Baxtiyor mengliyev

2-§. Til, lison, nutq munosabati 
 
Tayanch tushunchalar: 
ilmiy bilish, fahmiy (empirik) bilish, nazariy (idrokiy, mantiqiy, 
ratsional) bilish, zohiriy belgi, botiniy belgi, empirik yondashuv, 
nazariy yondashuv, munosabat, UMIS va AHVO, WPm 
Egallanadigan tushunchalar: 
til, lison, nutq, me’yor 
 
Tilning tarkibiy qismlari. Umuman borliq uchun xos bo‘lgan 
UMISning tildagi ko‘rinishi lison (aniqrog‘i, lisonning mazmuni), 
AHVOniki esa nutq (aniqrog‘i, nutqning mazmuni) deb yuritiladi. 
Lison va nutq majmuyi til deyiladi. Albatta, o‘quvchi bunda ushbu 
so‘zlarning etimologik ma’nosiga emas, balki terminologik 
ma’nosiga e’tibor qaratishlari kerak. Zero, ko‘p hollarda 
etimologik va terminologik ma’nolar mos kelmaydi. Masalan, 
o‘zbekcha til so‘zi arabcha lison atamasi bilan bir xil ma’noni 
bildiradi. Biroq o‘zbek tilshunosligida ular boshqa-boshqa 
terminologik ma’nolar uchun qabul qilingan. 
1) tilshunoslik paydo bo‘lgandan buyon lison va nutni 
farqlashga, tilga sistema sifatida munosabatda bo‘lishga harakat 
qilinadi. 
Chunki 
har 
qanday 
fan 
cheksiz 
hodisalarni 
umumlashtirishni maqsad qilib qo‘yadi. Xususiy hodisalar 
zamiridagi umumiylikni ko‘rishga intilish bilishning har ikki 
(fahmiy va idrokiy) bosqichida ham mavjud. Shu boisdan aytish 
mumkinki, bilishning empirik bosqichi mutlaq xususiylik bilan 
o‘ralashib qolmaganligi kabi idrokiy bosqich ham mutlaq 
umumiylikni – UMISni tiklay olmaydi. Biroq tilshunoslikning har 
bir bosqichi o‘z vazifalariga ega. Bugungi kunda tilshunoslik 
quyidagi taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi: 
2) tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy davri. Bu davrda til 
sistemalarining kelib chiqishiga asosiy urg‘u berilib, til yaxlit 
olinib, uning birliklarini lisoniy va nutqiy turlarga ajratish 
masalasiga e’tibor qaratilmadi;
3) tilshunoslikning