Bilimlendiriw ministirligi

 Allelizm: Mendel usınday na’sillik sırlardı latın h’a’riplerinde belgileydi,  dominantlı sırlar 
u’lken h’a’rip G’AG’  retsessivli  sırlar kishkene G’ a G’ h’a’r bir organizmde usınday sırlar jup 
boladı, sebebi birewi anadan ekinshisi atadan boladı. 
     Endi  usınday sırlardı alıp ju’riwshi yamasa jup genlerge  usınday alternativ belgilerdi alıp 
ju’riwshilerge biz allelomorflı juplar deymiz,  al o’zinin’ juplıq qubılısın biz allelomorfizm yamasa 
allelizm dep ataymız. 
     Ha’r qanday faktor  yamasa  gen  eki jag’daydı iyeleydi « A » h’a’m « a » sebebi  olar bir juptı  
iyeleydi,  endi  usı h’a’rbir juptın’ birewine biz allel deymiz. ms: qızıl ashıq ren’ h’a’m aq ren’ bular  
dominantlı  h’a’m retsessivli  olar bizge belgili, eki allelde (dominantlıq h’a’m retsessivli) biraq tek 
bir gende jaylasqan. 
 
Genotip h’a’m fenotip:  Ja’nede alleldi  esapqa  alıp sol na’silge beriliwshi aq h’a’m qızıl 
ren’lerdi ko’remiz.  Dominanatlıq alleldi  qızg’ısh  ren’ «A» deymiz. Retsessivli alleldi aq ren’ «a» 
deymiz. Onda da’slepki o’simlik  ren’li gu’li, qızıl alleli «AA»,  al aq ren’li alleli «aa»  sol h’a’r bir 
jup alleldegi eki h’a’rip birewi anadan, ekinshisi atadan,  sebebi gametada, tek g’ana bir allel  boladı 
«A» yamasa «a» ( sol atalıqtan-ba yamasa analıqtan-ba). Endi bir a’wlad qospaq a’keden h’a’m 
anadan alg’an alleli A h’a’m a alıp olda tap sonday qızg’ısh ren’di iyeleydi, tap sol analıqtag’ı 
na’sillik sırlardın’ ja’mlesiwi o’zgeshelew boladı. Mu’mkin bir  tu’rli  jag’daydag’ı ko’riniste 
na’sillik faktorlar o’zgeriwi mu’mkin ( AA h’a’m Aa) sonın’ ushın sırtqı belgilerdin’ ko’riniwi 
yamasa ulıwmalıqtı iyeleydi.  Organizmnin’ sırtqı ko’rinisi h’a’m onın’ barlıq qa’siyetlerinin’ 
h’a’m belgilerinin’  jıyıntıg’ın biz fenotip deymiz, al organizmnin’ rawajlanıwın basqara alatug’ın 
barlıq na’sillik faktorlarg’a h’a’m belgilerdin’  jıyıntıg’ına biz genotip deymiz. 
     Demek  solay  etip  analıq o’simlik  h’a’m  qospaq  %
a’
  bular ekewide bir fenotipti iyeleydi, 
sebebi sırtqı ko’rinisi yamasa ashıq qızıl ren’li biraq onın’ genotipi basqasha  eki  u’lken  AA 
h’a’mde  Aa boladı.  
 
Organizmdegi bir qıylı allel genler (AA yamasa aa) ms: olar ekewide dominantlı u’lken AA 
h’a’mde  ekewida retsessivli  aa,  a’ne  usınday allelli genlerdi biz gomozigotalı deymiz. Egerde 
organizm h’a’r tu’rli allelli genlerdi iyelese birewi  dominantlı  ekinshisi retsessivli Aa  bunday 
organizmdi biz geterozigotalı yamasa geterozigota deymiz. 
     Solay etip  da’slepki  o’simlik bul gomozigotalı AA yamasa aa, al qospaq (%
a’
) Aa bul 
geterozigotalı, alıng’an qospaq o’simlik (%
a’
) bul o’zinin’ ata-anasınan gomozigotalıdan 
o’zgeshelik qıladı. Ol eki sortlıq ma’yeklik kletkanı h’a’m tuqım kletkanı beredi «A» h’a’m «a» 
beredi. 
 Pennet 
torı:  Pennet torı usınday protsesstin’ sanawın an’satlatıw ushın anglichan ilimpazı 
Pennet tor islep shıqtı. Tordın’ shep  ta’repindegi vertikalda analıq jınısıy gametalar, al u’stindegi 
gorizontal qatarda atalıq jınısıy gametalar jaylasadı. 
