Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
Mehnatga haq to’lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi
Download 1.25 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nazorat va muhokama uchun savollar
- 1. «Mehnat unumdorligi» va «mehnat samaradorligi» haqida tushuncha Mehnat faoliyatining maqsadi
- 2. Mehnat unumdorligini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
|
Mehnatga haq to’lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi shu bilan ajralib turadiki, meъyorlarni oshirib bajarishning ayrim muayyan darajasidan boshlab ishbay haq narxining kamayishi sodir bo’ladi. Mazkur tizim o’ziga xos tarzda ishbay-ortib boruvchi tizimning qarama-qarshi tomoni hisoblanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, meъyorlarning oshirib bajarilishi qanchalik yuqori bo’lsa, meъyordan tashqari ishlab chiqarilgan har bir mahsulot birligining narxi shunchalik kamroq bo’ladi. Ishbay-kamayib boruvchi haq to’lash tizimi meъyorlarni bajarishning boshlang’ich dajarasini belgilashni nazarda tutadi, ana shu darajadan boshlab narxning pasayishi boshlanadi. SHu bilan birga boshlang’ich bazani belgilashga qo’yiladigan talablar ham ishbay-ortib boruvchi tizimdagi kabidir. Haq to’lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi bo’yicha ish haqining umumiy miqdori quyidagi formula bo’yicha hisoblab chiqiladi:
53 ) ... ( 2 2 1 1 l l кам K n K n К n R И + + + =
Bu erda: I kam – mehnatga haq to’lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi bo’yicha ishbay ish haqi (so’m, tiyin); R – belgilangan boshlang’ich baza doirasida mahsulotning har bir birligi uchun narx (so’m, tiyin); K – kamayib borish shkalasining har bir pog’onasi bo’yicha narxning kamayish koeffitsienti (marta); 1,2,…L – shkaladagi kamayib borish koeffitsietlari soni; n – xodimlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
Ish haqi; yollanma xodim; daromadlar; ish beruvchi; ish haqining mohiyati; mehnat bozori; mehnat birligining bozor bahosi; ish haqining turlari: real; nominal; o’rtacha ish haqi; ish haqining elementlari; ish haqining funktsiyalari: takror; rag’batlantirish; o’lchov-taqsimlash; joylashtirish; aholining to’lov qobiliyatini shakllantirish; ish haqini tashkil etish tamoyillari; ishlab chiqarish; mehnat samaradorligi; mehnat unumdorligi; o’rtacha ish haqi; davlat tomonidan tartibga solish; mehnatga haq to’lash shakllari; tarif tizimining mohiyati; elementlari; mehnatni normalash; tarif setkasi; tarif stavkasi; tarif malaka maъlumotnomalari; tarif koeffitsentlari; yagona tarif stavkasi; ish haqi turlarini tavsiflash; ishbay ish haqi; vaqtbay ish haqi; asosiy; qo’shimcha ish haqlari; mehnatga haq to’lashning oddiy tizimi; jamoa (brigada) ishbay tizimi; rag’batlantiruvchi tizim; oylik tarif stavkasi; akkord usuli; bevosita ishbay tizimi; ishbay ortib boruvchi tizim; ishbay-kamayib borish tizimi. Qisqacha xulosalar Ish haqining mohiyati u ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlarida: ishlab chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va isteъmolda bajaradigan funktsiyalarda ro’yobga chiqariladi. Ish haqini tashkil etish deganda uning tuzilishi, mehnat miqdorining unga to’lanadigan haq miqdori bilan o’zaro bog’liqligi, shuningdek, tarkibiy elementlarning yig’indisi (normalash, tarif tizimi, mukofotlar, qo’shimcha va ustama haqlar) tushuniladi. Ish haqini tashkil etishning muhim