Bilimlendiriw ministirligi

 
 
Su’wret 3.1. Omirtqalilardin’ embrional rawajlaniwindag’i uqsasliqlar 
Qadag’alaw ushin sorawlar: 
 
3.1. Evolyutsiya terminin kim kirgizgen? 
3.2. K. Linney klassifikatsiyasinin’ a’hmiyeti qanday? 
3.3. J.B. Lamark o’simlik ha’m haywanlardin’ evolyutsiyasin qalay tu’sindirdi? 
3.4. Biologiya tarawinda qaysi a’sirlerde salistirmali anatomiya, embriologiya, palentologiya 
tarawinda jetiskenliklerge eristi? 
3.5. J. Kyuve ha’m K.M. Berdin’ xizmeti qanday?   
 
Tiykarg’i a’debiyat: 
1. Яблоков А,В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. – М., 1989. 
2. Гафуров А.Т. Дарвинизм. – Т. 1992. 
Qosimsha a’debiyat: 
     3. Дарвин Ч. Происхождение видов путем естественного отбора. 
 – М., 1939. 
 

Lektsiya №4 
Ch. Darvinnin’ evolyutsiya teoriyasi ha’zirgi zaman evolyutsion teoriyanin’ mashqalari 
 
Darvinge shekemgi da’wirde ta’biyat  ilimlerinin’ rawajlanıwı 
Reje
  
4.1. Ch.Darbinnin’ biografiyasi ha’m onin’ Bigl kemecindegi sayaxati 
4.2. Bioligiya progressibde Darbin kontsepsiyasinin’ rawajlaniwi 
4.3. O’zgeriwshen’liktin’ formalari. Darvinnin’ o’zgeriwshen’likke ko’z qarasi 
 
Tayanish so’zler:  Darvin, Bigl, ta’biyg’iy tan’law belgiler, o’zgeriwshen’lik, na’silge beriliwi, 
ha’reketlendiriwshi ku’sh evolyutasiya, Severtsev, biologiya, progress, aromorfoz.jinisli, 
ko’beyiw,termoregylyatsiya,idioadaptatsiya,degeneratsiya,zat almasiw,evolyutsiya,shibin 
shirkeyler,haywanlar.   
 
 
            Evolyutsiyalıq teoriyanın’ tiykarın salıwshı Charlz Darvin qi0o-jılı Angliyanın’ Shryusberi 
qalasında shıpakerler shan’arag’ında du’nyag’a keldi. Ol mektepti tamamlawdan Edenburg 
universitetinin’ shıpakerler tayarlaytug’ın fakultetine oqıwg’a kirdi. Biraq Darvinde meditsinag’a 
degen qızıg’ıwshılıq bolmadı ha’m ol universitetti taslap, atasının’ uyg’arıwı menen Kembridj 
universitetinin’ diniy xızmetkerler tayarlaytug’ın fakultetine oqıwg’a kirdi. Bul jerde oqıp ju’rip ol 
diniy isenimler menen shug’ıllanbastan professorlar D.Guker ha’m A.Sedjvikler basshılıg’ında 
ta’biyiy pa’nler menen shug’ıllandı. qieq-jılı universitetti tamamlap ol diniy xızmetker bolıp isledi. 
Ta’biyiy ilimlerdi u’yreniwge qızıg’ıwshılıg’ı arttı, onı professor Genslo onı pu’tkil du’nyalıq 
sayaxatqa ju’reyin dep atırg’an Bigl (İsheyka) kemesine ta’biyat izertlewshi etip qabılladı. Darvin 
ww jasında t jılg’a ol  Angliyanı  tastap  du’nya ju’zlik sayaxatqa  shıg’adı.  "Bigl" kemesinde jer 
sharın aylandı Tu’slik Amerikadan- Avstraliya keyin Jan’a Zelandiya keyin  Tu’slik Afrika. 
Kemede  dem  alg’anda ol o’simlik haywannan kollektsiya topladı, geologiyalıq baqlawlarda 
islegen.   A’sirese ol  Tu’slik Amerikadag’ı o’simlik haywanlarg’a ju’da’ qızıqtı, ha’m onı keyingi 
miynetlerinde tu’rlerinin’ payda  bolıwların da’lillep berdi.     Bul o’zinshe sırlardın’-sırı ha’m 
kitaptın’ birinshi  bo’limin "Tu’rdin’ kelip shıg’ıwı" dep atag’an. ms: Gigant bronenosetslerdin’ jer 
qatlamın tabılıwı  olar ha’zirgi jasap  turg’an tu’rlerdin’ tu’rleri ekenligin da’lilledi. Flora fauna 
boyınsha jıynalg’an kollektsiya boldı. Ms: Galopagostag’ı Vyurkalardın’ jaqın tu’rlerin anıqladı, 
tasbaqa, kesirtke t.b. 
     Usı sapardan Angliyag’a Darvin endi isengen haqıyqıy evolyutsiya mist retinde keldi.  Darvin 
poroda sort arasındag’ı ayırmashılıq bul tek adamg’a baylanıslı boladı dedi,  sebebi budan biz 
organizmge kerekli g’ana belgilerdi tan’lap alamız.     Bunday tan’law  bul  jasalma tan’law bul en’ 
eyemnen bolıp kiyatırg’an protsess. Usınday talaplar mu’mkin aqılg’a tuwrı bolmag’an hallarda  tek  
jaqsı tu’rlerdi tan’law yamasa metodikalıq bunda selektsioner o’z aldına ayırım bir belgisi 
rauajlandırıwdı maqset etip qoydı. 
Darvin usı jasalma tan’lawda-da bul  ta’biyg’ıy  tan’lawdın’ proobrazın ko’rdi,  yamasa  
evolyutsion protsesslerdin’ mexanizmin ko’rgen, ta’biyg’ıy tan’law ha’reketin sezdi.  qieo jıl 
Darvinnin’ atın dunyag’a  ma’lim etken miynet kitabı:  "Bigl" kemesindegi du’nya boylap 
naturalistin sayaxatı, degen miyneti boldı. Aradan r jıl o’tkennen son’ ja’nede ko’p materiallardı 
qayta islep a’sirese o’simliklerdi, kepterlerdi saqlaw opıtları keyin qirw jıl Ta’biyg’ıy  tan’law  
teoriyası iliminin’ en’ da’slepki variantın pitkerdi, endi w jıldan son’ bul jumıstı ja’nede ko’beytti et 
betten wep betke sozdı. 
     Darvin kitaplarına anonimli tu’rde kitaplar shıg’a basladı yamasa avtorı belgisiz kitaplar olardın’ 
avtorları ma’lim  bolg’an R.Chembers bul keyinirek Darvin pikirine kosıldı. qiti jılda ko’p jıllıq 
miynetinin’ qısqa bir variantın basıwg’a ruxsat aldı bul miynetin "Jasaw ushın  gu’resti  en’  
gu’llengen poroda olardın’  jasawı yamasa ta’biyg’ıy tan’law ja’rdeminde Tu’rlerdin’ kelip 

