Bibliografiya shakllantirish mezonlari bilan tanishish

O‘zlashmalardan o‘zbekcha qo‘shimchalar vositasida hosil qilingan terminlar. 
O‘zlashma 
affikslar 
yordamida 
yuzaga 
kelgan 
terminlar
 
O‘ta sermahsul va turg‘un hisoblanmish –chi affiksli model hozirgi o‘zbek 
terminologiyasi tizimida amaliy qo‘llanishda qolayotgan katta miqdordagi terminlar bilan 
ifodalangan. Mazkur model turdosh otlar yasovchi modellar qatorida eng mahsuldorligi 
va 
faolligi 
bilan 
ajralib 
turadi (Gulyamov, 1955; Shoabdurahmonov, 1980;175-178; Begmatov 1985;132-133). 
Mazkur model ot so‘z turkumidan aksariyat shaxs oti, ish - harakatni bajaruvchi, biron 
kasb bilan shug‘ullanuvchi, ijtimoiy mansublik (Sherbak, 1977;103;
Sravnitelno-istoricheskaya grammatika 1988;144-146) kabi ma’nolarni ifodalovchi 
otlarni 
hosil 
qiladi. -chi affiksining 
tarixiy 
taraqqiyoti 
jarayonida 
harakat-
holat, 
kasbhunar
, mutaxassislik ma’nolarni ifodalashi ravshan namoyon bo‘ladi. 
VII-XIV asr qadimgi turkiy runik hamda eski turkiy til yozma manbalarida ushbu affiks 
(-čï//-či) 
ishtirokida 
yasalgan bedizči ( 
rezchik 
po 
derevu, 
kamnyu, 
vayatel)(DTS,90), bitkäči (pisets,pisar) 
(DTS,10), ayğučï 
 (sovetnik) 
(DTS,28), 
alïmčï (zaimodavets, kreditor) (DTS,35), altunčï (zolotix del master) (DTS,40) singari 
juda ko‘p terminlar qo‘llangan. Mahmud Zamaxshariy qalamiga mansub “Muqaddimat 
uladab” lug‘atida bu qo‘shimcha ishtirokida yasalgan, turli kasb va hunar egalarini 
anglatuvchi yigirmadan ortiq nomlar qayd etilgan: paxsačï (vozvodyashiy glinobitniye 
steni), yağčï (maslodel), čağïrčï (vinodel), bïčaqčï (nojovnik) va h.k. (Dadabayev, 1990; 
80). O‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy “Muhokamat ullug‘atayn” asarida – 
čï//-ci affiksining vazifasiga alohida diqqat qaratgan holda, uning qurčï, xizάnačï, 
yarağčï, čavgάnčï, nayzačï, šukurčï, yurtčï, šilančï, axtačï, qusčï, barsčï, qoruqčï, 
tamğačï, jibäči, yorğačï, hάlvačï, kemäci, qoyčï singari turfa mansab va rutbalarni 
ifodalashdagi faolligini ta’kidlaydi. 
Alisher Navoiyning yozishicha, qazčï, quvčï, turnačï, kiyikči, tavušqančï kabi qush ovi 
bilan bog‘liq ko‘pgina terminlar ham ushbu affiksi ko‘magida yasalgan (Alisher Navoiy, 
1967;116-117). 
Ilmiy-texnikaviy 
inqilob 
davrida
, 
globallashuv, 
internet 
va 
kompyuterlashtirish asrida –chi affiksli modelning so‘z yasash imkoniyatlari va doirasi 
bir necha barobar oshib ketdi. Ushbu modelning so‘z yasashdagi vazifasi o‘zbek tilining 
terminologik so‘z yasalish me’yorlarida ham yaqqol namoyon bo‘ladi. -chi bilan 
yasalgan otlarning ma’noviy o‘ziga xosliklari u qo‘shilayotgan o‘zakka hamda uning 
o‘ziga tegishli bo‘lgan xususiyatlar ta’sirida shakllanadi. -lik affiksli so‘z yasovchi 
model. Ushbu qolip o‘zbek tilida o‘ta sermahsul so‘z yasovchi modellardan biri bo‘lib, 
uning ko‘magida nafaqat sof o‘zbekcha (turkiy), balki o‘zlashma so‘zlardan ham 
quyidagi 
turdagi ot-terminlar hosil qilinadi: Holat, sifatning mavhumligi, umumiyligi ma’nosini 

---

ifodalovchi ot terminlarni yuzaga chiqaradi. Mazkur ma’noli otlar asosan o‘zakdan 
anglashilgan holat-sifat, fazilat-sifat yoki muayyan belgiga muvofiq voqelangan hodisani 
bildiruvchi ismlardan yasaladi. Ayrim faktlarga diqqat qaratamiz: liberallik, safarbarlik, 
jangovorlik, ishtahasizlik (tib.giporeksiya), mentallik va h.k.; 
belgi - xususiyat
, sifat 
yoxud 
holatni 
ifodalovchi 
ot-terminlar 
yasaydi: zichlik, 
suyuqlik, 
tenglik, 
ko‘rlik (tib.ablepsiya), sarosimalik, gomogenlik, debillik, betoblik, amalparastlik, 
betaraflik, qo‘poruvchilik, barqarorlik. taqiqlanganlik va h.k.; 
qandaydir yumush
, 
mashg‘ulot, vazifaga mo‘ljallangan narsa, buyum, ashyo nomini ifodalaydi: urug‘lik, 
qishlik, paxtalik, taglik va h.k.; onda-sonda –lik//-liq affiksli otlar qatnashchi, ishtirokchi 
nomini anglatadi: boshliq; ma’lum bir joy, yerni nomlovchi ot(eko)-terminlar 
yasaydi: tog‘lik, qirlik, jarlik, qumlik, bo‘shliq, tuzlik va h.k.; shaxsning yashash o‘rni, 
turar joyi, kasb-hunari, biror narsaga moyilligi, mashg‘ulot turi, xizmat joyi, maqomi 
kabi 
ma’nolarni 
ifodalovchi 
ot-terminlarni 
voqelantiradi: askarlik, 
ovchilik, 
fuqarolik
,prezidentlik, rektorlik, jarrohlik, mashinistlik, kosmonavtlik, radistlik, 
shaharlik, bosh vazirlik, feldsherlik, 
general-gubernatorlik
, prokurorlik va h. k.; hosil 
qiluvchi asosning ko‘lami, hajmi yoki sifati natijasi ma’nolarini ifodalovchi ot-
terminlarni shakllantiradi: yettilik, birlik (1. gram. birlik; 2. mat. bir), ko‘plik, ikkilik, 
to‘rtlik va 
sh.k; 
pul birliklari nomlarini bildiruvchi terminlar yasaydi: so‘mlik, dinorlik, dollarlik, 
markalik, liralik, somonlik, tangalik, tiyinlik va sh.k; texnika bilan band bo‘lgan soha 
yo‘nalishlari 
hamda korxonalar
nomlarini atovchi terminlarni hosil qiladi: temirchilik, 
payvandchilik, chilangarlik, aviasozlik, po‘latsozlik, mashinasozlik, kemasozlik, 
samolyotsozlik, 
robotsozlik, 
raketasozlik va 
h.k; 
muayyan 
hodisa, 
voqea, 
ko‘rinishni 
anglatuvchi 
ot-terminlarni
hakllantiradi: jinoyatchilik, 
huquqbuzarlik
, homiylik, vasiylik, badihago‘ylik, maddohlik, 
chala tug‘ulganlik va h.k.