     Monogibridli  shag’ılısıwdın’  tsitologiyalıq  mexanizmi Mendelge %
a’
 birinshi a’wladtın’ 
yamasa qospaqtın’, birgelkiligi h’a’m %
g’
 degi  tarqalıw  protsesslerinin’  sebebi tolıq da’rejede 
belgisiz edi. Sebebi ol jasag’an da’wirde,  genetika iliminde u’lken jan’alıqlar tolıq ashılg’an joq 
edi. ms: kletkanın’ bo’liniwi usag’an jan’alıq, tag’ıda gametalardın’ payda bolıwı h’a’tteki atalanıw 
tuwralı -da h’eshte ilimiy pikirler yamasa izertlewlerdin’ joq da’wiri edi. Bulardı genetikanın’ 
keyingi baplarında tolıq tu’sinip alamız, sebebi barlıq protsessler xromosomalar h’a’reketine 
baylanıslı boladı. 
 Mendeldin’ 
1865-jıl «O’simlik qospaqları boyınsha ta’jriybeler» degen miyneti  bul ja’miyet 
ushın ele tolıq tu’siniksizlew bolıp ko’rindi. Ja’miyette progressiv pikirdegi ilimpazlardın’ qatarı 

ju’da’ az da’rejede edi, solay etip onın’ ashqan nızamın ta’n alıw, aradan 35 jıldan keyin ja’miyet 
onı ta’n aldı, sebebi usı    jıllarda  tsitologiya ilimi  rawajlang’an  edi.  Kletkanın’  mitoz, meyoz 
h’a’m atalanıw protsessleri ilimde ashılg’an da’wiri edi.  Endi Mendeldin’ ashqan jan’alıqları  
xromosomalar menen onın’ h’a’reketlerin kletkadag’ı ayrım protsesslerge baylanıstırıp u’yreniw  
baslandı  a’sirese mitozg’a h’a’m meyozg’a su’yeniw kerek boldı. 
 Ms: 
1900 
jılı genetika iliminde 3 jan’alıqtın’ birden ashılıwı boldı; G de Friz, K.Korrens, 
E.Chermak bular Mendeldin’ ashqan jan’alıg’ın, qayta ta’kirarladı, bul bolsa endi jan’a genetika 
ilimi  ushın  ku’shli  qozg’aw saldı. 
 Tolıq bolmag’an dominantlıq: O’simlik h’a’m h’aywanlar ushın ko’pshilik  jag’daylarda  
tolıq bolmag’an dominantlıq xarakterli esaplanadı bunıda birinshi ret Mendel burshaqqa islegen 
ta’jriybelerinde sınap ko’rdi. Egerde tolıq bolmag’an dominantlı qospaq  G’
1
  de (Aa),  ol o’zinin’  
ata-analıq belgilerin tolıq ta’kirarlamaydı, sebebi ol belgiler tolıq emes analıqta yamasa atalıqta 
azda bolsa  o’zgeshelik  bar, ol atalıq ta’repine yamasa analıq ta’repine awısqan bolıwı- da 
mu’mkin, biraq usı a’wladlar maqluqları jag’ınan bir-birine birdey bolg’an fenotiplerdi iyeleydi. 
Tolıq bolmag’an dominanatlıq mu’mkin qızg’ısh ren’ qospaqlardag’ı, olardı  qızıl, aq ren’li jer 
g’ozasına shan’lang’anda alındı. Tolıq bolmag’an dominantlıq ekinshi a’wladta %
g’ 
tarqalıw berip 
fenotiptegige, genotiptegi tuwrı kelip  qaladı,  sebebi dominantlı zigota AA geterozigotadan 
ayırmashılıq etedi, Aa solay etip %
g’
 degi  tarqalıw  1AA  qızıl: 2 Aa, qızg’ısh: 1 aa aq, usınday 
waqıtta biz sha’rtli ra’wishte qızıldı dominantlı dep, al aqtı retsessivli dep ataymız. 
