Bilimlendiriw ministirligi

Tsitologiya metodları. 
 
Tsitologiya mikroanatomiyanın’ shaqabshası bolıp, onın’ tiykarg’ı metodı mikroskopiya. 
h’a’zirgi waqıtta bul metodqa qosımshalar kirgizildi. Kletka strukturası tiykarınan jaktılıq h’a’m 
elektron mikroskop ja’rdeminde u’yreniledi. Tsitologiyadag’ı revolyutsiyanın’ biri. Elektron 
mikroskoptın’ ashılıwı boldı. Kletkanın’ du’zilisin, rawajlanıwın h’a’m funktsiyasın tsitologiyalıq 
metodlarsız u’yreniw mu’mkin emes. Tsitologiyada ko’plegen, analitika, bioximiya, 
tsitofiziologiya, tsitoximiya h’a’m biofizika metodları ken’ qollanılmaqta. 

Mikroskop tu’rleri. 
 
Ha’zirgi zaman jaqtılıq (optik) mikroskoplar ju’da’ quramalı a’sbap bolıp, kletka yadrosın 
h’a’m organoidların u’yreniwde u’lken a’h’miyetke iye. Jaktılıq mikroskoplar ja’rdeminde  obektti 
2000-3000 ese u’lkeytip ko’riw h’a’m u’yreniw mu’mkin. Mikroskoptın’ u’lkeytip ko’rsetiwi onın’ 
jaqtılıq ku’shin sındırıw qa’siyetine baylanıslı, yag’nıy eki tochqanın’ aralıg’ı qansha jaqın h’a’m 
u’yrenilip atırg’an obekt qansha kishi bolsa, onın’ jaktılıq ku’shi sındırıw qa’siyeti sonsha ku’shli 
boladı h’a’m u’yrenilip atırg’an obekt anıq ko’rinedi. Mikroskoptın’ nurdı sındırıw qa’siyeti onın’ 
obektivine tu’sip atırg’an nurg’a, tolqın uzınlıg’ına baylanıslı. h’a’zirgi jaktılıq mikroskoplar 
ja’rdeminde 0,2-0,knm u’lkenliktegi kletka elementlerin u’yreniw mu’mkin. 
Biologiyalıq 
mikroskoplardın’ to’mendegi turleri: MBR-1, MBR-3, MBİ-6, MBİ-11, MBB-1, MBİ-3, MBİ-15, 
ME-51, MBS-1, MBS-2, MBS-3  den paydalanılmaqta.Ha’zirgi waqıtta, N” Ergaval, Ampival, 
Biolam-80, kara fondag’ı, fazokontrstlı, intorfrentsion, fluorestsent, polyarizatsion, ultrafiolet h’a’m 
elektron mikroskoplarda paydalanıladı. Haywanlardın’ tiri kletkası ren’siz h’a’m tınıq 
bolg’anlıqta’n olardı u’yreniw qıyın, sebebi olar nurdı sin’irmeydi. Sonın’ ushın ripsatsiyalang’an 
h’a’m boyalg’an preparatlar ken’ ko’lemde u’yreniledi.  
 
Kara fondag’ı mikroskop. Kara fondag’ı mikroskop arqalı, a’dette, tiri kletkalardı baqlaw 
mu’mkin. Bul biologiyalıq h’a’m meditsinalıq ilimiy jumıslarda qollanıladı. Tiri kletkalardı kara 
fonda u’yreniw ushın arnawlı kondensardan  paydalanıladı. Bul kondensarda preparatqa  qıya 
h’alda nur tu’sedi. Na’tiyjede baqlanıp atırg’an maydan qara, preparat bolsa jaqtı bo’legi ko’rinedi. 
Preparatqa tu’sken jaktılıq nurı h’a’r qıylı optikalıq kalın’lıqta bolıp, tarqalg’an h’alda tu’sedi, 
sonda kletka strukturası anıq ko’rinedi. Sonday-aq, yadro, yadro membranası, mitoxondriyası h’a’m 
may tamshıların baqlaw mu’mkin.  
 Fazo-kontrastlı mikroskopiya. Bunda tiri kletkalardın’ du’zilisinin’ keri ko’rinisi 
ko’rsetiledi. Bul metodta preparattın’ tınıq ko’rinisi nurdın’  sınıw da’rejesine baylanıslı. 
Preparatta’n nur h’a’r qıylı tezlikte o’tkenlikten onın’ ko’rinisi o’zgeredi. Fazo-kontrastlı 
mikroskopiya metodın qollanıw tiykarında tiri kletkalardın’ yadrosı, organoidları olarg’a zıyanı 
tiymegen h’alda u’yreniledi. Ha’zirgi waqıtta kletka h’a’m toqımalardı u’yreniwde fazo-kontrastlı 
mikroskop ken’ ko’lemde qollanılmaqta. 
 
