Baxtiyor mengliyev

Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Sistema shartlari 
Sistema 
o‘zaro 
munosabatlarga 
kirishgan 
elementlar 
yaxlitligidir. Sistema tarkibidagi elementlarning belgilari uch turga 
bo‘linadi: 
1.Sistemani tashkil etuvchi belgilar. 
48

---

2.Sistemada hosil bo‘luvchi belgilar. 
3.Sistemaga betaraf belgilar. 
Buni hayotiy bir dalil bilan asoslaymiz. Deylik, oila bir sistema. 
Uning tashkil etuvchilari, ya’ni elementlari ayol va erkak. Ayol va 
erkak (elementlar) quyidagi belgilarga ega bo‘ladi: 
1.Sistemani tashkil etuvchi belgi: turli jinsga mansublik. 
2.Sistemada hosil bo‘luvchi belgilar: erlik va xotinlik. 
3.Sistemaga betaraf belgilar: bu har bir oila sistemasida o‘ziga 
xos bo‘lishi mumkin.
Har bir oila o‘ziga xos alohida sistema bo‘lganligi sababli 
ularni tashkil etuvchi elementlarning yuqorida aytilgan uch belgisi 
ham o‘ziga xos bo‘lishi mumkin. Masalan, bir oila uchun diniy 
e’tiqod birinchi belgi bo‘lsa, u boshqa oila uchun uchinchi belgi 
bo‘lishi mumkin.
Til sistemasi, uning ichki sistemalari ham xuddi shu qonuniyat 
asosida qurilgan. 
 
Lisoniy 
paradigma 
haqida. 
Paradigma 
haqidagi 
ilk 
tasavvurimizni shakllantirish uchun borliqdagi bir dalilga murojaat 
qilamiz. 
Qo‘limizda bir shoda har xil kalit bor. Qulfni ochish uchun 
ularni birma-bir qulfga tiqib ko‘ramiz. Natijada bittasi tushadi va 
qulf ochiladi. Ana shu kalitlar shodasini paradigmaga qiyoslash 
mumkin. Kitob... berdi gapi bamisoli qulf. Uning teshiklariga 
kelishiklardan biri tushadi. –ning, -ni, -da qo‘shimchalarini birma-
bir qo‘yib ko‘ramiz. Qurilmaga tushum kelishigi shakli –ni tushadi.
Umumiy belgisi asosida birlashgan va bir-birini taqozo 
etadigan, ammo har biri o‘ziga xos belgisi bilan boshqasiga 
qarama-qarshi turuvchi lisoniy birliklar sistemasi paradigma 
deyiladi (paradigma grekcha paradeigma – “misol”, “namuna” 
degan ma’nolarni bildiradi)
8
. Har qanday lisoniy sistema, bir 
vaqtning 
o‘zida, lisoniy paradigma sanaladi. Grammatik 
kategoriyalar ham lisoniy paradigma ko‘rinishlaridan biri. 
8
Paradigma so‘zi – omonim termin. U “yo‘nalish”, “soha” ma’nosida ham 
ishlatiladi: Lingvokulturologiya – tilshunoslikning yangi paradigmasi kabi.
49

---

Paradigmani tashkil etuvchi lisoniy birlik paradigma a’zosi deb 
yuritiladi. Paradigma kamida ikkita a’zodan iborat, ular, asosan, bir 
lisoniy sathga mansub bo‘ladi.
Ferdinand de Sossyur lisoniy paradigma tarkibidagi, boshqacha 
aytganda, lisoniy birliklar orasidagi paradigmatik (assotsiativ, bir-
birini eslatib turish, o‘xshashlik) munosabatini lisoniy birlik uchun 
eng asosiy munosabat sifatida baholagan. 
Bir 
paradigma 
tarkibiga 
kiradigan 
birliklar 
quyidagi 
xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: 
1) paradigmadagi bitta birlik tilga olinganda, shu paradigmaga 
kiruvchi boshqa a’zo ham eslаnishi (masalan, bir kelishik 
shaklining boshqa kelishik shakllarini, bir ma’nodosh birlikning 
ma’nodoshlik qatoridagi boshqa birlikni eslatishi kabi); 
2) muayyan nutq sharoiti uchun o‘zaro paradigmatik 
munosabatda turgan birlikdan, ya’ni paradigma a’zolaridan bittasi 
tanlanishi (masalan, Salim... kitobi birikmasi uchun kelishiklar 
paradigmasidan qaratqich kelishigining olinishi);
3) bir paradigmaning a’zolari o‘zaro o‘xshashlik bilan birga, 
har biri ikkinchisidan qaysidir bir xususiy belgisi bilan farqlanib 
turishi (masalan, tushum va jo‘nalish kelishiklari “oldingi so‘zni 
keyingi fe’lga tobelash” vazifasini bajarishda o‘xshash, lekin biri 
“vositasiz to‘ldiruvchi sifatida tobelash”, ikkinchisi “vositali 
to‘ldiruvchi yoki hol sifatida tobelash” belgisi bilan farqlanadi); 
4) paradigma a’zolari nutqda bir o‘rin va (mavqeda) kelib, bir-
birini ma’lum holatda almashtira olishi, o‘rnini egallashi (masalan,