Baxtiyor mengliyev

[i] – fonemaning nutqiy varianti, quloq bilan eshitiladi, i 
harf sifatida ko‘z bilan ko‘rilib, o‘qiladi; 
2) 
i – o‘zak (umuman olganda, morfema), qandaydir 
tushunchani ifodalaydigan element, birlik; 
3) 
i – muayyan hodisani anglatuvchi so‘z (buyruq 
maylidagi, ikkinchi shaxsdagi, hozirgi-kelasi zamon fe’li); 
4) 
i – axborot mazmuniga ega bo‘lgan shaxsi aniq, yig‘iq, 
sodda gap. 
Kichkinagina “i” da tilning barcha birliklari mujassam: 1) 
fonema; 2) morfema; 3) leksema; 4) sintaktik qurilma. 
Tilda shundan boshqa xildagi narsa yo‘q bo‘lishi ham mumkin 
emas.
Nega olim til strukturasini tushuntirish uchun aynan shu 
misolni keltirdi. Tilda miqdor emas, balki sifat rol o‘ynaydi. 
Demak, til miqdoriy emas, balki sifatiy birliklardan iborat. Sifat esa 
vazifa, funksiya demakdir
7
. 
Yo‘l-yo‘lakay bajarish uchun 
O‘zbek tilida ham o‘zida tilning barcha birliklarini 
mujassamlashtirgan eng kichik birliklarni aniqlang. 
Shunday qilib, fonema, morfema, leksema va qolip lisoniy 
birlik bo‘lsa, tovush, qo‘shimcha, so‘z, so‘z birikmasi va gap esa 
nutqiy birlikdir. Ma’lum bir qolip asosida vujudga kelgan birliklar 
hosila termini bilan ham nomlanadi.
Lisoniy va nutqiy birliklarning o‘zaro munosabati va o‘ziga xos 
belgilariga doir fikrlarni jadvalda quyidagicha berish mumkin (6-
jadval):
6-jadval 
BORLIQ 
TIL 
LISON 
ME’YOR 
NUTQ 
Fonema 
Tovush 
Morfema 
Qo‘shimcha 
7
Энциклопедия. Языкознания. – Москва, 2001. – С. 30 
42

---

Leksema 
So‘z 
Qolip 
Hosila (yasama so‘z, 
so‘z birikmasi, gap 
Demak, lisoniy va nutqiy birlik o‘zaro quyidagi dialektik 
munosabatda bo‘lsa (7-jadval):
7-jadval