     Egerde ren’ ortalıq  dominantlı bolg’anda onın’ alllerin biz «A» h’a’m «a» menen belgileymiz, 
biraq onı  A
a’
    h’a’m    A
g’
 desekte bolar edi. Bunday tolıq bolmag’an dominantlıq ken’ tarqalg’an 
protsess bola basladı ms: ol tawıq pa’rlerinin’ ren’inde adamdag’ı buyra shashtın’ ren’inde t.b. Bul 
protsesslerdi adam qanın u’yrengende-de ko’p ushıratamız. ms: qospaq %
a’
 de ten’dey ko’lemde 
ko’rinedi alternativ belgiler og’an biz kodominantlıq deymiz. ms: ananın’ qanı gruppa A: al ataniki 
V olardın’ balalarında, AV bolıwı kerek, biraq  bul jerde dominantlıq qubılıstın’ ornı joq bolg’anın 
ko’rip turıp, qospaq %
a’
 de ten’likti yaki birgelkilikti sezemiz. Demek Mendeldin’ birinshi nızamı 
ju’da’ tuwrı h’a’m a’dil h’a’m universal zan’ esaplanadı.  
 Dominantlıqtın’ man’ızı:  Dominantlıq bul gennin’ qa’siyeti, ol bolsa geterozigota 
da’rejesinde ayrım belgilerdi rawajlandıradı.  Mu’mkin retsessivli genler, birotala basılıp qalg’an 
yamasa olar absolyut funktsiyalanbaydı. Ayrım faktorlar og’an keri juwap beredi ms: ortalıq 
dominantlıqta eki allelde h’a’reket etedi. Ha’tteki tolıq dominantlıq  protsessinde-de ekewi ten’dey 
h’a’reket etken jag’dayların ko’remiz. 
 Ms: 
Arıslan sho’bi o’simligindegi qızıl ren’, ashıq qızıl ren’nen basım keledi. Onı 
bioximiyalıq tallaw islesek qızıl pigment tsianidin’,  ol  ashıq  qızıl ren’ pelorgonidinnen 
ayırmashlıq qıladı yamasa onda ziyat (ON) toparı boladı. Usı geterozigotadan eki ferment islenedi, 
aktiv A aktiv bolmag’an a,  solardan aktivli ferment esabınan gidroksil toparı payda  boladı, solay 
etip geterozigotalı o’simlikte tsianidin’ sintezlenedi sol ushın qızıl ren’, ashıq qızg’ısh ren’nen 
basım keledi. 
 Dominantlıqtın’ o’zgeriwi:  Dominantlıq mexanizmi ol  sırtqı jag’day ta’sirinde o’zgeredi. 
ms: biyday ka’dimgi jag’dayda onın’ masag’ı tarmaqlanbag’an birdey, al ku’n qısqa bolg’an 
jag’dayda onın’ masag’ı tarmaqlang’an,  biraq dominantlıq xarakteri onın’ jeke rawajalnıwında 
onın’ genotipin o’zgerte almaydı sonın’ menen birge a’wladlardın’ tarqalıwında, boldıra almaydı. 
Solay etip %
g’
 degi masaq boyınsha tarqalıw, olar bir-birine ju’da’ jaqın boladı, meyli %
a’
 de 
qanday belgi dominantlıq bolmasın. 
     
Biz  usı waqıtqa shekem ata-analardın’ tek bir g’ana belgi menen  ayırmashılıq qılg’anın 
ko’rdik yamasa bir allel gen menen bolg’an ayırmashılıq. Bizge ma’lim organizmler ko’pshilik 
genleri menen  bir-birinen  ayırmashılıq  qıladı.  Mendel bir waqıtta birneshe belgini gu’zetip, 
izertlew menen tallawdı usındı.  Da’slep ol h’a’r bir juptı izertledi,  onı keyin ekinshisi menen 
salıstırdı, son’ınan barlıg’ın birge qosıp juwmaq isledi.     Qospaqlar shag’ılısıwda o’zlerinin’ eki 
jup  belgisi  menen o’zgeshelik  qılg’anlarına,  eki  jup alternativ h’a’m kontraslı belgisi menen 
biz olarg’a digeterozigotalı, 3 jup belgileri menen trigeterozigotalı,  al  ko’pshilik  belgileri menen 

poligeterozigotalı a’ne usınday shag’ılısıwg’a biz endi,  di, tri h’a’m poli gibridli shag’ılısıwlar 
deymiz. 