elementi tarif tizimi bo’lib, u turli normativ materiallar majmuidan iboratdir Ular yordamida xodimlarga to’lanadigan ish haqi darajasi omillar guruhiga bog’liq ravishda belgilanadi. Mehnat natijalarini aniqlash uchun qanday asosiy ko’rsatkich tatbiq etilishiga qarab ish haqining barcha tizimlarini ish haqining shakllari deb ataluvchi ikkita katta guruhga bo’lish qabul qilingan. Agar mehnat natijalarining asosiy o’lchovi sifatida tayyorlangan mahsulot (ko’rsatilgan xizmat)dan foydalaniladigan bo’lsa, u holda mehnatga haq to’lashning ishbay shakli haqida gap yuritiladi. Agar bunday o’lchov sifatida ishlangan vaqt miqdoridan foydalanilsa, bunday holda vaqtbay ish haqi to’g’risida gap boradi. Demak, ish haqining shakli – haq to’lash tizimlarining muayyan toifasidan iborat bo’lib, ishga haq to’lash maqsadida unga narx belgilashda mehnat natijalarini hisobga olish asosiy ko’rsatkichi bo’yicha guruhlarga ajratilgan bo’ladi. Mehnatga haq to’lashning ishbay va vaqtbay tizimlari mehnatni tashkiliy-texnikaviy normalashga turlicha yondashish bilan ajralib turadi, bunda ayni bir xil normalashga amal qilinadi. Mehnatga haq to’lash tizimlari vositasida xodimlarning moddiy manfaatdorligiga muayyan tarzda taъsir ko’rsatish – hozirgi zamon iqtisodiyotidagi ish haqini tashkil etishning asosiy tamoyillaridan biridir. YUqorida keltirib o’tilgan mehnatga haq to’lashning rag’batlantiruvchi tizimi taъrifi umumiy xususiyatga egadir. Oddiy hayotda rag’batlantiruvchi tizim deganda, odatda, ish haqining asosiy qismini oshirishni taъminlovchi mexanizm tushuniladi, ish haqining bu qismi belgilangan mehnat normasini bajarganlik yoki xodimning mehnat hissasini tavsiflovchi asosiy ko’rsatkich bo’yicha faoliyat natijalari uchun to’lanadigan haqdir. Ish haqining ana shu qismini asosiy ish haqi deb atash qabul qilingan. Mehnatga haq to’lashning u yoki bu tizimida qo’llanishi ko’pgina shart-sharoitlar, avvalo, xodimning mehnat natijalarini hisobga olish uchun asosiy ko’rsatkichga nimalar taъsir qilishiga, yaъni mazkur tizim ishbay yoki vaqtbay tizimga kirish yoki kirmasligiga bog’liqdir. Mehnatga haq to’lash shakllarini tanlashga taъsir ko’rsatadigan asosiy omil ishlab chiqarishni tashkil etish tomonidan yo’l qo’yiladigan mehnatni normalashtirish va uni amalga oshirish shakllarini detallashtirish darajasidir. Mehnatga haq to’lashning oddiy tizimlari xodimning ish haqini mehnat natijalarini hisobga olishning bitta ko’rsatkichi: ish vaqti yoki tayyorlangan mahsulot sifatiga qarab shakllantiradi.
1.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xodimlarning ish haqi qanday funktsiyalarni bajaradi? 2.
Ish haqini tashkil etish deganda nima tushuniladi? 3.
Mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy tamoyillarini sanab bering. 4.
Ish haqini tashkil etishning asosiy elementlari nimalardan iborat? 5.
Ish haqining tarif tizimi nimadan iborat? Tarif tizimining asosiy elementlarini aytib bering. 6.
YAgona tarif setkasining byudjet sohasidagi xodimlar uchun asosiy xususiyatlarini ko’rsatib o’ting. 7.
Mehnatga haq to’lash razryadini belgilashda xodimning faoliyatiga baho berishning qanday ko’rsatkichlarini bilasiz? 8.
9.
Ish haqi tizimi nima? 10.
Ish haqi shakllarini tariflang. Ish haqi shakllarining qanday turlari mavjud? 54 11. Ish haqining rag’batlantiruvchi, kafolatlovchi va majbur qiluvchi tizimlari o’rtasidagi farqlarni ko’rsatib bering. 12.