shıg’ıwı",  bul miynet da’slepki London baspasınan qwtp dana  bolip  shıqtı  jarıqqa wr noyabrde 
qito jılı shıqtı ha’m bir neshe ku’nde o’tip ketken. 
     Organikalıq du’nya evolyutsiyasının’ mexanizimi ha’m      Darvin pikirinin’ negizi:Ch.Darvin 
umıtılmas  ilimdegi  xızmeti  onın’  ta’biyattag’ı evolyutsiya protsessinin’  bar ekenligin da’lillegeni 
emes,  al ol sol protsesslerdin’ rawajlanıw mexanizimin  tu’rdin’  qa’liplesiwin; da’lillewi bul ulken 
ilimge qosqan jan’alıg’ı boldı. A’ne usının’ o’zi evolyutsiyalıq  ta’liymattı    onın’  teoriyasına 
aylandırdı. 
     Darvin  qolındag’ı ju’da’  ko’p  tu’rli  material  tiykarında o’sim haywanlar  boyınsha 
ta’biyattag’ı qa’legen tu’r ol rawajlanıw ushın talaplanadı yamasa ol geometriyalıq  progressiya  
usılında ko’beyedi, bunday  ko’beyiw ha’r organizm ol o’simlikke yaki xaywanda ba’ri bir 
mu’mkinshiligi bolsa ha’r bir tu’r ko’birek a’ulad qaldırıwg’a talaplanadı, sebebi erjetken osobları 
ko’birek bolıwı kerek,  ha’mme wakıt jas osoblar ko’p u’lkenlerine  salıstırg’anda shıg’ın boladı.  
Ja’nde o’simlik-haywanba  onın’  erjetken  osobları  jaqsı saqlanadı turaqlı boladı, sonın’ ushında 
o’mirge ju’da’ ko’p sanda jas osoblar keledi.  Biraq onın’ ulken jasqa shekem tek az bo’legi qaladı. 
Demek ko’pshiligi o’lip ketedi bul "Jasaw  ushın  gures", bul Darvinnin’ a’-shi juwmag’ı edi. A’ne 
Darvin degen so’zdi ju’da’ ken’ ma’niste ha’m metaforikalıq ma’niste qollanaman dedi sebebi: 
 
q) Bir  tirishiliktin’  ekinshisi menen bolg’an bir-birine qarım-qatnası yamasa moyınsınıwı 
onın’ menen birge ten’  jasawı, ja’nede  osob  ushın o’mir en’ qımbatlı emes al osob ushın ol o’zine 
na’sil qaldırıwdı da oylawı kerek. 
 