Bunda organizmnen ajıratıp alıng’an kletkalardı fiziologiyalıq eritpege salıp, onın’ na’zik 
strukturasın baqlaw h’a’m mikroplënkag’a tu’sirilgen su’wret arqalı ondag’ı barlıq qubılıslardı tolıq 
u’yreniw mu’mkin. (2-suwret). 
 
İnterfrentsion mikroskopiya. Bul metod fazo-kontrastlı mikroskopiyaga usaydı, biraq 
bunda boyalmag’an tiri kletkanın’ anıq ko’rinisin ko’riw h’a’m kletkanın’ qurg’aq salmag’ın 
anıqlaw biraz an’sat boladı. Bul mikroskop ja’rdeminde obekttin qalınlıg’ın, quramındag’ı qurg’aq 
zatlar kontsentratsiyası, suw, lipidler, nukleyn kislotalar h’a’m beloklar  mug’darın anıqlaw 
mu’mkin. Bunda boyalg’an preparatta yadro qızıl, tsitoplazma ko’kshil ren’de ko’rinedi. 
Tsitofizik tekseriw metodları. 
  Rentgen-struktura 
analizi. Bul metod rentgen nurları ja’rdeminde anorganik h’a’m 
organik kristallardı, belok  molekulasının’ du’zilisin, nukleyn kislotalar atomın, sonday-ak, 
gemoglobin, lioglobin, DNK, kollagen h’a’m basqalardın’ molekulyar strukturasın u’yreniwde ken’ 
qollanılmakta. Tsitologik  obektlerdi u’yreniwde-fluorestsent yamasa lyuminestsent mikroskoplar 
da qollanıladı. Fluorestsent mikroskoptın’ linzası kvartsdan  tayarlanıladı, ol ultrafiolet nurdı 
o’zinen jaqsı o’tkeredi. Ultrafiolet nurlar tiri kletkanı nabıt etedi, sonın’ ushın bunday 
mikroskoplardan qısqa mu’ddetli baqlawlarda paydalanıladı. 
 
Radioavtografiya-tsitoximiyanın’ a’h’miyetli metodlarınan biri bolıp, radioaktiv izotoplardı 
qollanıwg’a tiykarlang’an. Bul metod penen beloklar, nuklein kislotalar biosintezi kletka 
kabıg’ının’  o’tkeriwshen’ligi, kletkada zatlardın’ toplanıwı u’yreniledi. Tsitologiyalıq izertlewlerde 
jasalma radioaktiv izotoplar (tritiy N
3
, uglerod S
14
, fosfor R
32
, kukirt S
35
, iod I
13
) paydalanıladı, 
izotoplar jemiriliwi (ıdırawı) na’tiyjesinde onsha ku’shli bolmag’an elektronlar bo’lip shıg’aradı 
h’a’m kletkag’a nur ta’sir etedi. Organizmge jiberilgen radioaktiv izotoplar zat almasıwg’a aktiv 
qatnasadı h’a’m ta’jiriybe tiykarında olardın’ fazası anıqlanadı. Elektron mikroskop ja’rdeminde 

radioavtograflar alınadı. Bul metod ja’rdeminde kletka ultrastrukturasındag’ı bioximiyalıq 
protsessler, h’a’r qıylı organoidlarda ximiyalıq zatlardın’ toplanıwı u’yreniledi. 
Ultrastrukturanı tekseriw metodları. 
 
Polyarizatsion  mikroskop ja’rdeminde kletka strukturasındag’ı barlıq komponentlerdi, 
mısalı miofibrillerdi, axromatin jiplerin, epiteliy kletkalarının’ terbetiwshi  kirpikshelerin baqlaw 
h’a’m u’yreniw mu’mkin. Polyarizator prizma yamasa plastinka bolıp, nurdı o’tkeriw uqıbına iye. 
Polyarizatsion mikroskopta nur eki ta’repleme sınıwı sebepli kletka strukturasın u’yreniw mu’mkin. 
Obekt polyarizatsion nurlar ta’sirinde ren’li bolıp ko’rinedi.  
 