Xodimning ish haqi tarkibida mehnatga asosiy va qo’shimcha haq to’lash nisbatiga qanday omillar taъsir ko’rsatadi? 13.
Mehnatga haq to’lash tizimlarini tasniflashning asosiy belgilarini aytib bering. 14.
15.
Ishbay ish haqining oddiy tizimlarini aytib bering. 16.
Mehnatga haq to’lashning qanday tizimlarida mehnatda ishtirok etish koeffitsientidan foydalaniladi va ular qanday aniqlanadi. Adabiyotlar ro’yxati 1.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar va ijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish to’g’risida»gi Farmoni «Xalq so’zi» gazetasi, 2001 yil 29 iyun. 2.
qo’llanma.-T.: 2004. 3.
Abdurahmonov Q.X. «Mehnat iqtisodiyoti» (Darslik) T:. «MEHNAT» nashriyoti, 2004. 4.
Abdurahmanov Q.X. va boshqalar. «Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi». Darslik. -T.: O’qituvchi, 2001. 5.
Abdurahmonov Q.X Xolmo’minov SH.R “Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi”(o’quv.qo’l) T.:2004. 6.
Barbarova E.L. Ekonomika i sotsiologiya truda –M:. 2005. 7.
Volgin N.A., Dudnikova S.V. Oplata truda gosudarstvenno’x slujashix: analiz zarubejno’y opo’t. Novo’e podxodo’. M., 2000. 8.
9.
Ryazantseva N., Ryazantsev D. «1S: Predpriyatie. Zarplata i kadro’. Sekreto’ raboto’» Sankt- Peterburg, 2004. 10.
Sovremennaya ekonomika truda.G’ Pod ruk Kulikova V.V.-M.:ZAO “Finstatinform”, 2001. 11.
12.
Xenderson R.I. «Kompensatsionno’y menedjment: strategiya taktika formirovaniya zarabotnoy plato’ i drugix vo’plat» -M:. 2004. Internet saytlari: 1.
www.ook.vsem.ruEkonomika i sotsiologiya truda. 2.
www.snicke.nm.ruEkonomika i sotsiologiya truda 3.
www.soc.pu.ru Ekonomika i sotsiologiya truda 4.
www.bolero.ru Ekonomika i sotsiologiya truda 5.
www.meo.ru Ekonomika i sotsiologiya truda 9-MAVZU. MEHNAT UNUMDORLIGI: OMILLAR VA ZAHIRALAR 4 soat (yangi pedogogik texnologiyalarni qo’llash) 1-maъruza 2 soat 1. «Mehnat unumdorligi» va «mehnat samaradorligi» haqida tushuncha 2. Mehnat unumdorligini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati 3. Mehnat unumdorligini aniqlash usullari va uning avzalliklari Ushbu “Mehnat unumdorligi: omillar va zahiralar” mavzusini o’tishda yangi pedogogik texnologiyani qo’llash. 1.