w) Ekinshiden ta’biyatag’ı o’simlik-haywanlar ushın ulıwmalıq o’zgeriwshenlik belgileri 
ha’m qa’siyetleri kerek  ha’tteki  bir ata-ananın’ a’uladlarının bir jup a’uladlarıda bir-birine tolıq  
usamaydı, tolıq usaslıqtı tabıwı qıyın.  Usınday ayırmashılıq  sol eki a’wlad bir jag’dayda a’sirese 
biz olardın’ ju’da’ asıp ketetug’ın o’zgesheligin taba almaymız. Biraq sol  a’ula’dlar  ju’da’  bir-
birinen  o’zgeshe jag’dayda o’sirilse onda arasında ko’pshilik ayırmashılıq koo’inedi ha’tteki 
qolaysız jag’dayg’a tu’skeni jasap qalıwı guman bolıpta qaladı. Bul modifikatsiyalı 
o’zgeriwshen’lik.  A’ne usılardı u’yrene otırıp ol ta’biyatqa nızam tu’rde tu’rlerdi saylap ta’biyat 
orlardı o’limge tayarlaydı    al    bulardın’  ornına basqalarg’a jasawdı    inam    etedi,  bul  qubılıs 
ta’biyattag’ı ta’biyg’ıy tan’lawg’a alıp kelgen.      Ja’nede ta’biyatta  na’silge  berilgen ha’m 
berilmegen o’zgerislerde boladı. 
     Darvin  usı    barlıq  o’zgerislerdi  ol jeke "İndividual" tolıq anıq bolmag’an yaki 
"Neopredelennuyu" bular na’silge beriletug’ın ha’m  ortalıqqada belgili bir baylanısı 
o’zgeriwshen’lik Ms: Jalın ol o’zin shıg’arg’an ushqıng’a baylanıslı degen edi,  al anıq bolg’an 
o’zgeriwshen’lik "Opredelennuyu" bul toparlıq halda biraq na’silge berilmeydi ha’m ol sırtqı 
ortalıqqa ju’da’  tıg’ız baylanıslı o’tedi. 
     Bir ortalıqqa tu’sip qalg’an bir topar osoblar sol ortalıq harakterine baylanıslı o’zgeredi, ba’ri bir 
tu’rli bag’darda bir birine uqsas halda o’zgeriwshenlik o’tedi. Lamark pikiri  ta’biyatta  tu’rler  
o’zgeredi biraq ol ju’da’ a’ste o’tedi,  sonın’ ushın onı guzetiw ju’da’ awır,  sol ushın biz onın’ tek 
son’g’ı na’tiyjesin g’ana ko’remiz,  Lamarktin’ tu’rlerdin’ o’zgermesligi tuwrısında insan o’miri 
ju’da’ qısqa biz onı  ko’re almaymız, al  tu’r  o’zgeriw  bul wzaq waqıtlardı qamtıydı a’ne sol ushın 
ol tu’rdi o’zgermeydi dep tusinedi; 
                    Darvinnin’  ayırım miynetlerine berilgen baha. Darvinnin’ zamanlasları bolg’an 
ilimpazlardan Dj.  Guker, Ch.Layel, A.Uolles.  Usı  ilimpazlar ta’sirinde Darvin o’zinin’ 
miynetlerin do’retti Ms:  Lyayel Darvinnin’  en’  u’lken  miyneti "Tu’rdin’ kelip  shıg’ıwı"  
miynetine bergen bahası ol miynetti "bir pu’tin uzın argumentli" faktları bar ullı miynet dep  
bahaladı, bul  miynet evolyutsiya teoriyasın, ayrıqsha ta’biyg’ıy tan’law haqqındag’ı teoriyanı 
tu’sindiretug’ın miynet edi. Bul miynet qr baptan ibarat, ha’r tu’rli haywanlar-o’simlikler tu’rin 
shıg’arg’an produktalıq mag’lumatlar edi. Bunda adamlardın’ jasalma tanlawı jolı  menen 
shıg’arılg’an na’tiyjeleri tolıq edi;  al keyingi babalarında ta’biyg’ıy tan’law so’z etiledi;  Darvin bul  
miynetinde o’zgeriwshen’lik,  na’sil kuwıwshılıq qa’siyetlerin ta’biyg’ıy jag’dayda jasawshı 
haywan-o’simliklergede  tiyisli   ekenligin anıq bayanlaydı.  Biraq  bul  jerde " jasaw ushın gu’res" 
yamasa  organizmnin’ geom. progressiyada ko’beyiwi, ne tanlaw sebepshi boladı dep tu’sindiredi. 

Bul miynettin’ son’g’ı baplarında Darvin palentologiya salıstırma anatomiya,  biogeografiya, 
sistematika, embriologiya analizleri menen bayanlaydı. Darvin keyingi jılları qiyi-jılı  "Qolg’a  
u’yretilgen  u’y haywanları ha’m  ma’deniy  o’simliklerdin’ o’zgeriwshen’ligi" bulda ju’da’ qunlı 
miynet esaplanadı.  qiuq -j.  Adamnın’ kelip shıg’ıwı ha’m jınısıy tan’law bunı belgili antropolog 
Ya.Ya.Roginskiy aytıwı boyınsha bul A.Uollestin’ maqalasında pikirge bolg’an  talıqlaw 
na’tiyjesinde  payda boldı dep tu’sinik beredi.  Sebebi A.Uolles a’hu’n’ bul maqalada adam payda 
bolıwda Darvinnen basqa pikirdi aytqan edi, adamnın’ ata-tekleri ta’biy tan’law boyınsha bolsada 
adamnın’ aqılı meyli rawajlanıwı menen  tanlaw  ta’siri toqtaydı degen.... Darvin o’zinin’ bul 
miynetinde adam tar murınlı maymıllardan kelip shıqqan degen juwmak isleydi.  %simlikler, 
haywanlar payda bolıwı bul o’zgeriushen’lik,  na’sil quwıwshılıq, tanlaw ta’sirinde boladı degen... 
     Darvin adamnın’  kelip  shıg’ıwın biologiyalıq faktor menen ashıp berdi biraq sotsial faktordın’ 
bar ekenligin tolıq tu’sindire almadı. 
     Darvin ja’mi a’g’ tomnan ibarat miynet do’retti  onın’  miynetleri ko’p da’lillerge tolı bul 
ilimpaz o’z miynetlerinde induktsiya menen deduktsiyanın;  analiz benen sintez mudamı o’z-ara 
baylanısın tuwrı qollag’an ilimpaz esaplanadı... 
 