 Digibridli 
shag’ılısıw: Bizge monogibridli shag’ılıstırıwda  ma’lim  bolg’anınday 
ko’pshilik belgiler jıltır,  gedir-budır  burshaq  da’ni,  uzın, kelte  o’simlikler,  qızıl ashıq qızg’ısh,  
aq ren’ tag’ı basqalar bulardı biz tek %
g’
 de g’ana  onın’ fenotipine qaray otırıp anıqlanadı, al san 
qatnası 3:1 a’ne usınday qa’legen bir juptın’ birewi dominant, ekinshisi retsessiv.  
Mendel  usı 
digibridli shan’lanıwg’a burshaqtın’ gomozigotalı tu’rin aldı ol bir waqıtta eki jup belgisi menen 
ayırmashılıq etti. ms: analıq o’simliginde jıltır  da’nli,  sarı  ren’li,  al atalıqta  gedir-budır  da’nli  
biraq jasıl ren’li,  al usınnan alıng’an birinshi, qospaqtın’ da’ni jıltır, ren’i sarı. 
 Solay etip jıltır 
da’n gedir-budırdan dominantlı boladı,  al sarı ren’ jasıl ren’nen.  Endi alleldi belgileymiz: jıltır 
forma V, gedir-budır  v,  al  ren’ allellerin sarı ren’ A,  jasıl ren’ a. Usınday h’a’rtu’rli jup belgilerdi  
rawajlandıratug’ın  genlerge biz allel bolmag’an genler deymiz.      
Usındayda mısalı genler 
tuxımnın’ forması ushın V h’a’m  v, al ren’i ushın A h’a’m a, usınday allel bolmag’an genlerdi, biz 
alfavittin’ h’a’r tu’rli h’a’ribi menen belgileymiz. Ata-ana o’simlikler  genotipinde  AAVV h’a’m 
aavv h’a’m olar tiyisli gametalardı AV h’a’m av.  A’ne usınday waqıtta qospaq genotipi %
1
 de 
AaVv demek ol digeterozigotalı boladı. Mendel usı qospaqtı analizlewshi retinde shan’landırdı  
retsessivli  forma  aavv menen ol %v da 4 fenotiplik klastı  keltirip shıg’ardı. 
     1) Sarı jıltır tuxımnan 55 dana 
     2) Jasıl jıltır  tuxımnan 51 dana 
     3) Gedir-budır sarı 49 dana 
     4) Gedir-budır jasıl 53 dana 
     5) Barlıq jıltır tuxım 106 dana 
     6) Gedir-budır 102 dana 
     7) Sarı 104 dana 
     8) Jasıl 104 dana  solay etip forma h’a’m ren’ boyınsha %v dag’ı tarqalıw 1:1 qatnasında boldı, 
bul  tap  onın’ birinshi nızamı monogibridli shan’lanıwda bolg’an edi.  
 Ekinshi 
a’wladtag’ı tarqalıw: O’z-o’zinen shan’lang’an qospaqtan digibridli usılda 
shan’lanıw o’tken Mendel bunday shan’lanıwdın’ juwamıg’ında barlıq o’o’u’ tuxımnan: 315 tuxım 
sarı jıltır; 101 tuxım sarı gedir-budır; 108 tuxım jasıl jıltır; 32 tuxım jasıl  gedir-budır;  Biz  endi usı 
digeterozigotadag’ı h’a’rbir jup allel genler o’zlerin  qalay  alıp  ju’rgenligin  ko’remiz. Onın’ ushın 
ekinshi a’wladtag’ı o’o’u’ o’simlikti 2 klasqa bo’lemiz. 
     1. Forması boyınsha n’g’q jıltır h’a’m  a’qq  gedir-budır;  
       2. Ren’i  boyınsha  416 sarı h’a’m 140 jasıl;   
 A’ne 
usınday jag’dayda dominantlının’, retsessivke bolg’an qatnası h’a’r jup belgiden, bulda 
monogibridli shan’lanıwdag’ı tarqalıwdı fenotipleri boyınsha ta’kirarladı, yamasa 3:1 qatnasında 
o’tti. Erkin na’silge  beriliwshilik yamasa erkin kombinatsiyalanıw h’a’rbir jup belgilerdin’ 
shan’lanıwı waqtında Mendeldin’  ashqan 3 nızamın keltirip shıg’ardı 9:3:3:1 yamasa erkin 
kombinatsiyalanıw nızamın ashıwg’a miyasar boldı. 