Elektron mikroskop. 1933-jılı  ashıldı. Ha’zirgi waqıtta kletkanın’ strukturasın, yag’nıy 
molekulyar du’zilisin u’yreniwde bug’an ten’ keletug’ın a’sbap joq. Elektron mikroskoptın’ basqa 
mikroskoplardan ayırmashılıg’ı, bunda jaktılıq ornına elektron nurlar, linza ornına elektromagnit  
maydanshası paydalanıladı. Elektr deregi sıpatında, katod xızmet etedi, ol, volfram  talalarınan 
du’zilgen bolıp, elektr ja’rdeminde qızadı. Volfram talalarınan shıg’ıp atırg’an elektron toplamları 
anodqa qarap h’a’reket etedi. Elektronlar anod orayındag’ı tesiksheden magnit maydanı  ta’repke 
bagdarlanadı, kondensar linza wazıypasın atqaradı, sonın’ ushın elektron obekt ta’repke o’tedi. 
Obekt arqalı o’tip atırg’an elektron toplamlardın’ tolqın uzınlıg’ı birdey bolıp, obektiv linzası 
wazıypasın atqaradı, u’lkeytirilgen h’aldag’ı ko’rinis ekinshi magnit maydanı arqalı u’shinshi 
magnit maydang’a o’tedi. Bunda okulyar proektsion linza wazıypasın atqaradı h’a’m obekt 
u’lkeytirilgen h’alda ekranda ko’rinedi, onı analizlew ushın su’wreti alınadı.Elektron mikroskopta 
u’yreniletug’ın obektler quramalı fiksatsiyalang’an bolıwı kerek. Tiri kletkalardı elektron 
mikroskopta u’yreniw mu’mkin emes. Sebebi elektronlardın’ joqarı vakuumdag’ı erkin h’a’reketi 
tiri kletka strukturasın u’yreniwge imqan bermeydi h’a’m kletkanı nurlandırıp qoyadı. Elektron 
mikroskop ja’rdemindegi ilim izertlew jumısları keyingi 20 jıl ishinde ken’ rawajlandırıldı h’a’m 
kletkanın’ na’zik struktura elementlerin u’yreniwde ilimpazlar u’lken jetiskenliklerge erispekte. 
Optik mikroskopta obektler 2500-3000, elektron  mikroskopta 500000 ma’rtebe, 
mikrofotografiyada bolsa 10000000 h’a’m onnanda u’lkeytip ko’riw mu’mkin. 
 Elektron 
mikroskoptın’ sındırıw ku’shi  optik mikroskopqa qarag’anda 100 ese u’lken. 
Elektron mikroskopta kletka strukturaların u’yreniw ushın preparatlar juda na’zik etip kesiledi. 
 
Bioximiyalıq tekseriw metodları. Bul metod ja’rdeminde kletkadag’ı anorganikalıq h’a’m 
organikalıq zatlardı anıqlaw mu’mkin. Mug’darlıq analiz metodı ja’rdeminde kletka zatlarının’ 
h’a’r qıylı tirishilik xızmeti da’wirinde h’a’m sırtqı ortalıq ta’sirindegi  mug’darlıq  o’zgerislerin 
u’yreniw mu’mkin. 
 
Ajıratılg’an kletka strukturasın u’yreniw metodı. Kletkanın’ ximiyalıq h’a’m 
bioximiyalıq quramın u’yreniwde h’a’r qıylı metodlar qollanıladı. Kletkanın’ yadro, yadrosha, 
mitoxondriya h’a’m basqa struktura elementleri  tsentrafuga ja’rdeminde ajıratıp alınadı h’a’m 
u’yreniledi. Kletkalardı tsentrifugalawdan aldın olardı birdey massa h’alına kelgenshe maydalanadı, 
bug’an gomogenat delinedi. Gomogenat arnawlı a’sbap-gomogenizatorda payda etiledi. 
Gomogenizatsiya to’men temperaturada (0-4
0
) da alıp barıladı. Alıng’an gomogenattı fraktsiyag’a 
ajıratıw ushın ol ja’ne tsentrifugalanadı. Bunda kletkanın’ yadrosı h’a’m organoidları o’z salıstırma 
salmag’ına qarap, probirka tu’bine  sho’ge baslaydı. Salıstırma awırlıg’ı u’lken bolg’anı ushın 
da’slep yadro sho’gedi, sebebi onın’ salıstırma awırlıg’ı u’lken. Keyin, mitoxondriya, lizosoma, 
mikrosomalar sho’gedi. Probirqanın’ u’stingi bo’limine toplang’an suyıqlıq kletka shiresi bolıp 
esaplanadı. Tsentrifugalap 
alıng’an kletka zatlarının’ bioximiyalıq  qasiyetleri anıqlanadı, 
beloklar, nuklein kislotalar, fermentler h’a’m kletka quramına kiretug’ın yadro, tsitoplazma h’a’m 
onın’ organoidları u’yreniledi. 
 