                 XV-a’sirlerdin’  yarımına kelip Evropa ma’mleketlerined ilim, texnika bir qansha 
rawajlandı.  İri qalalarda botanika haywanat bag’ları du’zildi. Basqa jerlerden Evropalıqlarg’a 
biytanıs o’simlik ha’m haywanlardı u’yreniwge u’lken qızıg’ıwshılıq tuwdardı. Botanika, zoologiya 
ilimlerinin’ ja’nede rawajlanıwı ushın da’slep ma’lim bolg’an o’simlik ha’m haywan tu’rlerin 
toparg’a bo’liw za’ru’rligi tuwıladı. Bul ma’sele menen belgili shved ilimpazı botanik Karl Linney 
shug’ıllandı.  İlimpaz o’simlik ha’m haywanlar sistemesına tiykar saldı. Ol qO mın’nan  aslam 
o’simlik, rw00 den aslam hayuan tu’rlerin sıpatlap berdi. Tu’rlerdi parodalarg’a, parodalardı 
tuxımlaslarg’a, tuxımlaslardı toparlarg’a, toparlardı klassqa biriktirdi. K.Linney o’simlik ha’m 
haywanlardın’ ayırım belgilerine tiykarlang’an tu’rde jasalma sistema du’ziwge eristi. Ol barlıq 
o’simliklerdi wr klassqa, haywanlardı y klassqa bo’ldi. Linney ta’repinen jasalma sistema u’lken 
jetiskenliklerge eristi. Ol sistemanı haywan paroda ha’m tu’r menen atalıwın ilimge kirgizdi. Jan 
Batis Lamark (qurr-qiwo) it jas belgili frantsuz ta’biyat izertlewshisi, ol q-ret evolyutsiya ta’liymatı 
jaratqan alım. Al da’slep a’skeriy islerge  o’mirin bag’ıshladı,  biraq keyin  ta’biyat pa’nleri menen  
shug’ıllana basladı. Lamark quuw-uy jıllarda Parij meditsina fakultetinde oqıdı. Jaslıg’ında fizika,  
ximiya, geologiya, geografiya, fiziologiya  al  ayrıqsha  biologiyanı u’yrendi (Botanika), quui jılda 
onın’ e toplamlıq miyneti "Flora Frantsiy",  kitabı shıqtı endi bul kitap onı ilimge belgili etti; Usı 
sebepli ol quuo- jıl Fran. AN. da Akad.  Botanika kafedrasında  adyutant atag’ına iye  boldı.  quiq-
iw ol Byuffon  menen Evropaga sayaxatqa shıqtı ko’p botanika bag’ların  ko’rdi,  muzeyine  t.b. 
quie frantsiyada  patsha  bag’ın  ta’biyat mu’zeyge aylandırdı.  Endi bunnan son’  "Nasekomalar 
ha’m qurtlar" kafedrasına jumısqa  o’tti.  Sol da’wirde Omırtqasız kem u’yrenilgen edi  o’p jaslı 
Lamark onı u’yrendi qiqt-ww ol  "Estestvennaya 
istoriya bespozvanochnıx  jivotnıx",  ilimiy  miynet  jazdı ol q-ret "Omırtqasızlar" "Biologiya" 
terminlerin ilimge  kirgizdi, al evolyutsiya tarmag’ındag’ı miynetleri "Zoologiya sistemasına 
kirisiu" (qipq) "Zoologiya filosofiyası"  (qipo);  quoy  j  ol tu’rler o’zgermeydi  degen  pikirde  
bolsada  keyin  onın’ qa’te ekenligine isendi;  Biraq onın’ zamanlasları  miynetlerin anıq 
baqalamadı, al Kyuve bolsa og’an dushpan sıpatında ko’rindi, degen men ol qorlansada  ilimdi  
dawam  etti,  sol  ushın belgili ilimpazlar onı tu’rlerdin’ o’zgeriwin paygambarday  aldınan aytıp 
ilimpaz degen. 
     Ol qiwp jıl soqır bolıp  qalg’an  ju’da’  ku’shli ilimpaz bolsa da ol ju’da’ joqshılıkta o’sti qiwo j 
qaytıs boldı.  
         J.B.Lamark  bul  biologiyanın’ tariyxında  o’zinin’  atın o’shpestey etip  qaldırg’an  birinshi  
ilimpaz ol da’slep birinshi ret "Biologiya" so’zin keyin haywanat du’nyasının’  sistematikasın onın’  
a’-ret barlıq haywanlarda Omırtqalılar ha’m Omırtqasızlarg’a bo’liwdi usınıs  etti  ha’m    ayırım  
klasslardı  o’rmekshi ta’rizlilerdi, saqıynalı  qwrtlardı  ja’nede  en’  birinshi  ret adamdı maymıldan 
kelip shıqqanlıg’ın da’lilledi. 

 Bul 
ilimpazdın’ en ulken miynetlerinen qipo j. "Zoologiya filosofiyası" bunda tirishiliktin’ 
za’n’gi ta’rizde  rawajlang’anlıg’ın ashtı  bunı  tirishilik  za’n’gisi  "lestnitsa sushestv" dep  atadı. 
Tirishilik bul progreske talpınadı, tu’rdin’ o’zgeriwshen’ligin rawajlanıwdın’  en’ a’piwayıdan 
quramalıg’a qaray rawajlanıwının’ da’lilleydi. 
     Lamarktin’ evolyutsiya  tu’siniwinde  bir  qansha kemshilikler boldı, bul natur filosoflarsha 
tu’sindi.  Onda azda bolsa idealizmnin’ elementleri boldı,  ol evolyutsiyanın’ jan’a belgisinin’ 
payda bolıwın ms:  haywanlardag’ı jan’a payda bolg’an belgi menen birge  onda  a’detide birdey 
payda boldı deydi,  al bunın’ kop mashıq etiwinen sol organ belgili bir  bag’darg’a  o’zgeredi deydi 
bul a’- shi nızamı. Al sol o’zgeriwler endi na’siline beriledi g’-shi nızam na’sillemesi jok. 
     ms: Lamark  pikirinshe suwdagı qus za’rulyatlarına paydalanıp ha’m o’zin bir jon suwda saqlaw 
ushın tezde ayag’ı uzayıwın ku’tedi, ko’p retki mashık etiw a’detke aylanıp qustın’ ayag’ı tezde 
o’sip ol baldaqta ju’rgendey bolıwı  kerek.  Ja’nede  usıg’an uqsas barlıq  iykemlesiwshilik  tezde 
rawajlanıwı kerek.  ms: haywanlardın’ shaqının’ payda bolıwın ol a’sirese erkeklerin ishki sezgirligi  
arqasında onın’ shaqlarına tezde flyuidler quyıladı, demek sol jerde bo’lip shıg’arıw tezde 
qa’liplesedi ayırımlarda shaqtın’  zatı  ayırımlarda su’yekli zat o’sip shıg’adı degen pikirdi ayttı. 
XIX-a’sirdin’ birinshi yarımında Evropa ma’mleketleri, sonın’ ishinde Angliyada ilim, texnika tez 
rawajlandı.  İri qalalar, sanaat orayları du’nyag’a keldi. Shiyki zatqa awıl xojalıq o’nimlerine 
bolg’an talap o’sti. Ko’p o’nim beretug’ın jan’a o’simlik sortları, haywan parodaların shıg’arıw 
za’ru’rligi ku’sheydi. Solay etip selektsiya ilim sıpatında qa’liplesti. Ta’biyiy ilimlerde rawajlandı. 
Bir qansha jetiskenliklerge eristi. Kletka teoriyası jaratıldı. %simlik ha’m haywanlardın’ ishki 
du’zilisi u’yrenildi. Biraq organikalıq du’nya evolyutsiyası haqqında birden-bir teoriya ele 
jaratılmag’an edi. Bul u’lken wazıypanı orınlaw ushın u’lken oy iyesi kerek edi. Charlz Darvin 
sonday danıshpan ekenligin ta’jiriybede ko’rsetti. 
 