 
Genlerdin’ o’z-ara  h’a’reketi  na’tiyjesinde na’silge o’tiwshiligin biz ko’rdik 
digeterozigotalar shan’lanıwdan son’  tarqalıw  protsessi o’tti 9:3:3:1 qatnasında. Egerde h’a’rbir 
gen belgili bir belgige ms:  ren’, formag’a ta’sir etkende biz  basqa  genlerdin’ h’a’reketin esapqa 
almag’anda.  Ha’rbir belginin’ rawajlanıwı sol jeke individual rawajlanıw na’tiyjesinde o’tedi. Al 
onı bolsa bir  gen  basqara  almaydı yamasa ko’pshilik genler birigiwinen payda boladı. Genotiptin’ 
sırtqı ortalıq penen bolg’an qatnası na’tiyjesinde kelip shıg’adı. Sol ushın biz genlerdin’ 
h’a’reketlerin u’yrengende tek  xromosomalardag’ı  genlerdin’  h’a’reketin ko’rip  g’ana  qoymay  
onın’ ontogenez da’wirinde sırtqı ortalıq penen bolg’an baylanısında biliw kerek. Gen bul 
organizmnin’ na’sil quwıwshılıqtag’ı en’ kishi a’piwayı birligi, ol belgili bir funktsional 
qa’siyetlerdi iyeleydi. Burıng’ı  mag’lıumatlardan bizge ma’lim ol diskretli  yamasa  ol  ayrım 
bioximiyalıq reaktsiyalardın’ bar ya joq ekenligin anıqlawshı  belgi,  sebebi solar arqalı ayrım 
belgiler yaki ko’rinedi yaki basılıp qaladı.  Egerde ko’pshilik genler bir belgini  an’latsa ms: 
ko’zinin’ ren’i,  biyday masag’ının’ uzınlıg’ı t.b. olar o’z-ara h’a’rekettegi bolatug’ın  genler 

esaplanadı.  Endi h’a’rbir organizm  ushın  h’a’rtu’rli  gennin’ nomenklaturası qollanıladı. Onın’ 
ushın biz gendi anıqlaw ushın onın’ keltiretug’ın  belgisinin’  da’slepki eki h’a’ribin alamız.  ms:  
bul ingilis tilinde, latın h’a’ribinde beriledi.  Retsessivli gen  bul   tawıqlardag’ı olarda sharg’alıqtı 
keltirip shıg’aradı og’an biz (gallus domesticus), bunda d2  belgileymiz (dwarf-karlik, sharg’a), al 
onın’ dominantlıq belgisin, allelin, ol bir jo’n o’lshemin anıqlawshı allel esaplanadı onı DW 
belgileymiz. Ja’nede ma’kke endospermasındag’ı sarı ren’di, biz u (63ll92)- sarı, al onın’  
dominantlıq allelin U (kishi u h’a’m U bas h’a’ripler) menen dominantlı alleldi biz G’ +G’ mıs: dw
+
 
u
+
 deymiz,  bolmasa  d2
+
  , u
+
 dep belgileymiz. Genlerdin’ o’z-ara h’a’reketlerinin’ tipleri, 
joqarıda aytılg’anday, egerde birneshe gen, bir belgini keltirip shıg’arsa,  onda olar o’z-ara 
h’a’rekette boladı. (ren’, jun uzınlıg’ı  t.b.)  Na’tiyjede  digeterozigota  a’wladlarında ko’p tu’rli 
fenotipinde tarqalıw bolıwı mu’mkin.  9:3:4; 9:7; 9:6:1; 13:3; 12:3:1; 15:1; t.b. Usınday 
tarqalıwdın’ ko’pshilik tu’rlerin genetikalıq tallawda ushıratamız, bul anıq fenotipindegi a’jayıp 
tarqalıwı esaplanadı ulıwma bunday h’a’diyse Mendeldin’ ashqan nızamının’ tek bir ma’zi tu’ri 
o’zgergeriwinen dep tu’sinemiz, h’aqıyqıy tarqalıw formulası 9:3:3:1 da’rejede bolg’anlıg’ın 
juwmaq da’lillegen. İlimiy izertlewge qarag’anda 3 yamasa ko’pshilik genlerdin’ o’z-ara 
h’a’reketinin’ bar ekenligi, ilimde ma’lim bolg’an. Biz usınday  o’z-ara genlerdin’ h’a’reketlerinin’ 
joqarıdag’ı tiplerine  qısqasha tu’siniklerdi keltiremiz: 
 Komplementarlıq: - da’slepki bunı biz komplementarlı yamasa qosımsha  genler  h’a’reketi 
deymiz, olar ba’ride dominantlı genler, olar genotipte biri-birin tawıp alıp, olar taza belgini keltirip 
shıg’aradı (A-V). onın’ tarqalıwı 9:3:3:1 ms: Totı qus pa’rinin’ ko’pshilik ren’lerinen, biz aspan 
ko’k ren’ h’a’m sarı t.b. ren’degi pa’rlerin ko’remiz. Demek olardın’ ekewide  jasıl ren’ge 
salıstırg’anda retsessivli esaplanadı, al aq ren’ge qarag’anda, ol dominantlı ren’ ekenligin ko’remiz. 