Mikro h’a’m ultra mikroximiyalıq metodlar.  Mikroximiyalıq  analiz metodında kletka 
quramındag’ı 0,1-10ga  shekemgi bolg’an belok, aminokislotalar, nuklein kislota, qant h’a’m 
basqalardı anıqlaw mu’mkin. Bul metod ko’binese bioximiyalıq metodqa usaydı. 
 Tsitologiyalıq izertlewlerde kletka struktura elementlerinin’ ayırım bo’limleri 
ultramikroximiyalıq metod penen u’yreniledi. Bul metod ja’rdeminde toqımalardan 100-500 mkg 

awırlıqtag’ı bo’leksheler baqlanadı h’a’m kletka quramındag’ı zatlar 10
-10 
h’a’m 10
-12
 gr esapta  
o’lshenedi. Kapillyar pipetkalardan, ultra mikrobyuretkalardan paydalanıladı. 
 
Tsitologiyalıq h’a’m gistoximiyalıq metodlar. Tsitoximiyalıq metod penen kletka 
strukturası, onın’ ximiyalıq quramı h’a’m zatlardın’ toplanıuı u’yreniledi. Tsitoximiyalıq metod 
ja’rdeminde bioximiyalıq analizden parq etip, kletkalar jeke yamasa izolyatsiya etilgen h’alda 
u’yreniledi. Bul metod penen kletkalar boyalıp, ol yamasa bul struktura elementlerinin’ ximiyalıq 
quramı h’a’m toplanıwı u’yreniledi. Fiksatsiyalang’an kletkalar tiri h’alındag’ı struktura 
elementlerin tolıq saqlap qalıwı mu’mkin, sonda g’ana olardın’ ximiyalıq quramın u’yreniw 
mu’mkin boladı. Tsitoximiyalıq izertleulerde h’a’r bir toqıma kletkalar ushın o’zine ta’n fiksator 
ta’nlap alınadı. Tsitoximiyalıq reaktsiyalar na’tiyjesinde kletkadag’ı to’mendegi anorganik zatlar 
(K, Na, “e, Ca, Ci, P, Hg, S, N) tı anıqlaw mu’mkin. 
Tsitoximiyada sapa analizi menen birge 
mug’dar analizi de qollanıladı. Bul metod ja’rdeminde kletka quramındag’ı beloklar, nuklein 
kislotalar, uglevodlar, lipidler, fermentler h’a’m basqa da organikalıq h’a’m anorganikalıq zatlardı 
anıqlaw mu’mkin.Gistoximiyalıq metodlardın’ biri tsitofotometriya bolıp, bular ja’rdeminde 
kletkadag’ı mineral zatlar, DNK h’a’m beloklar anıqlanadı. Gistoximiyalıq metodlarda ja’ne biri 
fluorestsentsiya. Gistoimmunologiya metodında h’a’m fluorestsent  mikroskopınan paydalanıladı. 
Bunda nishonlang’an fluorestsentler ja’rdeminde toqıma antitelolarındag’ı antigenler anıqlanadı. 
Sonday-aq, tsitoximiya h’a’m gistoximiyada avtoradiografiyada qollanıladı. Tsitofiziologiya kletka 
tirishilik xızmetinin’ tiykarg’ı ko’rinisi bolıp, awqatlanıw, o’siw, ko’beyiw, qozg’alıwshan’lıq 
h’a’m  basqa da qubılıslardı  u’yrenedi. Tsitofiziologiya tsitologiyanın’ eksperimental tarawı 
bolıp,kletkalardı morfologiyalıq, tsitoximik h’a’m tsitofiziologiyalıq izertlew tiykarında kletka 
funktsiyası tolıq u’yrenilmekte. 
 
Tsitofiziologiyalıq metodlar arqalı kletkalardın’ tirishilik da’wirinde og’an zıyan etpegen 
jag’dayda h’a’m fiksatsiyalang’an (qatırılg’an) materiallar tiykarında u’yreniledi. Bul metodta 
gistoximiya, tsitoximiya, bioximiya, biofizika h’a’m basqa metodlar qollanıladı. Tsitofiziologiyalıq 
metodlar ja’rdeminde ajıratıp alıng’an kletkalar strukturası u’yreniledi. 
 