Qadag’alaw ushin sorawlar 
 
4.1. Bigl karablindegi sayaxat Ch. Darvin o’mirinde qanday a’hmiyetke iye boldi. Ch. Darvinnin’ 
qanday miynetleri bar? 
4.2. Darvin kontseptsiyasinin’ progressinde tiri ta’biyata qaysi ilimpaz sheshiwshi ro’l atqardi.? 
4.3. Biologiuyaliq progress bag’darinin’ tiykarg’i ne bolip esaplanadi?      
4.4. Biologiyaliq progress nenin’ esabinan a’melge asadi? 
4.5. Evolyutsiyanin’ tiykarg’i ha’reketlendiriwshi ku’shi ne bolip esaplanadi, O’zgeriwshen’liktin’ 
qanday tu’rleri bar? 
4.6. Tirishilik ushin gu’restin’ qanday tu’rleri bar? Ta’biiy tan’lawdin’ qanday formalari bar?  
 
Tiykarg’i a’debiyat:  
 
1. Яблоков А,В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. – М., 1989. 
2. Гафуров А.Т. Дарвинизм. – Т. 1992. 
Qosimsha a’debiyat: 
      3. Дарвин Ч. Происхождение видов путем естественного отбора. 
          – М., 1939. 

 
№5 lektsiya 
 
Tema.   Jerde da’slepki tirishiliktin’ payda boliw etaplari.  
Ximiyaliq evolyutsiyanin’ biologiyaliq evolyutsiyag’a o’tiwi  
 
Reje: 
 
5.1. Jerde da’slepki tirishiliktin’ payda boliw etaplari.  
5.2. Ximiyaliq evolyutsiyanin’ biologiyaliq evolyutsiyag’a o’tiwi  
5.3. Tiri materiyanin’ rawajlaniw da’rejesi 
 
Tayanish so’zler:  panspermiya, eglerod, metan, ammiak, atmosfera, koatservatlar, Oparin, 
Xoldeyn, kletka, ximiyaliq, biologiyaliq, evolyutsiya, era, da’wir, molekuliyar, kletkaliq, toqima, 
organ, biosfera.  
 
