B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

VII Bob. Kichik biznesda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning moliyalashtirish manbalari

7.1. Dasturni moliyalash manbaalari: markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan investitsiyalar.
O`zbekiston hukumati mustaqillikka erishgach, kichik va o`rta biznes hamda tadbirkorlikni rivojlantirishni birinchi o`ringa qo`ydi. Bir qator hukumat strategiyalari, dasturlari va farmonlari kichik hamda o'rta biznesning rivojlanishini qo'llab-quvvatlashga, shu jumladan, kichik va o'rta korxonalarning moliyalashtirish imkoniyatlarini kengaytirishga, infratuzilmani rivojlantirishga qaratilgan.
Har yili kapital qo'yilmalar ko'rinishida amalga oshiriladigan investitsiya faoliyatida davlatning bevosita ishtiroki, uning maqsadli va mahalliy investitsiya dasturlarida namoyon bo’ladi.
Davlat maqsadli investitsiya dasturi - bu kelgusi moliyaviy yil uchun davlat byudjet to'g'risidagi qonunda ko'zda tutilgan byudjet mablag'larining taqsimlanishini va qurilish, rekonstruksiya, shu jumladan kichik biznes sohadagi sub’ektlarning investitsiya loyihalarini amalga oshirishning rejalashtirish davrini belgilaydigan hujjat.
Mintaqaviy investitsiya dasturi esa -bu hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturiga kiritilgan va tegishli hududni rivojlantirishga yo'naltirilgan yondashuv dasturlari doirasida amalga oshiriladigan, ma'lum bir hududda joylashtirilgan investitsiya loyihasi bo’lib. uning parametrlari hudud va mintaqaviy siyosat maqsadlariga mos keladigan hujjat hisoblanadi.
Amalda, ko'pincha investitsiya dasturlarini moliyalashtirish masalasi tug'iladi, chunki bu to’g’ridan-to’g’ri byudjet mablag'larini sarflash bilan bog'liq. Shu munosabat bilan, to'xtab qolish, kutish yoki bekor umidlar bo'lmasligi uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullarini takomillashtirish bo'yicha quyidagi yo'nalishlar taklif etiladi:
- mintaqadagi investitsiya dasturlarini moliyalashtirish imkoniyatlarini aniqlash uchun o'z mablag'larini jalb qilish;
- loyihalarga jalb qilinishi mumkin bo'lgan mablag’ miqdorini aniqlash;
- tegishli investitsiyalarni qidirish;
- dasturlarni to'liq va o'z vaqtida moliyalashtirish;
- jalb qilingan mablag'lardan maqsadli foydalanish.
Ko'pchilik hududiy byudjetlarning umumiy taqchilligi, qo'shimcha moliyalashtirish manbalaridan foydalanishni taqozo qilmoqda.
Boshqa tomondan, ko'pincha moliyalashtirishning ko'payishi emas, balki byudjetlar o'rtasida xarajatlar uchun vakolatlarning qayta taqsimlanishi kuzatiladi.
Bunday holda, hududlarni moliyaviy qo'llab -quvvatlash jamg'armasi, boshqa byudjet mablag'lari, shuningdek, byudjetdan tashqari manbalardan mablag'larni jalb qilish byudjetining dasturiy qismi uchun o'z byudjeti mablag'lari hisobidan moliyalashtirishning kamayishi hisobiga qoplanadi.
Turli adabiyot manbalarida moliyalashtirish "ishlab chiqarishlarni modernizatsiya qilish xarajatlari uchun zarur moliyaviy resurslar bilan ta'minlash ..." deb tushuniladi.
Investitsiya mavzusida tadqiqot olib borayotgan turli mualliflarning fikrlarini tahlil qilib, ular sarmoya kiritish va mablag'larni to'ldirish orqali kapital zaxirasini yaratish kontseptsiyasini taklif qiladilar.
Real yoki moliyaviy har qanday investitsiya kelajakda daromad, foiz yoki foyda olish uchun turli xil investitsiya dasturlariga sarmoya kiritishni o'z ichiga oladi.
Ma’lumki, moliyalashtirish - bu maqsadli investitsiya dasturini turli loyihalarning moliyaviy resurslari bilan ta’minlash uchun qo'yilishi kerak bo'lgan mablag'larni jalb qilishning tizimli jarayoni. Maqsadli bo'lish printsipi moliyaviy rejada ko'zda tutilgan aniq maqsadlar va ob'ektlar uchun kapitaldan foydalanishni o'z ichiga oladi. Investor turiga qarab, moliyalashtirish nafaqat xususiy kompaniyalar tomonidan, balki davlat tomonidan ham amalga oshiriladi [2].
Investitsiya jarayonini moliyalashtirish tizimida investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari, usullari mavjud. Unda mikroiqtisodiyot sube’ektlari darajasida investitsiyalarni moliyalashtirishning asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi
- korxonaning sof foydasi;
- amortizatsiya ajratmalari;
- korxonaning zaxiralari va boshqa resurslari;
- kredit -bank tizimi hisobidan hosil bo’lgan pullar mablag’lari;
- xalqaro tashkilotlar va xorijiy investorlarning qarzlari va kreditlari;
-maqsadli moliyalashtirishning quyi tizimi (aniq maqsadlar uchun yuqori tashkilotdan mablag ' olish);
- turli darajadagi byudjet mablag'lari va boshqalar.
Turli moliyalashtirish manbalari bo'lgan investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning asosiy manbalari bu o'z mablag'lari hisobidan moliyalashtirish, byudjetdan ajratilgan mablag’lar vositasida moliyalashtirish, kredit asosida moliyalashtirish, lizing moliyalashtirish va aralash moliyalashtirishdir.
Davlat va xususiy investitsiyalar uyg’unligi jamiyatning rivojlanish yo'nalishini, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini aks ettiradi, iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini belgilaydi. Hozirgi vaqtda real va moliyaviy sarmoyalar har qanday Iqtisodiyotni raqamlashtirishsharoitida investitsiya oqimining asosiy turi hisoblanadi. Kichik tadbirlik investitsiya faoliyatining asosini real investitsiyalar tashkil etadi va ko'plab sub’ekt uchun bu investitsiya faoliyatning yagona sohasi hisoblanadi.
Umuman olganda, barcha moliyalashtirish manbalari markazlashgan (byudjet) va markazsizlashtirilmagan (byudjetdan tashqari) bo'linadi. O’zbekistonni Respublikasini hisobga olgan holda, markazlashtirilgan manbalarga odatda davlat byudjeti, Viloyatlar byudjetlari va mahalliy byudjet mablag'lari kiradi.
Agar O'zbekiston darajasiga qarasangiz, markazlashgan manbalarga odatda davlat va mahalliy byudjet mablag'lari kiradi. Qolganlarning manbalarning hammasi markazlashtirilmagan va ularning sirasiga byudjetdan tashqari jamg'armalarga kichik va o’rta korxonalarning hamda tadbirkorlarning o'z mablag'lari, jalb qilingan mablag'lar, byudjetdan tashqari jamg'armalar, yakka ishlab chiquvchilar va xorijiy investitsiyalar kiradi.
Hozirgi paytda kichik korxonalarning hamda tadbirkorlar faoliyatidagi muammolar ularning rentabillik darajasiga va investitsiyalar samaradorligiga salbiy ta’sir qilmoqda. Masalan, xom ashyo va iste'mol tovarlarini tashishning yuqori narxi kichik va o'rta biznesning rentabelligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Farg'ona vodiysining uchta viloyatidagi tadbirkorlar va fermerlarning xabar berishicha, transport xarajatlari ishlab chiqarish tannarxining 10 dan 200 foizigacha bo'lishi mumkin. Qachonki yuk vodiydan tashqariga tashilishi kerak bo'lsa yoki chet eldan materiallar kelsa, ob-havo sharoiti tufayli dovon bo'ylab yo'llar yopilganda xarajatlar sezilarli darajada farq qiladi. Bundan tashqari, Farg'ona, Namangan va Andijon viloyatlaridagi yo'l infratuzilmasi umuman ishonchli va qulay bo'lsada, bu hududlardan tashqarida tovar sotish uchun transport kommunikatsiyalari etarli emas va bir transportdan ikkinchisiga bir necha marta qayta yuklashni talab qiladi, bu esa tovarlarning narxini yanada oshiradi.
Iqtisodiyotda mavjud kichik biznes hamda o’rta korxonalarni moliyalashtirish manbalarini topish doimiy muammo hisoblanadi. Bunday korxonaga investitsiya manbalari o'z va qarz mablag'lariga bo'linadi
Odatda, o'z-o'zini moliyalashtirish deganda, barcha ishlab chiqarish xarajatlari, byudjetga soliq va boshqa majburiy to'lovlar chegirib tashlanganidan keyin korxona ixtiyorida qoladigan foyda hisobidan moliyalashtirish tushunaladi. O'z manbalari hisobidan o'z-o'zini moliyalashtirish, shuningdek kichik tadbirkorning ijtimoiy muammolarini hal qilish orqali ishlab chiqarishni kengaytirishni ham anglatadi. Agar kichik biznes sohasiga tegishli sube’ktning o'z mablag'lari bo'lsa, investitsiya dasturlarini moliyalashtirish uchun foyda va amortizatsiya kabi o'z manbalarining ulushi ko'payishi kutilsa, unda bu sube’ktda iqtisodiy o’sish imkoniyati paydo bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, investitsiya loyihalarini o'z mablag'lari bilan moliyalashtirish korxonaning yaxshi moliyaviy holatini aks ettiradi va raqobatchilardan ma'lum foyda keltiradi. O'z va jalb qilingan investitsiya manbai - bu tadbikorning o'z kapitalidir.