Tiri kletkalardı u’yreniw metodları. Tiri kletkalardı mikroskop ja’rdeminde u’yreniw ken’ 
qollanıladı. Ha’zirgi waqıtta h’a’r qıylı ishki h’a’m sırtqı faktorlar ta’sirinde kletkadag’ı zatlar 
almasıwı onın’ strukturası, tsitoplazması h’a’m o’tkeriwshen’liginde payda bolatug’ın o’zgerisler 
u’yreniledi. Bul metod tiykarında kletkalardın’ normal funktsional jag’dayın baqlaw da mu’mkin. 
O’simlikler toqımasın o’siriw 1852-jılı Fexting; 1898-jılı Rexinger, 1902-jılı bolsa, Gaberland, 
h’aywanat toqımaların o’siriw 1907-jılı Garinson h’a’m 1911-jılı Karrellar ta’repinen ashıldı. 
o’simlik h’a’m h’aywan kletkasın o’siriwde o’zine ta’n azıq zatlar tan’law biraz qıyın. Haywan 
kletkası da’slep qanda h’a’m bu’rtik suyıqlıg’ında, fiziologiyalıq eritpelerde o’siriledi. Toqıma 
h’a’m kletkalardı organizmnen tısqarıda (in Vitro)  o’siriw ushın olardın’ normal o’siwin h’a’m 
rawajlanıwın ta’miyinlew kerek. 
Bakteriya  h’a’m  a’piwayı h’aywanlar probirkada, Petri h’a’m 
Kox  chashkasında, shiyshe ıdıslarda, mikroakvariumlarda, ko’p kletkalı organizmler buyım aynası 
shuqırshasında, Karrell keseshesi h’a’m shiyshe ıdıslarda o’siriledi. Bakteriyalar a’piwayı 
h’aywanlar, bir kletkalı suw otları h’a’m ko’p kletkalı organizmlerdi o’siriw ushın mineral h’a’m 
azıq zatlar ortalıg’ı tan’lanadı. Bakteriya kulturası azıq ortalıqqa, infuzoriya h’a’m tufelkalar pishen 
eritpelerinde, ameba kulturası  mineral ortalıqta o’siriledi. Issı qanlı h’aywanlar organizminen 
tayarlang’an kulturalardı o’siriw ushın sırtqı ortalıqtın’ temperaturası  37 gradus bolıwı kerek. 
Adam organizmindegi bakteriyalar, a’piwayı parazitler de usınday temperaturada jasaydı. Erkin 
jasawshı h’a’m suwıq qanlı h’aywanlarda parazit h’alda jasawshı a’piwayı h’aywanlar h’a’m de 
o’simlikler kletkası u’y temperaturasında arqayın jasawı mu’mkin.Tsitolog, bota’nik, zoolog h’a’m 
embriologlar o’z ta’jiriybelerinde  bu’rtikti azıq zatlar ortalıg’ında o’siredi. Na’tiyjede ilimpazlar 
o’simlik h’a’m h’aywanlardın’ zaman talabına juwap beretug’ın jan’a formalardı jaratıw mu’mkin. 
 
Mikroxirurgiya metodı.  Tsitologlar  o’tken a’sirdin’ ekinshi yarımınan baslap kletkalarda 
operatsiya mikroxirurgiya jumısların baslap jiberdi. Birinshi mikrooperatsiya h’aywanlar organizmi 
u’stinde o’tkerilip, bunda lupa h’a’m preparoval iyneden paydalanılg’an bolg’anı. Mikrooperatsiya 
kletkalarda kol ja’rdeminde quramalı asbaplarsız orınlanbaqta. Mısalı, bug’an bir kletkalı ayırım 

suw otlar, amëba h’a’m infuzoriyalar kletka yadrosın basqa organizmlerge ko’shirip o’tkeriw mısal 
bola aladı. Kishi o’lshemli kletkalarda mikrooperatsiya  mikromanipulyator ashılg’annan keyin 
g’ana o’tkerile basladı. Mikromanipulyatordın’ bir neshe tu’ri jaratılg’an. Ha’zirgi waqıtta en’ 
quramalı mikroxirurgiya operatsiyaları islenbekte. Bug’an, yadro, yadrosha h’a’m tsitoplazma 
organoidların basqa organizmlerge ko’shiriw jumısları alıp barılmaqta. Mısalı, bir amëba yadrosı 
ekinshi amëbag’a,infuzoriya  makronukleusi birinen ekinshisine ko’shirip o’tkerilmekte. Yadronı 
ko’shirip o’tkeriw  tsitoplazma h’a’m yadrodag’ı o’zgerislerdi, yadrosız kletkanın’ funktsiyasın, ana 
kletka yadrosı h’a’m tsitoplazmasındag’ı na’siliy belgilerdin’ qız kletkalarg’a beriliwi  ma’selelerdi 
sheshiwge  ja’rdem beredi. 
 
Tiri kletkalardı boyaw. Kletkalardın’ struktura elementlerin h’a’r ta’repleme u’yreniw 
ushın fiksatsiyalawdan aldın olar boyaladı. Bunda, tiykarınan, kletkag’a kirgen boyaw beloklar 
menen birigedi, putin tsitoplazmag’a tarqaladı h’a’m ayırım jag’daylarda bolsa tsitoplazmada 
da’neshe h’alında toplanadı. Tiri kletkalardı boyaw mu’ddeti 15 ten 60 minutqa shekem dawam 
etedi. 
  O’lshem 
birlikler; 
 