qismga bo’lib qo’yiladi:
Mexnat unumdorligi deganda nimani tushunasiz Mexnat unumdorligi va mexnat samaradorligiga taъsir etuvchi omillar Mexnat umundorligi kanday aniklanadi
SHu tarzda guruh aъzolarini ham uch guruxga bo’lamiz. Birinchi guruxga birinchi ustunni to’ldirishni, uchinchi guruhga uchinchi ustunni to’ldirish vazifasi beriladi. CHunki bakalavrlar iqtisodiy tushunchalarni o’zlashtirishlari bilan mexnat unumdorligi tushunchalarni bilishlari kuzatilgan. Navbatda o’rganishga taklif etilayotgan fan ayni uchta gurux oralig’ida bo’lganligi bois, mexnat unumdorligi va mexnat samaradorligiga taъsir etuvchi omillar, mexnat unumdorligi kanday aniklash usullari ko’rsatib o’tilgan. SHuning uchun tahlil asosida ikkinchi guruhga ikkinchi ustunni to’ldirish vazifasi beriladi. 2. Darsning birinchi qismida o’z-o’zidan Mexnat unumdorligini oshirishning kanday ichki va tashki zaxiralari (rezervlari)ni bilasiz, Mexnat unumdorligini ulchash usullari haqidagi fikrlar yuzaga chiqadi. Avvalgi guruhlarni saqlagan holda, bakalavrlarga “mexnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi” fanida muhim hisoblangan bu ikki tushunchaning mohiyatini tushunib olishga oid dars va vazifa taklif etiladi:
Mexnat unumdorligini oshirishning kanday ichki va tashki zaxiralari (rezervlari)ni bilasiz Mexnat unumdorligini ulchash usullari
55
3. Vazifada taъlim oluvchilar o’zlari mexnat unumdorligini aniklashda kaysi usul keng kullanilishini va mexnat unumdorligi va ish xaki urtasidagi bogliklik o’z fikrlari orqali bayon etadilar. SHuning uchun o’qituvchi tomonidan bu ikki tushunchani qanday qilib talabalar o’rganishi mumkinligini so’raydi va o’z-o’zidan dars mavzusida rejaga kiritilgan metodlarga o’tiladi. Mexnat unumdorligini aniklashda kaysi usul keng kullaniladi Mexnat unumdorligi va ish xaki urtasidagi bogliklik
4. Mexnat unumdorligiga oid nazariyalarni o’rganish - iqtisodiy munosabatlarni tashkil etishda muhim bo’lganligi bois darsda uchta nazariyaning tahlili olib boriladi:
A. Marshall F. Xayek Jon Keyns
Har bir nazariyani tahlil etib, undagi ham sotsiologik, ham iqtisodiy mexanizm aniqlanadi. Bu esa iqtisodiy munosabatlarni tashkil etishda sotsiologik omilning taъsiri muqarrarligini anglash bilan birga, respublikamiz miqyosida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarda “inson omili” bejiz qo’yilmayotganligini to’liq anglab olishga olib keladi. SHuning uchun dars yakunida quyidagi jadvalni to’ldirishni taklif etiladi:
Nimani bilar edik? Nimani bilishni xoxlaymiz? Nimani bilib oldik?
Bu jadvalni to’ldirib kelish uyga mustaqil vazifa sifatida beriladi. Kutiladigan natija: Darsda hammani faollashtirish, yangi fanga sekin-asta bilan olib kirish, har bir talabada o’zining mustaqil fikrini ifoda eta olishga erishish. Bu texnologiyani qo’llash orqali darsning maqsadi va mazmuniga bakalavrlarning o’zlari tezroq etib keladilar va kelgusi faoliyatlarida nimalarga eъtibor berish lozimligini o’zlari anglaydilar. 1. «Mehnat unumdorligi» va «mehnat samaradorligi» haqida tushuncha Mehnat faoliyatining maqsadi biror natijaga erishishdan, masalan, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishdan iboratdir. Har qanday xodim yoki xodimlar guruhi uchun natija samaradorligi, yaъni vaqt birligi – soat, kun, yil mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot, ko’rsatilgan xizmat miqdori muhim ahamiyatga ega. Bu natija qanchalik yuqori bo’lsa, uning birligiga sarflangan xarajat, shu jumladan, xona, bino uchun ijara haqi elektr quvvatidan foydalanish haqi va shu kabilar shunchalik kamroq bo’ladi. Binobarin, mehnat unumdorligi yuqori, mahsulot hajmi ko’proq bo’lsa, uning xarajatlari kamroq bo’ladi. Mehnat samarodorligi mahsuldorligi mehnat ko’rsatkichi bilan o’lchanadi.
