Баҳодиров Нўъмонхон Камолхонович [phone] Фарғона политехника институти мустақил изланувчиси

Тадқиқот методологияси. Ушбу мақолада тўқимачилик саноати корхоналарининг иқтисодий самарадорлигини баҳолашга ва унга таъсир этувчи омилларни ўрганишга бағишланган бўлиб, ушбу йўналиш бўйича иқтисодчи олимларнинг тадқиқот ишлари ўрганилди ва таҳлил қилинди ҳамда бу бўйича назарий қарашларнинг ўзига хос хусусиятларини ёритишда мантиқий фикрлаш,қиёсий таҳлилва бошқа усуллардан кенг фойдаланилган.
Таҳлил ва натижалар. Тадбиркорлик фаолиятида иқтисодий операциялар ва жараёнларнинг турли кўрсаткичларидан фойдаланиш корхона фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини ҳар томонлама акс эттириш, уни назорат қилиш ва ушбу фаолиятнинг ҳақиқий натижаларини аниқлаш имконини беради [9].
Корхона хўжалик фаолиятини ҳар томонлама ўрганиш ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажми, ассортименти ва сифатини ўрганишдан бошланади. Тўқимачилик саноати корхоналари иқтисодиётини ўрганишда ишлаб чиқариш ҳажмини натурал ва пул бирликларида ўлчаш катта аҳамиятга эга. Тўқимачилик саноати корхоналарининг ишлаб чиқариш фаолияти натижалари жуда кўп турли омилларга боғлиқ. (1-расм)