 
Mikron                                         mk 
 
 
Millimikron  (nonometr)              nn 
 
 
Mol                                               mol 
 
 
Millimol                                       mmol 
 
 
Mikromol                                     mkmol 
 
 
Mol litrde                                     M 
 
 
Millimol litrde                              mM 
 
 
Mikromol litrde                            mkM 
  
 
Millikyuri                                     mkyuri 
 
 
Mikrokyuri                                   mkkyuri 
  mkn=0,001lk 
x10
--u’
  
  mmkn=0,001 
 
 
mk=10
--6
 mm 
     
 
nonometr=10
-9
n 
  Angstrem-(A
0
=0,0001=0,0000001mmkX10
-10
n) 
 
 
Klassik tsitologiya, evolyutsiya teoriyasın da’lillewde u’lken rol oynamaqta. Ha’zirgi zaman 
tsitologiyasının’ tiykarg’ı wazıypası organizmdegi biologiyalıq protsesslerdin’ basqarılıwın 
u’yreniwden ibarat. Bul ma’seleni tsitologlar kletka yadrosı, tsitoplazma h’a’m organellalardın’ 
konkret strukturasın h’a’m wazıypasın jaqsı biliwi, tsitoplazmanın’ ximiyalıq, fizikalıq qa’siyetlerin 
u’yreniwi kerek. Ha’zirgi waqıtta tiri kletkalarg’a zıyan tiygizbegen h’alda onın’ bioximiyası, 
biofizikası molekulyar ko’z qarasta’n u’yrenilmekte. Tsitologiyalıq mashqalalardı sheshiw 
jan’a metodlardı ken’ qollanıwdı talap etedi. Keyingi jılları fizikalıq h’a’m  ximiyalıq metodlardı 
qollanıw na’tiyjesinde kletkanın’ du’zilisi, funktsiyasın h’a’m  qayta islep shıgarıw mashqalaların 
sheshiwde u’lken a’h’miyetke iye bolmaqta. 
Ha’zirgi da’wirde bir g’ana tsitologiyanın’ o’zi 
kletka strukturasın h’a’m funktsiyasın basqa pa’nler menen birge, solardan tsitogenetika, 
tsitofiziologiya, bioximiya, biofizika, tsitoximiya, tsitoekologiya, tsitoembriologiya, 
tsitotaksonomiya, molekulyar biologiya h’a’m molekulyar genetikada u’yrenbekte.Tsitologiya 
pa’ninin’ wazıypası, kletka yadrosı h’a’m organoidlarının’ ultrastrukturasın,kletkanın’ 
fiziologiyalıq h’a’m bioximiyalıq regulyatsiyasının’ aktivligi h’a’m basqalardı u’yrenedi. 
 
 
 
 

 
 
Qadag’alaw ushin sorawlar: 
1. Biologiya ne haqqindag’i ilim? 
2. Biologiya terminin kim ilimge kirgizdi? 
3. Biologiyanin’ rawajlaniwina qaysi ilimpazlar u’les qosti? 
4. Adamlar ushin biologiyanin’ a’hmiyeti qanday? 
 
A’debiyatlar: 
1. Яблоков А,В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. – М., 1989. 
2. Гафуров А.Т. Дарвинизм. – Т. 1992. 
 
 

 Lektsiya №2 
Tema: Kletka tirishiliktin’ en’ a’piwayi birligi, kletka teoriyasi,  
izertlew usillari, kletkanin’ bo’liniwi 
Reje 
2.1. Kletkanin’ du’zilisi ha’m funktsiyasi. Kletka teoriyasinin’ a’hmiyeti 
2.2. Kletkani u’yreniw usillari. Kletkanin’ bo’liniwi. Mitoz ha’m meyozdin’ biologiyaliq a’hmiyeti 
 
Tayanısh so’zler.  Tsitologiya, kletka, zat almasiw, o’siw, rawajlaniw, titirkeniw, na’sil 
almasiw, Guk, Yansen, Galeleo, Kepler, Malpigi, Gryu, Levenguk, Purkine Braun, yadro o’simlik, 
haywan, Lamark, Tyurpen, Mol, Kletka teoriyasi, Shvan, Shleyden, Virxov, Fleming, motoz, amitoz, 
profaza, metafaza, anafaza, telofaza, xromosoma organoidlari 
 
