Belgi, ifodalanish, ifodolovchi

Davlat tili — muayyan mamlakatda qonun chiqarish, ijroiya va sud hokimiyatlarida ish yuritish uchun rasmiy belgilangan til. Odatda, koʻp millatli mamlakatlarda, mas, Hindiston, Kanada, Shveysariyada qaysi til yoki tillar rasmiy ekanligi konstitutsiyalarida belgilab qoʻyilgan. Davlatlarning koʻpchiligida rasmiy til bilan D.t. aynan bir xildir. Faqat ayrim mamlakatlardagina rasmiy til maqomi D.t. maqomidan farqlanadi. Mas, Shveysariyada konstitutsiyaga binoan nemis, fransuz, italyan tillari — rasmiy til; nemis, fransuz, italyan va retoroman tillari — D.t. sanaladi.

Oʻzbekistonda shoʻrolar hukmronligi paytida D.t. haqida umuman gapirish ham mumkin boʻlmagan, aksincha oʻzbek tilining ijtimoiy xdyotda qoʻllanilishi tobora cheklanib qolgandi. Jamiyatni qayta qurish maʼnaviy poklanishni boshlab berdi. Uning natijasi oʻlaroq "Oʻzbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi qonun qabul qilindi (1989 y. 21 okt.). Bu qonun oʻzbek xalqi milliy ongining rivojlanishida, mamlakat mustaqilligi mustahkamlanishida, madaniy merosning tiklanishida muhim rol oʻynadi. Mazkur qonun qoidalari Oʻzbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlab qoʻyildi. Konstitutsiyaning 4-moddasiga binoan Oʻzbekistonda D.t.— oʻzbek tilidir. Qoraqalpogʻistonda bunday maqom qoraqalpoq tiliga ham berilgan. Mamlakatda yuz berayotgan real jarayonlar va imkoniyatlarni hisobga olib, lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini uzil-kesil joriy etishni bosqichma bosqich amalga oshirib borish vazifasi til islohoti bilan bogʻliq masalalarga zarur tuzatishlar kiritish ehtiyojini tugʻdirdi, respublika hali sobiq Ittifoq tarkibida boʻlgan va madaniy-maʼnaviy sohada oʻziga xoslikni mustahkamlashga intilgan bir sharoitda qabul qilingan D.t. haqidagi qonunning koʻpgina moddalariga oʻzgartirishlar va qoʻshimchalar kiritishni taqozo etdi. Natijada 1995 y. 22 dek.da Oʻzbekiston Respublikasining D.t. haqidagi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Oʻzbek tilining Oʻzbekiston Respublikasi hududida D.t. sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu qonun va b. qonunlar bilan belgilanadi. Oʻzbekiston Respublikasida D.t.ni oʻrganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit yaratiladi hamda millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda boʻlish, ularning rivojlanishi taʼminlanadi. D.t.ni oʻqitish bepul amalga oshiriladi (4-modda). D.t.ga yoki boshqa tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning oʻzaro muomala, tarbiya va taʼlim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga toʻsqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar boʻladilar (24-modda). Mamlakatda demokratik, baynalmilal tamoyillarga rioya qilinib, har bir millat va elatning erkin rivojlanishi, ularning til mustaqilligi va tengligi taʼminlangan. Taʼlimtarbiya ishlari oʻzbek tilidan tashqari tojik, rus, qozoq, koreys, turkman, qirgʻiz tillarida ham amalga oshiriladi. Milliy markazlarning faoliyati uchun yetarli imkoniyat yaratilgan. Shaxsga millati, irqi, tili, urf-odat va anʼanalariga qarab biror imtiyoz berish yoki shu vajdan huquqlarini cheklash javobgarlikka sabab boʻladi.

VARIANT 22

1. 
   Tilning ichki va tashqi unsurlari (lingvistik unsur, fonema, morfema, so`z, erkin va turg`un birikmalar, gap, xatboshi, period, paralingvistik unsur, kompozitsiya, imo-ishora).
   

  F. do` Sossyur tillarning geografik hududlar bo`ylab tarqalishi, ularning shevalarga bo`linib ketishi ham tashqi tilshunoslik ob`ektlari ekanligini ta`kidlaydi. Uning yozishicha, aynan shu erda tashqi va ichki tilshunoslik orasidagi tafovut aqlga to`g`ri kelmaydigan darajada g’alati: geografik omil, bir tomondan, tilning mavjudligi bilan uzviy bog`liq bo`lsa, ikkinchi tomondan, tilning ichki qurilishiga aloqador emas.
Haqiqatan ham, - so`zini davom ettiradi muallif, masalan, o`simlik jismida o`zgarishlar tashqi omillar - tuproq, iqlim va b. ta`siri bilan bog`liq bo`lgani kabi tilning "jismi"da ham kechadigan o`zgarishlar tashqi omillarga bog`liq emasmi? Shuningdek, muayan tilning tabiiy, organik taraqqiyotini uning adabiy til kabi sun`iy shakllardan, ya`ni tashqi, binobarin, noorganik omillardan ayri o`rganish mumkini? Biz shevalar bilan bir qatorda koynelarning ham rivojlanayotganini har qadamda ko`rib turibmiz-ku [qarang: Sossyur, 60].
F.do` Sossyurga ko`ra, tashqi lisoniy, ya`ni g`ayrilisoniy asoslanib, hodisalarni o`rganish tilshunoslik uchun katta ahamiyatga ega. Biroq shunday bo`lsa ham, ularsiz tilning ichki tuzilishinè tushunish mumkin emas, deyish adashishdan boshqa narsa emas. Muallif bu fikrni o`zlashma so`zlar misolida asoslashga harakat qiladi. Haqiqatan ham, chetdan so`z olish tilda kuzatiladigan doimiy jarayon emas. Ba`zi o`lkalarda chetdan birorta ham sun`iy termin olmagan shevalar bor. Shunga asoslanib, bu shevalarda nutq me`yorlari amal qilmayapti, deyish mumkinmi?
 Umuman olganda, -davom etadi do` Sossyur, u yoki bu tilning qanday sharoitlarda tarkib topganligini bilishga hech qanday zarurat yo`q. Ba`zi tillarda, masalan, Avesto yoki qadimgi slovyan tilida, hatto, qanday xalqlarning gapirgani ham noma`lum. Biroq buni bilmaslik ularni o`zida o`rganish va sodir bo`lgan o`zgarishlarni tadqiq etishga aslo monelik qilmaydi, qilmasligi ham kerak. Bu holat,  tashqi va ichki tilshunosliklarni farqlash lozimligini farq qanchalik qat`iy va izchil ochib berilsa, fanimiz uchun shunchalik foydali ekanligini ko`rsatadi. Chunki ularning har biri o`ziga xos xususiyat va tahlil metodlariga ega.