, YAngi Urganch, Xazorasp, Turtkulda yashovchi uzbek shevalarini kiritadi.
   

Xiva-Urganch lahjasini Olim uz navbatida Xiva shevasi, K,orluk, shevasi kabi ikkiga ajratadi.
Prof. Bozi Olim YUnusov tasnifi uzbek shevalarining xususiyatlarini tula kamrab olmagan. SHuning uchun xam ajratilgan lahja va shevalar kaysi xususiyatlariga kura guruxlashtirilgani sezilmay kopadi (27:76). Pekin bu tasnif uzbek shevalarini urganiщda, uz davrida, muxim rolь uynagan.
Atoqli olim Gʻozi Olim Yunusov qisqa, lekin sermazmun xayot kechirdi. Uning boy lingvistik, folьkloristik va etnografik merosi uzbek milliy madaniyati, tilshunosliga xazinasidan munosib urin syagan.