Kletka  h’a’m onın’ du’zilisi 
Viruslar. 1892  jılda botanik D.İ.İvanovskiy «virus» lardı ashadı.Bular kletka ishi parazitleri 
bolıp esaplanadı (belok sintezi sistemasına iye emes). Viruslardın’ o’lshemi 1-20 nm (1 nm - mkm 
din’ 1/1000 bo’legi). A’piwayı viruslar nukleoproteid (belok nuklein kislota)lar bolıp tabıladı.Virus 
qabıg’ı kapsid delinedi. 
Viruslar tiykarınan arnawlı filtrden o’tiwshi mikroblar klassına kiredi h’a’m olar ushın 
to’mendegi qa’siyetler ta’n. 
Olar ju’da’ kishi bolıp (7-20 mk dan 250-300 mk gacha), a’piwayı mikroskopta 
ko’rinbeydi.Viruslar tayaqsha ta’rizli, shar ta’rizli, kub ta’rizli, jip sıyaqlı h’a’m basqa formalarda 
bolıwı mu’mkin. 
1966 jılda Moskvada bolıp o’tken XI xalıq-aralıq mikrobiologlardın’ kongressinde 
viruslardın’ jan’a atamaları qabıl etilgen.Quramında DNK h’a’m RNK bolg’an viruslar h’a’m 
olardın’ anatomiyası h’a’r qıylı viruslarg’a juqpalı gepatit virusı h’a’m basqalar kiredi.Virus-
kletkadan tısqarı rawajlana almaytug’ın avtonom genetikalıq du’zilme bolıp esaplanadı. 
Viruslar parazitiztmge iykemlesken organizmlerden kelip shıqqan.Viruslar jasalma azıqlıq 
ortalıg’ında rawajlanbaydı.Olar toqımalardın’ kulturalarında rawajlanadı.Viruslar bakteriyalar 
sıyaqlı antigenlik qa’siyetke iye.Sonın’ ushın virusli keselliklerden du’zelgen adamlar organizminde 
virusdi neytrallawshı zat (antideneler) toplanadı h’a’m na’tiyjede organizmde immunitet pada 
boladı.Viruslardın’ shıdamlılıg’ı 20-70 
0
 S g’a shekem boladı.Quyash nurı h’a’m 
dezinfektsiyalawshı zatlardan formalin, xloramin, lizol, fenol h’a’m basqa eritpeler viruslardı 
o’ltiredi.  
Viruslar (organizmlerdi) toqımalardı  zıyanlawına qarag’anda dermatrop, pneviotrop 
viruslarg’a bo’linedi.Ha’zirge shekem 300ge jaqın virus anıqlanıp, olar 5 klass, 8 tu’r, 2 
semeystvag’a birlestirilgen.Barlıq h’aywanlarda kesellik tuwdırıwshı viruslar eki klassqa bo’linedi. 
1.  İvanovskiy klası-quramında   RNK bolg’an viruslar kiredi: pikornoviruslar - belok, 
poliomielit, tesin keselliklerin qozg’atadı.   
Reoviruslar: jaman isik h’a’m leykoz keselliklerin qozg’atadı.  
2. Jenner klası quramında DNK bolg’an viruslar kiredi:  pokso- viruslar adam, h’aywan h’a’m 
tawıqlar sheshegine, fibroma h’a’m miksoma isiklerin keltirip shıg’aradı. Adenoviruslar dem alıw 
keselliklerin, konyuktivit keseligin keltirip shıg’aradı. 
Viruslar normal kletkalar genominin’ bir bo’limi bolıp, olar qızılsha, gepatid, poliomielit, 
sheshek keselliklerin keltirip shıg’aradı.  
B a k t e r i o f a g l a r (bakteriya virusları) gen injerliginde ken’ qollanıladı.  
 