Biz  aspan ko’k ren’li qustı,  sarı ren’li menen shag’ılıstırg’anda birinshi a’wladta %
a’
 de barlıg’ı 
jasıl ren’di iyelegen,  al %
g’
 de tarqalıw baslang’an ol 4 fenotiplik klasqa bo’lingen, payda bolg’an 
ren’lerdi, biz jasılg’a salıstırg’anda 9 jasıl ren’; 3 aspan ko’k ren’; 3 sarı ren’; 1 aq ren’ bolg’anlıg’ı 
ta’jiriybede anıqlang’an. Endi %
g’
 a’wladında digibridli tarqalıw o’tken, bunın’ Mendeldin’ 
tallawınan, az g’ana o’zgesheligi bolg’an sebebi, ol tek bir belgi boyınsha, (bul jerde tek, bir belgi 
ren’ boyınsha o’tti), yamasa ol eki belgisi boyınsha emes, ja’nede sonı esapqa alıw kerek bul jerde,  
bir taza  belgi, aq  ren’ kelip shıqtı.  Biz bunı genetikalıq tallaw boyınsha tallag’anımızda, bul tek 
bir jup allel gen emes ekenligin,  al  eki jup allel genlerdin’ qatnasqanlıg’ın bayqaymız h’a’m onın’ 
ta’jiriybede da’lillengenligine tolıq isenemiz. 
     Joqarıdag’ı jag’daylardı sapqa alg’an da’rejede endi juwmaq islewmiz mu’mkin:  ms:  Gen-A 
bul aspan ko’k ren’di belgilese Gen-V sarı ren’di, al olardın’ ekewi birge birigip AV qosılıp taza 
sapadag’ı belgi  yamasa ren’di jasıldı payda etken; al retsessiv belgileri bolsa olar, eki allelde -de 
olar birge qosılıp basqasha yamasa aq ren’di keltirip shıg’arg’an. 
   Endi aspan ko’k ren’li totı quslardın’ genotipi mınaday jazıladı =AAvv  sarı-aaVV  jasıl qospaq 
%
1
 de AaVv h’a’m %
2
 de  aq ren’ -aavv bolg’an. 
       Egerde  teren’irek  bioximiyalıq tallaw islense onda, jasıl ren’ bul eki pigmenttin’ qosılıwınan 
kelip shıqqan ren’ ekenin, bilemiz aspan ko’k h’a’mde sarı ren’nen. Al retsessivli  allel  «a» aspan 
ko’k pigmenttin’ sintezin irkip qoyadı, sol sebepli qustın’ pa’rinde, sarı ren’ payda boladı, al ekinshi 
retsessivli allel «v» ol sarı pigment, sintezin irkedi, sol sebepli qustın’ pa’rinde aspan ko’k ren’ 
payda  boladı. Bular %
a’
 degi qospaqta tek dominantlı allel genlerdin’ qosılıwı bolg’an edi,  sol 
sebepli totıqus ren’i tek jasıl ren’di iyelegen, edi sebebi (olar tek dominantlı genlerden quralg’an 
belgiler) esaplanadı. 
 
Al aq  ren’degi  qustı, tek %
2
 de ko’riwi mu’mkin, sebebi bir waqıtta aspan ko’k h’a’m sarı 
pigmentler sintezi  irkilip  qalg’an. Solay etip %
2
  degi tarqalıw tolıg’ı menen bul Mendel nızımına 
tuwrı keledi yamasa 9:3:3:1; tarqalıw tu’ri bulda tirishiliktegi nızamlı qubılıs ekenligin ko’rsetedi.  
