Bibliografiya shakllantirish mezonlari bilan tanishish

Qadimgi turkiy tildagi ijtimoiy-siyosiy 
va sotsial-iqtisodiy terminlar
 
Ijtimoiy-siyosiy terminlar tizimi - qagan “Oliy hukmdor, xoqon”’ tegin “taxt vorisi, 
xonzoda”, sad “Turk va Uyg‘ur xoqonligida oliy harbiy-ma’muriy unvon”, yabgu “G 
‘arbiy turk xoqonligi ukmdori”, qatun “ malika”, tudun “nazoratchi”, tutuq “viloyatning 
harbiy hukmdori ”, tarqan“ hokim, boshliq”, beg “bek, boshliq”, eltabar “azlaming 
sarkardasi”, sabci “elchi”, yolci “boshliq”, baga fsug‘dj “unvon, 
lavozim”, 'isbara (sanskrit) “unvon, mansab” va sh.k. 
Eski turkiy til terminologik 
tizimidagi arabcha
, forscha-tojikcha o‘zlashmalar. 
Eski turkiy til terminologiyasi mavjud lisoniy qonun-qoidalar doirasida shakllandi va 
rivojlandi. Uning qadimgi turkiy til davriga nisbatan yanada taraqqqiy etishida jonli 
so‘zlashuv tili, turfa sheva materiallari qatori so‘z yasash andozalari – modellari asosida 
yuzaga chiqqan istilohlar muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi turkiy tildan farqli 
o‘laroq eski turkiy tilda sanskrit, so‘g‘d, xitoy tiliga oid o‘zlashmalarning ishlatilish 
sur’ati pasaydi, 
aksincha
, arabcha va forscha-tojikcha o‘zlashmalarning qo‘llanish 
chastotasi va ko‘lami ancha kengaydi. Biroq eski turkiy til terminologiyasining o‘zagini 
asl turkiy qatlam tashkil qilishda davom edi. Alim “qarz, kredit”, berim “to‘lov, qarzni 
qaytarish”, beglig “beklik”, 
bitigchi “mirza, 
munshiy, 
kotib”, yatg‘aq “tungi 
soqchi”, yarisha “ko‘rshapalak”, 
yarg‘u “ajrim”, yarg‘uchi “qozi, 
sudya” 
kabi 
turkiycha
, rabat 
“karvonsaroy”, malik “hukmdor”, siyasat “siyosat”, omil “ish 
yurituvchi”, 
tib “medisina, 
tibbiyot”, 
nujum “astrologiya”, 

---

handasa “geometriya” 
singari arabcha
, lashkar “qo‘shin”, mayfurush “may ichuvchi; 
may sotuvchi” 
singari forscha-tojikcha
, darug‘a “qal’a, qo‘rg‘on komendanti”, muranay 
sotuvchi” singari forscha-tojikcha. 
17. “Qutadg‘u bilig”da eski turkiy til terminlari tizimining aks etishi. 
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida canaq so‘zi 1) o ‘yib yasalgan 
kichik hajmdagi yog‘och idish; 2) kosa, tovoq, lagancha ma’nolarida qo‘llanagan (DTS, 
1969; 138). Bu leksema eski o‘zbek adabiy tilida “ hayvonlar suv ichadigan 
idish”(ANATIL, III, 1984;450) m a’nosini anglatgan. Fanning keyingi rivoji bosqichlari 
davrida kuzatilayotgan so‘z tibbiyot terminologiyasi tizimiga maxsus m a’noni 
ifodalovchi termin sifatida kirgan hamda “tos suyagi, dumg‘aza suyagi” va “kosasimon o 
‘yiqli suyak” m a’nolarini ifodalashga yo‘naltirilgan . Yuqorida qayd etilgan vaziyatda 
hozirgi o‘zbek adabiy tilida o ‘zining dastlabki m a’nosini yo‘qotgan umumiste’mol so‘z 
m a’nosidan metaforik ko‘chitn asosida maxsus terminning yasalish jarayoni yaqqol 
namoyon bo‘ladi. 
Chunonchi
, chanoq tibbiy termini quyidagi sintagmatik birikmalar 
tarkibida faol qo‘llanishi bilan diqqatni tortadi: katta chanoq (“taz bolshoy”), bolalar 
chanog 'i (“taz detskiy”), infantil chanoq (“taz infantilniy”), kichik chanoq (“taz maliy”), 
karlik chanoq (“taz karlikoviy”), yassi chanoq (“tazploskiy”), yorilgan chanoq (“taz 
razsheplenniy ”), keng chanoq (“taz shirokiy”), tor chanoq (“taz uzkiy”) va sh.k. 
(RLO‘TTIL, 1999; 62). Qoraxoniylar davri eski turkiy tilga sof turkcha kuch 
leksemasining sinonimi sifatida arab tilidan o‘zlashgan quvvat so‘zi rnavhum “kuch, 
qudrat, mador” m a’nosini ifodalash uchun kirib kelgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 
ushbu o ‘zlashma umum tomonidan qo‘llanuvchi so‘z sifatida nafaqat o‘z о‘mini 
mustahkam saqlab qolishga erishgan, balki fizika fani sohasida “energiya, quvvat” 
ma’nosini anglatuvchi termin tarzida ham keng ishlatiladi. Asl turkiy kuch so‘ziga 
kelsak, u ko‘lam chegaralari keng ko‘pma’noli so‘z sifatida “kuch-qudrat, quw 
at”ma’nosida umumadabiy tilda hamon qo‘llanib kelmoqda. Umumilmiy 
leksika tarzida 
kuch fizika
, texnika, harbiy ish, 
iqtisodiyot
, huquqshunoslik sohalarida “ qudrat”, 
“kuchlar, qo‘shinlar”, “quvvat, qonuniy huquqqa egalik” kabi ma’nolami ifodalashga 
xizmat qilmoqda - iroda kuchi; 
Yerning tortish kuchi
; ish//ishchi kuchi; mamlakatning 
harbiy kuchlari; yangi qonun kuchga kirdi va sh.k. Umumadabiy leksik birlikning 
terminlashuv jarayoni natijasida omonimlashish sodir bo‘ladi, ya’ni yangi ifodalanmish 
uchun ilgaridan m a’Lum bo‘lgan qobiqdan foydalaniladi (Danilenko, 1977; 27). 
Mana 
shunday usulda
, masalan, burun, qo ‘Itiq, bo‘g‘oz, barmoq kabi terminlar shakllangan.