Бахриддинова Н. М., Сулайманов С. С

Кимёвий реакция тезлиги деб вақт бирлигида маълум ҳажмдаги 
ёнувчи модда ҳароратининг кўтарилиши оқибатида кислород билан бирикиш 
тезлиги қабул қилинган. 
Активация қуввати эса молекулалараро боғланишни қайта тузиш учун 
зарур бўлган энергия миқдорита айтилади ва у жисмдаги молекулалар 
ўртасидаги табиий борланишни бузиб, молекуляр боғланишининг янгича 
шаклини ҳосил қилади. 
Реакция натижасида ажралиб чиқаётган иссиқлик миқдори, ёнувчи 
аралашмани қиздирабошлайди ва натижада аралашманинг ҳарорати идиш 
деворининг ҳароратидан ошган сари, ундан ажралиб чиқаётган иссиқлик 
атроф муқитга тарқала бошлайди. 
Ёнувчи моддаларнинг турига қараб, уларнинг ўз - ўзидан алангаланиш 
ҳарорати ҳархил бўлади ва баъзан бир-биридан кескин фарқ қилади.Масалан: 
А-76 бензинининг ўз-ўзидан алангаланиш ҳарорати 255 , торфники 250-
280 , ёғочники 400 , линолеумники 410 га тенг. Модданинг ўз - ўзидан 
алангаланиш ҳарорати қанча паст бўлса, у шунча ёнғиндан хавфли 
ҳисобланади. 
Занжирли ўз-ўзидан алангаланиш. Табиатда шундай моддий 
аралашмалар учрайдики, уларнинг ҳарорати ошмаган тақдирда ҳам 
оксидланиш реакцияси руй бериши ва бу жараён ўз-ўзидан тезлашиб 

---

142 
алангаланиши мумкин. Бундай ҳодисаларни занжирли кимёвий ёниш деб 
юритилади.Бу ҳодисани келиб чиқишига сабаб аралашма ҳолидати ёнувчи 
моддаларда, маълум шароитда, ҳарорат ўзгармаса ҳам, бир ёки бирнеча фаол 
марказлар, радикал ва атомлар ҳосил бўлади. Бу атом ва радикаллар модда 
таркибидаги молекулалар билан эркин реакцияга киришади ва натижада 
ёнувчи модда молекулаларини парчалайди ва улар янги фаол марказларни 
ҳосил қилади.
Республика вилоятларида содир бўлган ёнғинлар таҳлили Статистик 
маълумотлар кўрсатадики [3], Тошкент шаҳри ҳудудида ўтган 1995-2003 
йиллар мобайнида содир бўлган ёнғинларнинг умумий сони 21490- тага 
етган. Бу ёнғинлар натижасида халқ хўжалигининг иқтисодиётига жуда катта 
миқдорда моддий зарар етказилган, аниқроғи йиллик ўртача зарар 23.567.471 
сўмни ташкил этган. Энг ачинарлиси шундаки, ёнғинлар оқибатида 9 йиллик 
муддат давомида, ҳар йили ўртача ҳисобда 38 киши Ёнувчи буғ ва газсимон 
моддаларнинг ёниш ва портлаш хавфи уларнинг алангаланиш чегаралари, 
чақнаб ёки алангаланиб ёниш ҳарорати ва аланганинг тарқалиш тезлиги 
билан белгиланади. Ёнувчи газнинг ҳаводаги кислород билан аралашмаси 
ёниш учун етарли даражада йиғилиб қолган муҳитда ҳароратнинг 
кўтарилиши, унинг ўзидан -ўзи алангаланиб кетишига сабаб бўлади. 
Аралашманинг ёнишига сабаб бўлган дастлабки ҳароратни, унинг