chiqarilgan mahsulot yoki ko’rsatilgan xizmatlar miqdorining mehnat xarajatlariga nisbatan, yaъni mehnat xarajatlari birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot bilan belgilanadi. Jamiyatning rivojlanishi va uning barcha aъzolari farovonligi darajasi mehnat unumdorligi darajasi va uning o’sishiga bog’liqdir. Bundan tashqari, mehnat unumdorligi darajasi ishlab chiqarish usulini ham, hatto ijtimoiy - siyosiy tuzumning o’zini ham belgilab beradi. Mehnat unumdorligi ko’rsatkichi mehnat samaradorligi va natijadorligining barcha jihatlarini aks ettirmaydi. Masalan, u mehnat sifatini hisobga olmaydi, bundan tashqari, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish zarurligini ifodalamaydi. «Mehnat unumdorligi» tushunchasiga o’z ahamiyati jihatidan yaqin, lekin mazmunan yanada kengroq bo’lgan tushuncha «mehnat samaradorligi» tushunchasidir. Mehnat samaradorligi eng kam mehnat xarajatlari bilan yuqori mehnat natijadorligiga erishish darajasini ifodalaydi. Mehnat samaradorligi mehnat unumdorligidan farqli o’laroq, faqat mehnatning miqdor ko’rsatkichlarini emas, shu bilan birga sifat natijalarini ham ifodalaydi. Mehnat samaradorligi ko’rsatkichining yana bir muhim ustunligi unda mehnat resurslarini tejashning aks etishidir. 2. Mehnat unumdorligini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat unumdorligini muttasil ravishda oshirib borish o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lib, mehnat unumdorligini oshishi aholi turmush darajasini yaxshilanishiga va ish haqi miqdorlarini oshirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Mehnat unumdorligi qanchalik yuqori bo’lsa, ish sifati zarur darajada bo’lgani holda, mehnat xarajatlari qanchalik kam bo’lsa, mehnat samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Tadbirkor korxona egasi uchun vaqt birligi ichida qanday ishlab chiqarish darajasiga erishilgani emas, shu bilan birga u qanday mehnat xarajatlari bilan taъmin etilgani ham muhimdir. Mehnat xarajatlari xodimlar soni va mehnatga to’langan haq xarajatlari bilan o’lchanadi. Unisi ham, bunisi ham ish vaqti bilan o’lchanishi mumkin. SHuning uchun ham mehnat samaradorligini tahlil qilganda vaqt birligi ichida sarflangan mehnat xarajatlari ham, shu bilan birga uning tuzilishi hisobga olingan holda ham qarab chiqiladi. Mehnat unumdorligini hisoblashda quyidagilarni taъminlash imkonini beradigan uslubiyot ideal hisoblanishi mumkin:
56 • korxona ishining ijtimoiy qadriyatlar bilan bog’liqligi; •
•
mehnat unumdorligining umumiy va xususiy ko’rsatkichlari bir o’lchov bilan o’lchanishi mumkinligi; •
mehnat miqdori bilan sifati o’rtasidagi bog’liqlik. Har qanday mahsulot, buyum, xizmatda jonli va buyumlashgan mehnat jamlangan bo’ladi. Bunday jami mehnat tufayli moddiy boyliklar yaratiladi. Jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanib borgan sari jonli mehnat moddiylashgan mehnatning tobora ko’proq massasini qamrab oladi. Natijada jami mehnatda moddiylashgan mehnatning ulushi ko’payib borgan sari jonli mehnatning ulushi kamayib boradi. Bu mehnat unumdorligi oshganligining asosiy belgisidir. Ishlab chiqarishning takomillashib borishi va fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi oshishining asosiy shartlaridir. YAngi texnologik jarayonlar, materiallar va avtomatlashtirish vositalarining joriy etilishi mehnatni mexanizatsiyalash darajasining ortishiga olib keladi. Bu ko’rsatkichni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: % 100
⋅ =
м д С С М Bu erda: M d
S m - mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari soni; S u - xodimlarning umumiy o’rtacha ro’yxatdagi soni . Mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari jumlasiga o’z ishini mashinalar va mexanizmlar yordamida bajaradigan kishilar kiritiladi. Mehnatni mexanizatsiyalash (avtomatlashtirish) darajasining ortishi moddiylashgan mehnat ulushining oshganligi va jonli mehnat sarflashni ko’paytirmasdan turib, mehnat unumdorligini oshirish imkoniyatlaridan dalolat beradi.
