Baxtiyor mengliyev

Tilda UMIS va AHVOning xususiyatlari. Endi falsafiy 
UMIS va AHVOning til hodisalarida voqelanishi haqida fikr 
yuritamiz. Qalin, qora, katta so‘zlaridagi a tovushlarini talaffuz 
qilaylik. Sezgilarimiz 4 ta a unli tovushni his qiladi. Bundagi 
birorta a tovushini qayta talaffuz qilib bo‘lmaydi. Qayta aytilgani 
esa endi beshinchi a tovushi bo‘ladi. Talaffuz qilingan a tovushini 
(boshqa tovushlarni ham) qayta talaffuz qilish mumkin emas va har 
bir qayta aytilgan tovush yangi ekan, demak, nutqimizdagi a 
tovushlari cheksiz, hech qachon takrorlanmaydi va sezgi a’zolari 
yordamida his qilinadi (aytilganda eshitiladi, yozilganda o‘qiladi). 
a tovushi AHVO bo‘lib, u yuqorida zikr etilgan “alohida kitob”ga 
o‘xshaydi. 
AHVOlar qanchalik ko‘p, rang-barang bo‘lishiga qaramay, 
ongimizda ularning umumlashmasi sifatidagi yakka [a] UMISi bor. 
Bu [a] yuqorida aytilgan “umuman kitob” kabi moddiylikka ega 
emaslik (ongda mavjudlik), barcha a tovush (AHVO)larida 
takrorlanuvchanlik, miqdoran cheklilik (ya’ni bittalik) xossalariga 
ega.
Nutq tovushi AHVO, ko‘plab bir xil tovushlarning 
umumlashmasi bo‘lgan fonema UMIS deb yuritiladi. 
Falsafiy UMIS va AHVOning leksikada voqelanishiga diqqat 
qilamiz. Misollar: 1. Men kitob o‘qishni boshladim. 2. Bu kitobni 
Halim nega keltirdi? 3. Кitob qiziqarliligi bilan meni tezda o‘ziga 
rom qildi gaplarida uchta kitob so‘zi mavjud. Bu so‘zning ham har 
biri “muayyan o‘rik”, “muayyan a tovushi” kabi moddiy 
14

---

voqelanganlik, takrorlanmaslik belgilariga ega va ular qatorini yana 
cheksiz davom ettirish mumkinligi sababli AHVOlarning 
barchasiga xos belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan. Cheksiz kitob 
so‘zlarining zamirida esa “umuman kitob” UMISi yashiringan. U 
nutqqa chiqadigan barcha kitob so‘zlari uchun doimiy asos sifatida 
yashaydi. Chunki berilgan gaplardagi ikkinchi kitob so‘zi 
birinchisining takrori emas. U – yangi so‘z. Qolgan barcha so‘zlar 
uchun shunday fikrni aytish mumkin.
Morfologiyada -ni tushum kelishigi shaklining turli nutqiy 
qo‘llanishlari morfologik AHVOlar, bu qo‘shimchalar ongdagi
[-ni] UMISi (morfemasi) asosida voqelangan.
Sintaksisda UMIS va AHVO munosabati quyidagi tarzda 
namoyon bo‘ladi. Masalan, Кitobning varag‘i, uyning eshigi, 
Halimning savoli, qog‘ozning qalinligi, ruchkaning qopqog‘i kabi 
so‘z birikmalari mazmuni alohida-alohida AHVOlar, ularning 
umumiy qolipi – [qaratqich kelishigidagi mustaqil so‘z + egalik