Arxey erası     million jıl dawam etken. Ondag’ı da’slepki tirishilik o’zinen hesh qanday 
tirishilik qaldırmag’an. Organikalıq birikpeler ha’k, tas, mramorlardın’ bolıwı arxey erasında tiri 
organizmler, bakteriyalar, ko’k jasıl suw otları bolg’anlıg’ınan derek beredi. Bul organizmler tek 
ten’izlerde tarqalmay qurg’aqlıqlarda da tarqalg’an. Atmosferada metan, ammiak, suw azayıp 
uglekislıy gaz ha’m kislorod toplana baslag’an. Suwda da, qurg’aqlıqta da da’slepki bakteriyalar, 
suw otları, onı kislorod penen toyındırıp, giterofrof organizmlerdin’ payda bolıwı ha’m olardın’ 
ayırımları qurg’aqlıqqa shıg’ıwı jag’day jaratqan. Arxey erasının’ ekinshi yarımında fotosintez, 
jınıslı ko’beyiw, ko’p kletkalı organizmler payda bolg’an. 
Proterezoy erası w000 million jıl dawam etken. Arxeydin’ aqırg’ı proterezoydın’ baslarında ku’shli 
taw payda bolıw protsessleri payda bolg’an. Na’tiyjede ko’plegen qurg’aqlıq payda bolg’an. 
Tirishiliktin’ rawajlanıwı jer betinin’ ko’rinisinin’ ha’m quramının’ o’zgeriwine alıp keledi. 
%simlikler fotosintetikalıq iskerligi na’tiyjesinde atmosferadag’ı uglekislıy gazdı paydalanıp, 
kislorod bo’lip shıg’aradı. Qurg’aqlıqtın’ ha’m suwdın’ kislorod penen toyınıwı na’tiyjesinde aerop 
organizmler payda boladı. Proterezoy erasının’ aqırına kelip, ko’p kletkalı organizmler suw otları, 
ishek quwıslılar, qalqanlı qurtlar, mollyuskalar, buwın ayaqlılar ha’m omırtqasızlardın’ basqada 
ko’plegen tipleri rawajlanadı. 
Politjzoy erası er0 million jıl dawam etken. Bul era tirishiliktin’ bir qansha ko’p tu’rliliginin’ 
rawajlanıwı menen sıpatlanadı. Polizoy erası y da’wirge bo’linedi. Olar mınalar
  Kembri da’wirinde 
klimat ortasha bolıp, o’simlik ha’m haywanlar ten’izde tarqalg’an. Olardın’ ayırımları otırıp, 
ayırımları suw ag’ımı menen ha’reket etken. Omırtqalı haywanlardın’ da’slepki wa’killeri 
qalqanlılar tirishilik etken. Turkstan, Altay, Zaravshan taw sistemalarının’ kembri da’wirine ta’n 
a’piwayı haywanlar, gubkalar, ishek quwıslılar, shayan ta’rizliler, ko’k jasıl suw otları tabılg’an. 
Xisor taw sistemalarında bolsa, qurg’aqlıqta tirishilik etetug’ın o’simlik sporaları anıqlang’an. 
Ordovik da’wirinde ten’izler ko’lemi ken’eyip onda jasıl, qon’ır, qızıl suw otları, bas ayaqlı, qursaq 
ayaqlı mollyuskalardın’ ko’p tu’rliligi artadı. 
Silur da’wirinde taw payda bolıw protsessi ku’sheyip, qurg’aqlıqtın’ ko’lemi ken’eyedi. Bas ayaqlı 
mollyuskalar ju’da’ tez ko’beyedi. Da’wir aqırına kelip, rak ta’rizli shayanlar rawajlanadı, ine 
ta’rizliler payda boladı. Oraylıq Aziyada ku’shli vulkanlar payda bolıw protsessi bolg’an. Klimat 
jıllı bolg’an, Zaravshan taw sistemalarında ishek quwıslı haywanlar menen pa’s boylı psilofittin’ 
tasqa tu’sken izleri tabılg’an. Devon da’wirinde qurg’aqlıqtın’ ken’eyiwi ten’izler maydanının’ 
azayıp bo’linip ketiwi ja’nede dawam etken. Klimat ortasha bolg’an. Su’yekli balıqlar kelip 
shıqqan. Buwın ayaqlı haywanlardın’ ayırım toparları hawa menen dem alıwg’a o’tiwine baylanıslı 
ko’p ayaqlılar ha’m da’slepki shıbın shirkeyler payda bolg’an. 
Tas ko’mir da’wirinin’ baslarında Oraylıq Aziyanın’ ko’p bo’legi suw menen qaplang’an. 
Da’wirdin’ aqırında A’miwdarya ha’m Sırdarya aralıg’ı Aral ten’izi ornında ten’iz qaytıp 