1-расм-- Ишлаб чиқариш омилларининг фойда ва рентабелликка таъсири
Шуни таъкидлаш жоизки, келтирилган омиллар бир-биридан ажралган ҳолда эмас, балки биргаликда ва деярли бир вақтда ҳаракат қилади. Тўқимачилик саноати корхоналарининг самарадорлиги қуйидаги кўрсаткичлар бўйича таҳлил қилинади: фойда, фойда даражаси, рентабеллик, шунингдек, меҳнат ресурсларидан фойдаланиш кўрсаткичлари (меҳнат унумдорлиги), асосий ишлаб чиқариш фондлари (фонд даромади, капитал сиғими), моддий ресурслар ( материал сиғими, материалнинг қайтиши) ва бошқалар.
Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлик кўрсаткичларини аниқлаш учун тўқимачилик саноати корхоналари иккита тушунчани - ресурс ва таннархни ажратадилар. Биринчи ресурс кўпайиш жараёнида фойдаланиладиган ишлаб чиқариш ресурсларининг бутун массасидан фойдаланиш самарадорликни баҳолашга имкон беради. Иккинчидан, сарфланадиган - бу ишлаб чиқариш ресурсларининг истеъмол қилинган массасининг фақат маълум бир қисмини ифода этади.
Шунингдек, фойда корхонанинг молиявий ҳолатини мустаҳкамлашга, мулкчиликнинг ҳар қандай шаклидаги ишлаб чиқаришни интенсивлаштиришга таъсир қилади. У нафақат корхоналарнинг ички иқтисодий эҳтиёжларини таъминлаш манбаи, балки давлат бюджети ресурсларини шакллантириш манбаи ҳамдир. Меҳнат унумдорлиги ижтимоий ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигининг умумлаштирувчи кўрсаткичи бўлиб, одатда мамлакатда ишлаб чиқарилган миллий даромаднинг моддий ишлаб чиқариш тармоқларида банд бўлган ишчиларнинг ўртача сонига нисбати сифатида ўлчанади.
Тўқимачилик саноати корхоналари даражасида меҳнат унумдорлигининг асосий кўрсаткичлари ишлаб чиқариш ҳажми ва меҳнат зичлиги ҳисобланади[10]. Ишлаб чиқариш вақт бирлигида ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорини, меҳнат зичлиги ушбу маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга сарфланган вақтни белгилайди. Улар формулалар бўйича ҳисобланади:
_{ } , _{ } (1)
бу ерда S - самарадорлик; _{ } — ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг меҳнат зичлиги; 𝑄 — ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми; 𝑇 - маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун жонли меҳнат сарфи. Тўқимачилик саноати корхоналарининг самарадорлик даражаси ҳақида хулоса чиқариш учун олинган фойдани сарфланган харажатлар билан солиштириш керак. Бундай таққослаш, фойданинг сарфланган харажатларга нисбати рентабеллик тушунчасини тавсифлайди.
Рентабеллик кўрсаткичлари корхоналар фаолияти самарадорлиги ва уларнинг молиявий натижаларининг нисбий характеристикасидир. Бу кўрсаткичлар корхонанинг рентабеллигини турли позициялардан ўлчайди, шунинг учун улар иқтисодий жараён иштирокчиларининг манфаатларига, шунингдек, бозор алмашинувига қараб гуруҳланади. Айнан рентабеллик кўрсаткичлари корхона фойдасини шакллантирадиган омил муҳитининг муҳим хусусиятлари ҳисобланади. Шу сабабли улар корхонанинг молиявий ҳолатини қиёсий таҳлил қилиш ва баҳолашнинг муҳим мажбурий элементлари ҳисобланади. Ишлаб чиқаришни таҳлил қилиш, рентабеллик кўрсаткичлари нарх ва инвестиция сиёсати учун восита сифатида ишлатилади.
Айрим турдаги маҳсулотларнинг рентабеллигини топиш уларни ишлаб чиқариш ёки сотишдан олинган фойданинг турли кўрсаткичларига асосланиши мумкин. Шу билан бирга, жорий харажатлар таннарх, янги яратилган қийматга нисбатан рентабеллик, улгуржи нархларда харажатлар ва билвосита солиқларни камайтирилган нарх ўзгаришларида олиниши мумкин.
Тўқимачилик саноати корхоналарининг рентабеллик даражасини ҳисоблаш учун баланс фойдаси, маҳсулотни сотишдан, яъни асосий фаолиятдан олинган фойда, бошқа фаолиятдан олинган молиявий ва инвестицион даромадлардан фойдаланиш мумкин. Шу билан бирга, фойда турли вариантларда (корхонанинг бутун капитали, айланма маблағлар, ўз капитали, асосий капитал, ссуда капитали) олиниши мумкин бўлган аванс қиймати билан таққосланади. Корхонанинг рентабеллигини таҳлил қилиб, унга маблағларни инвестициялаш самарадорлигини ва улардан фойдаланишнинг оқилоналигини аниқлаш мумкин.
Агар маҳсулотни сотишдан тушган даромад миқдори нафақат маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини қоплаш, балки фойда олиш учун ҳам етарли бўлса, корхона фойдали ҳисобланади[11]. Корхона фаолиятидан олинган даромадларни таҳлил қилишнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:
- фойда олиш мақсадида маҳсулот сотиш режаларининг бажарилишини тизимли назорат қилиш;
- объектив ва субъектив омилларнинг маҳсулот сотиш ҳажмига, шунингдек молиявий натижаларга таъсирини аниқлаш;
- маҳсулот сотиш ҳажми ва фойда миқдорини ошириш учун захираларни аниқлаш;
- маҳсулот сотиш ҳажмини, фойда ва рентабелликни ошириш имкониятларидан фойдаланиш бўйича корхона ишини баҳолаш;
- топилган заҳиралардан фойдаланиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш. Тўқимачилик саноати корхоналарининг молиявий ҳолатини таҳлил қилиб, унинг тўлов қобилияти, ликвидлиги, активлари ва ўз маблағларидан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичларини кузатиш мумкин. Тўлов қобилияти - бу корхонанинг ўз мажбуриятларини бажариш қобилиятини тавсифловчи кўрсаткич бўлиб, тўлов қобилияти коэффициентини қуйидаги формула ёрдамида топиш мумкин:


_{ } (2)

Бу нисбат молиявий рискни, яъни банкротлик эҳтимолини ўлчайди. Юқори К_М минимал молиявий хавфни ва инвесторлардан қўшимча маблағларни жалб қилиш учун яхши имкониятларни кўрсатади, паст эса бунинг аксини кўрсатади. Ликвидлик - бу корхонанинг қарзларни (мажбуриятларни) ўз вақтида тўлаш қобилиятини ифода этиб, ликвидлик коэффициентини қуйидаги формула ёрдамида топиш мумкин:

_{ } (3)

Демак, ликвидлик коэффициенти корхонанинг тўлов қобилиятини кўрсатади, яъни бу кўрсаткич қанчалик юқори бўлса, корхонанинг тўлов қобилияти шунчалик юқори бўлади ва инвесторларни қизиқишини уйғотади. Бозор иқтисодиёти шароитида корхона фаолияти тўғрисидаги ишончли маълумотларнинг қиймати ортиб бормоқда. Нотўғри маълумотларга асосланган қарорлар қабул қиладиган корхона банкротликка олиб келадиган вазиятга тушиб қолиши мумкин. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, бозорда шерик танлаш ва у билан ҳамкорликнинг самарадорлиги, шубҳасиз, келажакдаги шерикнинг молиявий аҳволини ўрганишга боғлиқ.