Baxtiyor mengliyev

sistem-struktur 
davri. 
Bu 
davrda 
tillarning sistemaviy xususiyatlariga, til birliklarini lisoniy va 
19

---

nutqiy 
turlarga 
ajratishga 
asosiy 
urg‘u 
berilib, 
lisoniy 
imkoniyatlarning nutqiy voqelanishiga e’tibor qaratilmadi; 
4) tilshunoslikning antroposentrik davri. Bu davrda til 
sistemalarining amal qilish xususiyatlariga, lisoniy imkoniyatlardan 
kishilarning nutqda amaliy foydalanish samaradorligiga e’tibor 
qaratila boshladi.
Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Tilshunoslikda substansial-pragmatik yo‘nalish 
Bugungi kunda taraqqiyot o‘zbek tilshunosligidan aniqlangan 
lisoniy imkoniyatlarning nutqiy voqelanishini tekshirishni, ona tili 
imkoniyatlaridan foydalanish samaradorligiga erishish muammosi 
bilan shug‘ullanishni talab qilmoqda. Yangi asr fani zimmasiga 
yuklatilayotgan bu ijtimoiy buyurtma tilni yangi – substansial-
pragmatik (“imkoniyatdan voqelikka”) tamoyillar asosida tadqiq 
qilish asosida amalga oshiriladi.
Tilshunoslikning yangi yo‘nalishini ifodalovchi substansial-
pragmatik terminining tarkibiga kirgan pragmatika so‘zi yunoncha 
pragma, pragmatos so‘zidan olingan va “ish”, “harakat” 
ma’nolarini bildiradi, tilshunoslikda til birliklarining qo‘llanish 
xususiyatlarini 
o‘rganishni anglatadi. Substansial-pragmatik 
yo‘nalish muayyan til imkoniyatlarini egallab, undan amalda 
foydalanuvchilarning ushbu birliklar sistemasiga ongli, amaliy 
munosabatini tekshiradi.
Substansial-pragmatik 
yondashuv 
– 
o‘zbek 
fanida 
shakllanayotgan tilshunoslikning yangi empirik yo‘nalishi. U 
lisoniy imkoniyatlarni so‘zlovchi, tinglovchi, ularning o‘zaro 
munosabati, muloqot vaziyati singari nolisoniy hodisalar bilan 
bog‘liq holda o‘rganadi. Shaxsning lisoniy imkoniyatlardan amaliy 
foydalanishi so‘zlovchi hamda tinglovchining shaxsiy sifatlari, 
nutq maqsadi, uning turlari (oshkora yoki yashirin), shakllari 
(xabar, so‘roq, buyruq, iltimos, maslahat, va’da berish, 
salomlashish, so‘rashish, xayrlashuv, uzr, tabrik, shikoyat kabilar), 
nutq strategiyasi va taktikasi, nutq odobi, muloqot madaniyati, 
so‘zlovchi yoki tinglovchining dunyoqarashi, bilim darajasi, 
qiziqishlari kabi qator nolisoniy omillar bilan mushtarak holda 
yuzaga chiqadi.
20

---

Substansial-pragmatik yo‘nalish Alisher Navoiy nomidagi 
Toshkent 
davlat 
o‘zbek tili va adabiyoti universitetida 
shakllanmoqda.
Har bir davr o‘z fani oldiga muayyan maqsad va aniq talablarni 
qo‘yadi. “Fanlarning taraqqiyoti shu davrning ilg‘or falsafiy fikri, 
davr uchun yetakchi bo‘lgan fan sohalarining yutuqlari bilan uzviy 
bog‘liq. Turli fanlarning manbalari ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli, 
davrning yetakchi falsafiy fikri fanlardan o‘rganish manbayining 
qaysi tomonlariga alohida e’tibor berish lozimligini, borliqdagi 
mavjud qonuniyatlarni mantiqiy kategoriyalarda qay usulda aks 
ettirish yo‘llarini belgilab beradi” (H.Ne’matov). Shu asosda aytish 
mumkinki, zamonaviy o‘zbek tilshunosligi sistem-struktur