 Tarqalıw 9:7; ms: Jon’ıshqanın’ aq ren’li tu’rinde tsianidinnin’ ko’p h’a’m az tarqalg’anı 
bizge ma’lim. Biz olardı birinshi ret shan’landırg’anda %
a’
 de birinshi belgi dominantlıq qıldı 
yamasa tsianid mug’darı ko’p boldı,  al %
g’
 bul belgi  tarqaldı 3:1 qatnasında. Bizge ma’lim bul 
alternativ belgiler tek bir jup allel genlerdin’ ta’sirinde bolg’an.  Endi  usınday  jon’ıshqanın’ 

ekewinde- de tsianidinnin’ kem formaların shag’ılıstırsaq,  onda qospaq %
1
 de,  biz  ju’da’  ko’p 
mug’dardag’ı tsianidti aldıq, ol %
g’
 de tarqaldı 9/16 joqarı tsianidli h’a’m 7/16 kem tsianidli bolıp 
biz (9U’w) usıdan aldıq. Al bunı  biz  Mendel  nızamı boyınsha tallasaq, h’a’r bir da’slepki forma 
o’simlikler olar gomozigotalı, ondag’ı bir-birden dominantlı alleller LLhh yamasa LLHH olar bir-
birine qosılg’anda tsianidti sintezlegen, sebebi  qospaqtın’  birinshi a’wladında %
a’
 de ekewinde-de 
dominantlı genler (alleller) barg’oy ms:  L h’a’m N demek onın’ japırag’ında a’lbette tsianid ko’p 
boladı,  al  %
g’
 de tarqalıw o’tedi 9/16L-H; 3/16L-hh3/16; llN:1/16 LLhh; 
     Sebebi h’a’r bir dominantlı gen o’zi bir jo’n jag’dayda,  tsianidti  tolıq  sintezley  almaydı.  Sol 
ushın o’simlik genotipi L-hh h’a’m LLH bunda ju’da’ tsianid az, al %
2
 de tarqalıw baslanıp fenotipi 
boyınsha 9:7 boladı. 
     Tarqalıw 9:3:4;  Biz bunda aspan ko’k ren’di, aq qoyanlar menen  shag’ılıstıramız,  bunda  %
a’
  
de qoyanlardın’ qara ren’i payda boladı,  al endi %
2
 tarqalıw baslandı, 9/16 qatnasında qara ren’: 
3/16 ko’k ren’ 4/16 aq ren’, ulıwma bul jerde ren’lilik, ren’sizlik u’stinen basım keledi, al %
2
 de 
tarqalıw boldı yamasa (9+3)=12 ren’lilikke h’a’m n’ aq ren’ge yamasa bunda-da 3:1 qatnası 
ekenligin bilemiz.  Sonın’ menen birge usı %
2
 de ren’lik  boyınsha  9  qara h’a’m 3 ko’k ren’ (3:1);  
genlerdi mınaday belgiler menen belgileymiz. 
     A- ren’nin’ bar ekenligin bildiredi; a-onın’ joq ekenligin bildirediN’  V qara ren’N’  v-ko’k ren’: 
Solay etip da’slepki shag’ılısqan Albinos qoyanlarda gomozigotalılıq, bolg’an ol retsessiv genli 
ren’i joq ren’siz h’a’m  dominant  geni boyınsha-da qara ren’i bar yamasa (aaVV), al aspan ko’k 
ren’ qoyanlar, bularda gomozigotalı dominantlı geni  boyınsha,  bunda ren’i A nın’ bar ekenligin 
bildiredi h’a’m ko’k ren’ boyınsha retsessiv genleri bar AAvv.  Endi qospaq  %
1
  de AaVv  bunda  
eki  alleldin’ dominantlı genleri ta’sirinde, qara ren’ rawajlanadı, yamasa ol 9/16 maqluqqa tiyisli. 
 Epistaz: Bir  alleldin’  dominantlıq  h’a’reketi  waqtında, ekinshi bir alleldin’ basılıp 
qalg’anın ko’remiz, olar bolsa sol  bir gennin’ h’a’r tu’rli allelleri. A>a: V>v t.b. ja’nede bir 
genlerdin’ o’z-ara h’a’reketleri boladı ms:  bir gen  h’a’reketin  basıp taslaydı. ms: A>V yamasa 
V>A, a>V yamasa v>A h’a’m t.b. A’ne usınday qubılısqa biz E p i s t a z h’a’diysesi deymiz. 