Mehnat unumdorligining asosi bo’lgan mehnatning unumdorlik kuchi mehnat unumdorligining aynan o’zi emas: haqiqiy mehnat unumdorligi yana ikkita muhim omilga – jonli mehnatning eng muhim ko’rsatkichi bo’lgan mehnat intensivligiga (jadalligiga) va ish vaqtining nominal fondidan foydalanishga ham bog’liq. Mehnat jadalligi (intensivligi) – bu, jonli mehnatning jiddiyligi yoki murakkabligi darajasi bo’lib, ish vaqti birligi ichida inson asab va muskul quvvatining sarflanishi bilan o’lchanadi. Bunda inson organizmiga salbiy taъsir ko’rsatmaydigan jadallik ijtimoiy normal jadallik hisoblanadi, sarflangan quvvat ovqatlanish, dam olish va hissiy engillanish hisobiga to’liq tiklanadi. Hisobga ko’ra, mehnatning normal jadalligi darajasi tekis yuzada soatiga 4,8 km tezlik bilan ketayotgan kishining kuch-quvvat sarflashiga tengdir. Nisbatan normal muayyan mehnat jadalligini oshirish mehnatga haq to’lashda tegishli darajada hisobga olishni talab qiladi. Mehnat unumdorligi mehnat jadalligi bilan bir qatorda ish vaqti fondidan foydalanish darajasi bilan ham bog’liqdir. Ish vaqtidan foydalanish ishlangan vaqtning, shu jumladan, ichki smena dam olishiga ajratilgan, tartibga solingan tanaffus vaqtining mazkur ishlar turi uchun belgilangan nominal vaqt fondiga (ish kunining ish haftasi, oyi va yilning soat hisobidagi miqdoriga) nisbati sifatida aniqlanadi. Bu ko’rsatkichlarning indeks aloqasi quyidagi formula bilan ifodalanadi: ивф ми мук му I I I I =
Bu erda:
=
jadalligi va ish vaqtidan foydalanish indekslari. Agar texnika, texnologiya darajasi smena mobaynida 200 birlik mahsulot ishlab chiqarish imkonini bergan bo’lib, mehnat jadalligi va ish vaqtidan foydalanish indekslari tegishli ravishda 0,95 va 0,9 dan iborat bo’lsa, u holda haqiqiy mehnat unumdorligi 200 emas, 171 birlikni (200. 0,95.0,9) tashkil etadi. «Unumdorlik» tushunchasi mahsulotni har qanday xarajatlarning turiga yoki barcha turlariga nisbatini aniq ko’rsatkichlarda ifodalash uchun qo’llaniladi. Statistik maъnoda unumdorlik deyilganda, ishlab chiqarish natijalarining foydalanish omillari sarflariga nisbati tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, u xarajat birligi to’g’ri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmidir. SHunga ko’ra, ishlab chiqarish natijasini uning barcha o’lchash mumkin bo’lgan omillari majmuiga nisbatan yoki alohida guruh omillarga nisbatan hisoblash mumkin. SHunday omillar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1)sarflangan ishlab chiqarish omillarining miqdori va sifati (sarf samarasi); 2)sarflangan omillar miqdorlarining foydalanilishi darajasi (foydalanish samarasi); 3)ishlab chiqarish omillari kombinatsiyalarining miqdori (substitutsiya samarasi); 4)texnika taraqqiyoti (texnika samarasi); 5)ishlab chiqarish jarayoni tashkil qilinishi (daraja samarasi); 6)alohida jarayonlar sektorlarning yoki xarajatlar yohud mahsulotning umumiy miqdorida ishtirok etishi (tarkib samarasi); 7)alohida sektorlar va jarayonlar orasidagi o’zaro aloqalar darajasi va tarkibi (o’zaro aloqodorlik samarasi).
Download 1.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|