qurg’aqlıq payda bolg’an. Qurg’aqlıqtag’ı oypatlıqlarda batpaqlı jerler ko’p bolg’an, olarda 
biyikligi r0 metrge jetetug’ın paparotnikler, qırıq buwınlar, plaunlar o’sken ha’m spora arqalı 
ko’beygen. Bulardan basqa ashıq tuxımlı o’simlikler payda bolg’an. Ushıwshı nasekomalar 
tarakanlar, iynelikler rawajlang’an. 
Perm da’wirinin’ baslarına kelip, klimat bir qansha suwıq ha’m qurg’aq boladı. Perm da’wirinin’ 
baslarında Qızılqum, Ferg’ana, Pamir tawlarında iri atawlar ha’m yarım atawlar bolg’an. %simlikler 
qurg’aqlıqqa shıg’ıp, spora arqalı ko’beyiwshi tu’rleri tuxımlar payda bolg’an. 
Mezozoy erası qut million jıl dawam etken. Ol e da’wirge bo’linedi. Trias da’wirinde klimat 
qurg’aq bolg’an. Qurg’aqlıqta jer bawırlawshılardan ha’r tu’rli tu’rleri ko’beygen. Yura da’wirinde 
klimat ıssı ha’m ıg’allı bolg’anı ushın ag’ash ta’rizli o’simlikler rawajlang’an. Arxiopteriksler sol 
da’wirde payda bolg’an. Yura da’wirinin’ qatlamlarında we0 day o’simlik tu’ri anıqlang’an.  Por 
da’wirinde klimat o’zgergen. Jabıq tuxımlı o’simlikler ko’beygen, olardın’ bir u’lesli, eki u’lesli 
klasslarının’ ko’p tuxımlasları payda bolg’an. Pordın’ ekinshi yarımında su’t emiziwshilerinin’ 
qaltalı ha’m platsentalı kishi klassının’ wa’killeri payda bolg’an. 
Qaynozoy erası u0 million jıl dawam etken. Bul da’wirde gu’lli o’simlikler, nasekomalar, quslar, 
su’t emiziwshi haa’wanlar ku’shli rawajlang’an. :shlemshi da’wirde Oraylıq Aziyanın’ Tu’rkstan, 
Xisor taw sistemaları taw formasında qurg’aqlıqtan ibarat boladı. %simliklerden paporotnikler, 
qırıq buwınlılar, ashıq tuxımlı o’simlikler, jabıq tuxımlılar ag’ash ta’rizli formalar menen bir qatar 
sho’p o’simlikler rawajlang’an.  
To’rtlemshi da’wirde Arqa muz okeanı muzları bir qansha tu’slikke jıljıwı ha’m arqag’a 
sheginiwi bolg’an. To’rtlemshi da’wirge kelip adam evolyutsiyası tezlesedi. Miynet quralların 
sog’ıw, olardı paydalanıw qa’liplesedi. Adamlar jabayı haywanlar balaların qolg’a u’yretip barıwı 
na’tiyjesinde u’y haywanlarının’ da’slepki jergilikli parodaları, jabayı o’simlik tuxımların egiw, 
og’an ta’rbiya beriw arqalı ma’deniy o’simliklerdin’ da’slepki sortları kelip shıqqan. Bulardın’ 
barlıg’ı adamlardın’ azıq-awqattın ko’beytiriwge, sanının’ ja’nede o’siwine ja’rdem bergen. 
Tirishiliktin’ abiogen jol menen kelip shıg’ıwı tuwralı gipoteza orıs akademigi Oparin 
ta’repinen ashildi. Bul gipoteza jerde tirishilik organikalıq emes zatlardın’ abiogen molekulalıq 
evolyutsiyası na’tiyjesinde payda bolg’an dep tu’sindiredi.Oparinge shekem tirishiliktin’ kelip 
shıg’ıw mashqalasın eksperimental ilim  usılı menen sheshiw mu’mkinligin hesh kim qıyalınada 
keltirmegen edi. Ta’biyat izertlewshi alımlardın’ ko’rsetiwinshe ku’n sistemasının’ basqa 
planetaları sıyaqlı Jer shama menen bunnan n’,o’-w,0 milliard  jıl burın payda bolg’an. Da’slepki 
waqıtta jerdin’ temperaturası  ju’da’ joqarı bolg’an. Kem-kemnen suwıw protsesinde awır 
elementler planetanın’ orayına jen’illeri shetki bo’limge ornalasa baslag’an. Jerde birinshi tiri 
organizmler shama menen burın e-t mlrd. jıl bolg’an dep boljaydı. Tirishiliktin’ payda bolıwının’ 
birinshi basqıshı ximiyalıq evolyutsiya esaplanadı. Jerdin’ da’slepki atmosferası quramındag’ı 
vodorod, azot, kislorod bolg’an, olar reaktsiyag’a kirisip ammiak metan uglerod oksidi suw puwları 
sıyaqlı organikalıq birikpeler payda bolg’an. Jerdin’ suwıwı na’tiyjesinde da’slepki okeanlar payda 
bolg’an, solay etip million jıllar dawamında ximiyalıq zatlar kem-kemnen quramalasıp 
barg’an.Bunday qubılıslardı haqyqattanda ta’biyatta baqlaw mu’mkinshiligin ilimpazlar ju’da’ ko’p 
ilimiy ta’jiriybelerde  da’lillegen.Jerdin’ tariyxıy rawajlanıwında bunday qubılıs ju’z beriwi 
mu’mkin edi. Bul qubılıs ta’jriybede tasta’ıqlang’an. Mısalı, S. Foks ta’jriybelerinde 
aminokislotalar aralaspasın qızdırıp proteinoidler (belok ta’rizli zatlar) sintezlendi.  Belok ha’m 
nuklein kislotalar qoyıw jolın ta’rizli eritpe payda etip koatser zatlarg’a aylang’an. Koatser zatlar 
ha’r qıylı zatlardı o’zine biriktire alg’an. Koatserzatlar o’sip ma’lim da’rejege jetkennen keyin 
bo’linedi.  İlimpazlar bul koatserzatlar membranag’a uqsas sırtqı qabıq penen oralg’an dep 
shamalaydı. Sırtqı ortalıq penen zat almasıw qa’siyetine iye bolg’an koatserzatlar protobionlar 
yamasa birlemshi kletkalar dep ataladı. Koatserzatlar kem-kemnen katalizator wazıypasın 
atqarıwshı fermentativ sistemalar payda bola baslaydı. Sintez reaktsiyalar ATF g’a uqsas 
birikpelerdin’ payda bolıwı menen ku’sheyip baradı. Protobiontlardan kletkalar kelip shıqqan. Solay 
etip, ximiyalıq evolyutsiya na’tiyjesinde en’ a’piwayı maqluqlar payda bolg’an. Ximiyalıq 
evolyutsiya o’z ornın tirishiliktin’ bunnan keyingi rawajlanıwı biologiyalıq evolyutsiyag’a o’z ornın 