     Usınday genlerge  Supressor genler,  yamasa İngivitorlar deymiz.  Endi olar h’a’m dominantlı-
da yamasa  retsessivlide   bolıwı  mu’mkin. ms: genler supressorlar h’aywan-o’simlik h’a’m 
mikroorganizmlerde anıqlang’an. Olarda biz ma’zi  j yamasa s benen belgileymiz.  Al Epistazdı-da 
2  ge bo’lemiz: 1) Dominantlı 2) Retsessivli. Dominantlı degende biz bir dominantlı gennin’, 
ekinshi gennin’ h’a’reketin basıp taslawg’a aytamız. Tarqalıw 13:3. Eki piyazdın’ o’z-ara 
shag’ılısıwınan olar  ekewide ren’siz yamasa aqlaw ren’de, olardan %
1
 de  ren’siz  ja’nede  aqlaw  
piyazdı alamız, al %
2
 de tarqalıw boladı,  ol tarqalıw bolsa (13:3) qatnasında o’tti yamasa endi sol 
aqlaw piyaz ren’siz bolıp qaldı, al 3 piyaz ren’li bolıp shıqtı. Tarqalıw xarakterinde, onın’ ren’inde 
eki gennin’ h’a’reketinin’  bolg’anlıg’ı ma’lim,  demek  onın’ da’slepki ata-anaları usı gennin’ 
cırların (faktor) o’zinde jasırın saqlag’an,  al onın’ h’a’reketi endi ingivitor ta’sirinde ju’zege shıqtı.  
 Demek 
onın’ boyalmag’an ren’inde ayırıqsha genlik faktor yamasa ol ren’di belgili  
da’rejede basıwg’a iye gen faktorı jasırın saqlang’an. 
     Endi ren’lilikti A; al ren’sizlikti a; ol tiykarg’ı boyawshı gen esaplanadı. İngivitordı bolsa - J, al 
basılıp qalıwshı alleldi bolsa - 8, a’ne usındayda olardın’ da’slepki formasının’ genotipi  JJAA  
h’a’m  jjaa, qospaq  %
2
 diki JjAa olar da’slepki ata-analar boyalmag’an ren’de,  endi %
2
 de 13/16 
g’a  qatnasında boyalmag’anınan  3/16  g’a qatnası boyalg’an boldı yamasa (3 boyalmag’anda: 3 
boyalg’an piyazdı aldıq %
2
 de fenotipte 13:3 ke qatnasında tarqaldı. Usı tarqalıwda 9( i-A)+3 (J-aa) 
+ 1(iiaa) =13 boyalmag’an ren’degi piyazlar h’a’m 3iiA boyalg’an piyazlar alındı. 
 Polimeriya: Biz usı waqıtqa shekemgi belgilerdi, tek  alternativ  yamasa sapası boyınsha 
bir-birinen ayırılatug’ın belgiler u’stinde boldı.  ms: organizmnin’ ayrım belgilerinin’ onın’ ren’ine 
qarap emes h’a’m sapasına qarap h’a’mde onın’ uzınlıg’ına, sanına qarapta o’lsheymiz. ms: 
paqaldın’ uzınlıg’ı h’aywannın’, o’simlik  massasın t.b.  olardı onın’ fenotiplik klasslarına qaray 
anıqlaw ju’da’ awır, sol ushın tek o’lshem  birlikleri  kerek.   Usınday belgilerge biz san belgileri 
deymiz. Egerde bir tuxımlı qoylardı onın’ massası boyınsha bir qatarg’a  dizsek, onı birinshi en’ 
u’lkeni menen en’ kishkene arasında belgisiz bir o’tiwdi an’laymız. Solay etip polimeriya dep 

ko’pshilik  genlerdin’ h’a’reketinen payda bolg’an bir belginin’ ko’rinisine aytamız. ms: awırlıq, 
uzınlıq vitaminler sanı ko’beyiwi bul ba’ride san belgiler adamdag’ı pigmentlilik denenin’ u’lken 
kishiligi.  ms: mulatlarda qospaq adamlardag’ı (aq ren’linin’ X qara ren’ menen) qosılg’anınan kelip 
shıg’adı.  Ren’i ju’da’ ashıq kofe ren’de,  al balalarında, aq ren’nen qara ren’ge shekem bolıwı 
mu’mkin.  Demek  ol  barlık gamma  ren’lerdi ta’kirarlawı mu’mkin a’ne usınday bir qıylı ta’sir 
etiwshi genlerdi biz birgelki ta’sir etiwshi genler deymiz,  al payda bolg’an belgilerge polimerli