B. S. Jamilova f. S. Safarov ona tili va bolalar adabiyoti fanidan ilmiy termin va tushunchalar

MONOTON Bir xil ohangda. Mas. Monoton ohang o’zbek allalari uchun mushtarak xususiyatdir. Biroq monoton ohang onaning ijro paytidagi holati va kayfiyati bilan chuqur bog’liq. Ona kayfiyati chog’ kezlarda allaning monoton ohangida xush yoquvchi mayin yumshoqlik mayli sezilib tursa, xafaligida, iztirob chekayotganida ma’yus tortuvchi hazinlikka moyil bo’ladi.
MOTIV (lot. moveo – harakatlantiraman) Musiqashunoslikdan o‘zlashtirilgan termin. Motiv musiqada asarning eng kichik shakl birligi sanalib, asar uning aynan takrorlanishi (shuningdek o‘zgartirilishi yoki zid motivlar kiritish) asosida rivoj­lanadi. Adabiyotshunoslikda motiv termini turlicha ma’nolarda qo‘llanadi. Jumla­dan, voqeaband asarlarda motiv sujet sxemasi (masalan, qahramon bandi etiladi, unga biron-bir qiz yordam beradi; o‘gay ona va mushtipar soliha qiz) qahramon kimsasiz yetimlikdan yuksak martabaga yetadi; qahramon otasini tanimaydi, fav­qulodda vaziyatda unga duch keladi va h. k.) yoki biror narsa (masalan, ko‘zgu, tumor), obraz (dono vazir, vafodor do‘st, raqib) kabi qator ko‘rinishlarda voqe bo‘­ladi. Motivga xos muhim xususiyatlardan muayyan turg‘unlikka egalikdir. Ya’ni motivlar yarim tayyor holda olinadi: mavjud motivlar tayyor holda emas, o‘zak saqlanib qolgani holda yozuvchining badiiy fantaziya imkoniyati va ijodiy niyatidan kelib chiqib turli variantda talqin qilinadi. Masalan, “Alpomish”dagi Qorajon, Far­hod va Shirindagi Shopur, “Otgan kunlar”dagi usta Olim – bari do‘st motivining turli variantlari bo‘lib, ular asar sujetidagi funksiyalari, badiiy konsepsiyani ifoda­lash­dagi o‘rni jihatidan farqlanadi. Lirikada ham motivlar keng o‘rin tutadi. Xusu­san, an’anaviy tarzda ishlatiluvchi “oshiq – yor – ag‘yor” , “kutayotgan oshiq – kelmagan yor”, “ishq o‘tida yonayotgan oshiq – beparvo yor” singari qator sujet motivlari turli variantda qo‘llanib, lirik qahramonning turfa o‘y-hislarini lo‘nda va ta’sirli ifodalashga xizmat qiladi. Yoki, bolalar adabiyotidagi asarlarda mas. G‘.G‘ulomning “Shum bola”, “Yodgor”, “Netay” qissalaridagi yetimlik motivi, xalq ertaklaridagi o‘gay ona motivi, yetim qiz motivi va h.k.