Kletka tirishiliktin’ elementar birligi 
Tirishiliktin’ kletkalıq formaları. Kletka du’zilisine qaray eki toparg’a bo’linedi:  
1. Prokariot. 2. Eukariot: 
P r o k a r i o t l a r.  Prokariot kletkalar a’piwayı du’ziliske iye bolıp, ko’k-jasıl suwotları, 
tsianobakteriyalar, 0,5 mkm den 10 mkm g’a shekem qalın’lıqtag’ı qabıq astında membranası 
jaylasqan, yadrodan ajıralmag’an genofor yamasa nukleotid bir xramosomadan ibarat. 
Bakteriyalardan gen injenerligi h’a’m biotexnologiyada ken’ paydalanıladı. Bakteriya kletkası 
protoplazma, qabıq h’a’m o’zekli zatlardan ibarat. Ayırım bakteriya tu’rlerinde qamshı, spora h’a’m 
kapsula boladı. Bakteriyalar protoplazmasında ximiyalıq quramı quramalı polisaxaridler, may 
sıyaqlı zatlar, aminokislotalar, beloklar h’a’m basqa zatlardan quralg’an. Bakteriya kletkasının’ 
o’zegi DNK bolıp, onın’  ximiyalıq quramı ju’da’ quramalı du’zilgen. Onın’ tiykarg’ı ximiyalıq 
birikpesi tiykarg’ı beloklar, gistinler h’a’m timonuklein kislotalardan ibarat.  
K a p s u l a. Bir qatar bpkteriyalardın’ denesi ayrıqsha g’lof menen oralg’an h’a’m ol kapsula 
dep ataladı. Kapsula shılımshıq zattan du’zilgen h’a’m onın’ quramında tiykarınan polisaxarid , 
glyukoproteidler kiredi.  
Prokariotlarda h’aqıyqıy yadro ornına membrana menen ajıralmag’an genofor yamasa 
nukleotid bolıp, ol bir saxıyna sıyaqlı xramosomadan ibarat. Xramasoma quramında eki speralı 
DNK molekulası ju’da’ az mug’darda belok h’a’m RNK  jaylasqan. Eukariotlardan parqı sonda, 
prokariotlar xromosomasında gistonlı beloklar bolmaydı. Xromosoma kletka membranasına 
birikken boladı. Bakteriyalar bo’lingende DNK h’a’m RNK eki ese ko’beyedi.  
Bakteriyalarg’a  uqsas zamarrıqlar h’a’m o’simlik du’nyasına kiretug’ın, biraq quramalı 
du’zilgen organizm bolıp, olar xlorafillsizler. Zamarrıqlar to’mendegi 3 tu’rge bo’linedi: 
1. Ashtqılar, 2. Mukorlar 3. Nur sıyaqlılar 
Ashtqılardın’ kletkaları do’n’gelek, eleps sıyaqlı, ma’yek sıyaqlı boladı.  Olardan vino, pivo 
tayarlawda qolanıladı.  
Mukorlar bir tarmaqlı kletkalardan quralg’an bolıp, onnan ko’beyetug’ın gifler shıg’adı. 
Giftin’ ushı nur sıyaqlılar (aktinomitsitler); grek so’zinen alıng’an bolıp, «akis» -nur, «miks»- 
zamarrıq degendi bildiredi. Olar du’zilisi jag’ınan bakteriya h’a’m to’men da’rejeli zamarrıqlarg’a 
uqsas bolıp, bakteriya h’a’m mukor zamarrıqları arasındag’ı mikroogranizmlerge kiredi. Olar 
shirindı h’a’m topıraqlardı baytıwda aktiv qatnasadı. Sonday-aq, olardan tetrotsiklin, biomitsin, 
steptomitsin sıyaqlı antibiotikler alınadı. Biraq olardın’ patogen tu’rleri awır keselliklerdi, yag’nıy 
jumsaq toqıma h’a’m su’yek toqmaların jemiretug’ın aktinomikozdi qozg’atadı. Prokariotlarda 
organiodar rawajlanbag’an. Olarda ishki membranalar joq, onın’ orına kletka membranasının’ 
bu’meleri boladı. Bul bu’rmeler bakteriyalarda plastidalar h’a’m mitoxondriya wazıypasın atqaradı. 
Prokariotlarda 5000 nan 50000 g’a shekem ribosomalar bolıp, olar eukariodlardan parqlanadı. 
Prokariotlarda mitoz baqlanbaydı. Olar ekige  bo’liniw jolı menen ko’beyedi. Bakteriyalarda jınısıy 
protsess- konyugatsiya baqlanadı. Bunda eki kletka o’z-ara na’siley xabardı almasadı. Na’tiyjede 
bakteriyalardın’ na’siley o’zgeriwshen’ligi artadı. Prokariotlar zatlardın’ davra boylap almasıwında, 
ko’k-jasıl suwotları (tsianobakteriyalar) organikalıq  zatlardı sintezlewde, bakteriyalar 
minerallasıwda u’lken rol oynaydı. Ko’p g’ana bakteriya kesellikleri ma’lim.  
E u k a r i o t l a r. Yadrosı formalang’an h’aqıyqıy kletkalar. Eukariotlarg’a  bir kletkalı 
suwotları h’a’m a’piywayı h’aywanlardan baslap, joqarı da’rejede du’zilgen barlıq organizmler 
kiredi. Eukariot kletkalarının’ u’lkenligi h’a’m forması tiykarınan olar atqaratug’ın funktsiyalarına 
baylanıslı. Eukariot kletkalarının’ quram bo’limleri:  
1. Yadro 2. Tsitoplazma 3 Kletkanın’ qabıg’ı 
Olardın’ ortasha diometri 10 mkmdan 100 mkmg’a shekem. Tu’yequstın’ ma’yek kletkası 
150 mkmg’a shekem, qızıl qan dene kletkalarıniki 10 mkmdan aspaydı. Kletkanı tekseriwde 
paydalanılatug’ın mikroskoplardın’ tu’rleri to’mendegishe:MBS-1, MBR-3, MBN-11, MBB 
1, 
MBİ-3, MBİ-15, ME-51, MBS-1, MBS-2, MBS-3 Optik mikroskoplar 2500-3000 ese, elektron 
mikroskoplar 10000000 ese u’lketip ko’rsetedi.