O'z manbalaridan foydalanishning asosiy afzalliklari quyidagilardir: rentabellik nuqtai nazaridan, ular safarbarlikka vaqt va pul sarflamaydilar, yo’qotish xavfi yo'q, manba tadbirkorning investitsion jozibadorligini oshiradi.
Investitsiya soliq krediti ham moliyalashtirish manbai bo'lishi mumkin. Davlat uchun soliq hisobini yuritish vositasining ahamiyatini davlat bilan tuzilgan bitim, soliq to'lovchining ayrim tadbirkorlik ob'ektlarini rivojlantirish uchun davlat mablag'lari bilan ta'minlash va ularni kechiktirishni ta'minlash bilan tasdiqlash mumkin. Agar topshiriq bajarilmasa, soliq qonunchiligida ko'rsatilganidek, barcha soliqlar va jarimalar talab qilinadi.
O'zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq, kichik tadbirkorlar investitsiya faoliyatidan soliq to'lashning oxirgi muddati bo'lgan investitsiya soliq imtiyozidan foydalanishi mumkin. Investitsion soliq imtiyozlaridan foydalanish uchun foizlar Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasining kamida 50% va 75% miqdorida belgilanishi mumkin.
O'zbekiston soliq qonunchiligini takomillashtirishning yangi chorasi sifatida investitsiya soliq imtiyozi joriy etildi. Hozirda qayta ko'rib chiqilmoqda. Bu chora kichik biznesni boshlashda investorlarning yukini kamaytirish, shuningdek, yangi ishchilarni rag'batlantirish orqali yangi investitsiyalarni jalb qilishga qaratilgan.
Investitsiya solig'i bo'yicha imtiyoz investitsiya shartnomasi tuzilgan sanada berilganligi sababli, bunday shartnomani tuzgan har qanday soliq to'lovchi, shu jumladan O'zbekistonda ro'yxatdan o'tgan chet ellik tadbirkorlar ham ushbu vositadan foydalanishi mumkin.
Ushbu vositaning samaradorligiga kelsak, shuni ta'kidlash kerakki, sarmoyaviy kreditlash tadbirkorni ratsional qo'llab -quvvatlash uchun ishlatiladigan davlat yordamining turlaridan biridir. Iqtisodiyotni raqamlashtirishsharoitida o'z-o'zini moliyalashtirish umumiy investitsiya moliyalashtirishining 60% va undan ko'prog'ini tashkil etishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Investitsiya solig'i bo'yicha kredit olgan tadbirkor har bir to'lov davri uchun investitsiya solig'i kredit shartnomasi bo'yicha soliq to'lovlarini qabul qilishdan oldin kamaytiradi. Bunda har bir hisobot davri uchun chegirmalar miqdori investitsiya ssudasi shartnomasi shartlarini hisobga olmaganda, hisoblangan soliq to'lovlarining 50% dan oshmasligi kerak. Bank kreditlari ham muhim investisiya loyihalarini moliyalashtirish manbai hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma'lumotlariga ko'ra, 2018 yilda kichik va o'rta biznesni kreditlash nominal ko'rsatkichda 32 foizga o'sdi, mikromoliyalashtirish bilan birgalikda kichik va o'rta biznesni kreditlash 44 foizni tashkil etdi. O'zbekistondagi kichik va o'rta korxonalar YaIMning 56,1 foizini va ish o'rinlarining 77,2 foizini tashkil etdi.
Lizing va faktoring kabi real investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari keng tarqalgan, ular moliyaviy bozorlar rivojlanib, mamlakat iqtisodiyoti, jumladan kichik va o'rta korxonalar barqaror rivojlanishi uchun imkon yaratashi mumkin.
7.2. Xalqaro moliya va iqtisodiyot institutlari (XMI) va xorijiy hukumat moliya tashkilotlari (XHMT) qarz mablag’lari hisobidan amalga oshiriladigan investitsion loyihalarni tayyorlash va korib chiqish tartibi.
Xalqaro moliya institutlari jahon iqtisodiyotida muhim rol o'ynaydi. Ular turli mamlakatlarni moliyalashtirish va qarz berish bilan shug'ullanadi, investitsion faoliyatni rivojlanishiga o’z hissasini qo’shadi.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi kompaniyalar, firmalar, korporatsiyalar, fondlar va boshqa tashkilotlar, shu jumladan banklar ham investitsiya institutlari deb ataladi. Nisbatan cheklangan ob'ektlarga to’g’ridan-to’g’ri sarmoya kiritadigan ushbu institutlarning tuzilishini 3 guruhga bo'lish mumkin:

• 
  xolding kompaniyalari kabi aktsiyadorlik jamiyatlar yoki birlashmalari;
  
• 
  moliyaviy guruhlar,
  
• 
  moliyaviy kompaniyalar.
  

Investitsiya institutlari tarkibiga investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi banklar ham kiradi. Masalan, Jahon banki (JB), Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVF), Evropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) va Osiyo taraqqiyot banki kiradi.
Mazkur instutlardan investitsiya yoki kredit olish O'zbekiston Respublikasining Prezidentligi 2018-yil 16 iyuldagi PQ-3857-son “Xalgaro moliya institutlari va xorijiy hukumat moliya tashkilotlari ishtirokidagi loyihalarni tayyorlash va amalda samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorga muvofiq amalga oshiriladi.
Loyiha tashabbuskori har yili 1-martga qadar Davlat investitsiya qo'mitasiga kelgusi uch yilda amalga oshirish uchun taklif qilingan va istiqbolli loyihalar ro'yxatini taqdim etadi.Tegishli davlat organlariga taklif etilishi va istiqbolli loyihalar ro’yxatiga kiritish uchun quyidagi ujjatlar ilova qilinadi:

• 
  loyiha tashabbuskori raxbari imzolangan xat;
  
• 
  loyiha ustavi ingliz tilida;
  
• 
  Investitsiyalar bo’yicha XMI / XHMTga taqdim qilish uchun loyiha bo’yicha qo’shimcha malumotlarni so'rab olish mumkin.
  

Taklif etilayotgan va istiqbolli loyihalarning jamlangan ro'yxati, shuningdek unga kiritilgan o'zgartirish va qo'shimchalar O'zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o'rinbosari - Investitsiyalar bo'yicha davlat qo'mitasi raisi tomonidan tasdiqlanadi.
Ushbu hujjatni tayyorlash davomida loyihalarni moliyalashtirishning quyidagi manbalari o'rganiladi:

• 
  XFI / XMTning texnik yordam mablag'lari (grant mablag'lari);
  
• 
  avansli ssudalar;
  
• 
  kredit mablag'lari;
  
• 
  loyiha tashabbuskorining shaxsiy mablag'lari;
  
• 
  davlat byudjet mablag'lari.
  

Loyihanning xujjati XMI / XHMT talablariga muvofiq tayyorlanadi va quyidagilarni qamrab oladi:

• 
  loyihani maqsad va vazifalarini ko’rsatgan holda, loyihani qisqacha tavsifi;
  
• 
  loyiha harajatlari hisob-kitobining tuzilmalari hamda komponentlari kesimida shakllanadi.
  

Loyihaning umumiy qiymatini hisoblash qurilish, tovarlarni (ishlarni va xizmatlarni) sotib olish xarajatlarini, shuningdek loyihani tayyorlash va amalga oshirish bilan bog'liq boshqa xarajatlarni hisobga olgan holda aniqlanadi. Loyiha tashabbuskori loyihaning TIAsini ishlab chiqadi. Investitsiya loyihasini TIAsi ilmiy-texnik kengashi tomonidan ko’rib chiqilichi va ma’qullanishi talab qilinadi. Loyihaning TIA ekspertizasi va xulosalarini tayyorlash ikki kafta muddat ichida amalga oshiriladi.
Loyiha tashabbuskori, ekspertiza sohasida vakolatli organlarning ijobiy xulosasini olganidan so'ng, ikki kunlik muddatda quyidagilarni O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritishi kerak:

• 
  HMI / HHMT kreditlarini qaytarish prognoz jadvallari;
  
• 
  loyiha natijalari monitoringi matrisalari;
  
• 
  moliyaviy bitimni imzolash vakolatlari.
  

Loyiha tasdiqlangan TIAsining har bir betida TIA tasdiqlangan aktning rekvizitlari va shtempel bilan majburiy belgi qo’yiladi. Loyihaning tasdig'langan TIAsiga quyidagi zarur holatlarda tuzatish va qo’shimchalar kiritiladi:

• 
  qo’shimcha moliyalashtirishni (qarz yoki kreditar) va boshqa mablaglarni jalb qilish;
  
• 
  O'zbekiston Respublikasining Davlat byudjetini ko’rsatkichlar parametrlarining o'zgarishi;
  
• 
  loyihani moliyalashtirish manbalarini o'zgartirish;
  
• 
  loyihaning asosiy parametrlari yoki boshqa muhim texnik-texnologik ychimlarini o’zgartirish;
  
• 
  loyiha qiymatining tasdiqlangan loyiha parametrlariga nisbatan 20 foizdan yuqori bo'lishi;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ayrim qarorlari asosida loyihani TIAsiga boshqa o’zgartirishlar kiritish.
  

Loyihaning TIAsiga quyidagi hollar o'zgartirishlari (tuzatishlar) o'z vaqtida kiritilishi kerak:

• 
  loyihalarni amalga oshirish natijalari bo’yicha;
  
• 
  loyiha nomlanishini o'zgartirish maqsadida;
  
• 
  loyiha qiymati kamayganda;
  
• 
  loyihani amalga oshirish muddati uzaytirilganligi sababli moliyaviy sarf-xarajatlar miqdori oshganida;
  
• 
  loyihaning umumiy qiimati o'zgarmasdan, loyiha komponentining qiymati, harajatlar toifalari o’zgarganida.