bergen. En’ da’slepki tiri organizmler protobiontlar geteretroflar bolg’an. Tayar organikalıq zatlar 
menen awqatlang’an. Barlıq tirishilik protsessler anaerob usılında jurgen. Sebebi, atmosferada erkin 
kislorod bolmag’an. Potosintez payda bolıwı menen ko’k jasıl suw otları payda bolg’an. Bul 
atmosferada kislorodtın’ payda bolıwına alıp kelgen. Anaerob dem alıwg’a alıp kelgen ha’m 
organikalıq du’nya tez pa’t penen rawajlana baslagan.Xazirgi uakıtta tirishiliktin payda bolıuı 
xakkında genetikalık boljaularda bar Bul boljaularga karaganda daslep payda bolgan biopolimerler 
beloklar emes balkim nukleyn kislotalar esaplanadı.Nuklein kislotalar sintezlengennen keyin 
matritsa tiykarında belok biopolimerleri payda bolg’an. Bul gipoteza birinshi ma’rtebe a’9g’9-jılı 
G.Myuller ta’repinen bayan etilgen. Laboratoriyalıq ta’jriybeler tiykarında nukleinkislotalar 
fermentler ta’sirisiz-aq replikatsiyalanıwı mu’mkin ekenligin anıqlag’an. Ayırım ilimpazlardın’ 
boljawlarına qarag’anda da’slepki ribosomalar tek RNK dan payda bolg’an bolıwı mu’mkin. 
Bunday beloksız ribosomalar tiykarında belok molekulalarının’ sintezleniwi mu’mkin.Ribonuklein 
kislota fermentsiz  de replikatsiyalawı, yag’nıy o’z-o’zin sintezlewi ma’lim boldı. Tirishiliktin’ 
joqarıda keltirilgen qaysı usılda payda bolıwına qaramay, da’slepki tiri organizmler- protobiontlar, 
geterotroflar bolg’an, yag’nıy ortalıqtag’ı tayar organikalıq zatlar menen awqatlang’an dep 
boljaydı.Barlıq tirishilik protskssler anaerob usılında ju’rgen, sebebi  atmosferada erkin kislorod 
bolmag’an. Organikalıq zatlar mug’darı az bolg’an, olardın’ abiogen usıl menen payda bolıw 
protsesi ju’da’ a’stelik penen dawam etken.Sol sebepli evolyutsiya protsesinde ta’biyiy tan’lawdın’ 
ta’sirinde avtotrof awqatlanatug’ın organizmler kelip shıqqan. Fotosintezdin’ payda bolıwı en’ 
a’hmiyetli aramorfoz o’zgerislerdin’ biri esaplanadı. Na’tiyjede da’slepki tsianeyalar,yag’nıy ko’k-
jasıl suw otları payda bolg’an.  Ha’zirgi waqıtta anaerob organizmler tek kislorod jetispeytug’ın 
jag’dayda g’ana jasaydı.Tirishiliktin’ son’g’ı rawajlanıwında ximiyalıq tan’law  biologiyalıq 
tan’law menen almasıp, onın’ rawajlanıwı biologiyalıq evolyutsiya nızamlarına sa’ykes dawam 
etpekte. Jerde da’slep jasag’an organizmler kislorodsız jaswg’a beyimlesken prokariotlar bolg’an. 
Eukariotlar bolsa atmosferada kislorodtın’ mug’darı ko’beygennen keyin payda bolg’an.   
Fotosintez evolyutsiyada ju’da’ u’lken yhmiyetke iye. 
1. Fotosintez protsesinin’ payda bolıwı na’tiyjesinde organizmlerdin’ abiogen sintezleniwshi 
organikalıq zatlar ushın qatnası anag’urlım kemeyedi. 
2. Fotosintez atmosferanı kislorod penen bayıtadı. 
3. Fotosintez na’tiyjesinde atmosferanın’ joqarı qatlamında ozon ekranının’ payda bolıwı, tirishilik 
tu’rlerinin’ ultrafiolet nurlarının’ zıyanlı ta’sirinen qorg’anıwına alıp keledi. Solay etip, jerde 
tirishilik abiogen usılda organikalıq emes zatlardın’ fizikalıq faktorlardın’ ha’m predbiologiyalıq 
tan’lawdın’ ta’siri astında payda bolg’an.  
Tirishiliktin’ ma’nisin(mazmunın) durıs tu’siniw biologiyanın’ en’ tiykarg’ı ma’selelerinin’ birinen 
esaplanadı. Tirishiliktin’ formaları ju’da’ ko’p tu’rli ko’rinislerge iye. Biraq tiri organizmler ushın 
ulıwmalıq bolg’an ha’m olardı jansız ta’biyattan ayırıp turıwshı tiykarg’ı qa’siyetlerin biliw za’ru’r. 
Tirishilik materiyanın’ tiykarg’ı forması, ol materiya ha’reketinin’ biologiyalıq ko’rinisibolıp 
esaplanadı. Tiri maqluqlarda quramalı ximiyalıq protsesslerden basqa sana jag’ınan jan’a bolg’an 
biologiyalıq nızamlıqlar a’melge asadı. Bul nızamlıqlar jansız ta’biyat nızamlıqlarınan keskin 
o’zgeshelikke iye boladı. 
Tirishiliktin’ da’slepki ilimia’ anıqlamasın Engelstin’ «Anti-Dyuring» degen miynetinde keltirgen. 
«Tirishilik belok denelerinin’ jasaw formaları, onın’ en’ tiykarg’ı momenti sol denelerde ximiyalıq 
elementlerinin’ u’ziliksiz almasıp turıwı» boladı. Sonlıqtan , tirishilik sıpatlawshı en’ a’hmiyetli 
fundamental qa’siyetler to’mendegilerden ibarat: o’z-o’zin jan’alaw (zat ha’m energiya almasıw) 
g’a baylanıslı o’z-o’zin payda etiw (bir-birinin’ ornın iyelewshi biologiyalıq sistemalardın’ 
almasıwı, informatsiya almasıwg’a baylanıslı) o’z-o’zin sa’wlelendiriw (zatlar , energiya, 
informatsiya almasıw) g’a baylanıslı boladı. 
Tirishiliktin’ payda bolıwı ta’biyat ilimlerinin’ en’ qızıq ha’m quramalı mashqalalarının’ biri bolıp 
esaplanadı. qu-a’sirdin’ ekinshi yarımına shekem organizmler o’zinin’ ata-teklerinen basqa qolaylı 
jag’dayda o’li zatlardanda payda bola aladı degen pikirlerge iye edi. Mısalı, krokodiller batpaqtan, 
tıshqanlar biydaydan payda bolıwı mu’mkin degen qıyalıy pikirler ken’ tarqalg’an. Tek qo-a’sir 

ortalarında bul qa’telikler Lui Paster ta’repinen o’tkizilgen ta’jiriybe arqalı da’liyillendi. qito-jılı 
Frantsuz ilimler akademiyası tirishiliktin’ o’z-o’zinen payda bolıwı mu’mkin yamasa mu’mkin 
emesligi ma’selesin sheshiw maqsetinde sıylıq ja’riyaladı. Bul sıylıqtı qiyw-jılı Frantsuz ilimpazı 
L.Paster alıwg’a miyasar boldı. Paster kolbada mikroorganizmler ko’beyetug’ın awqat suyıqlıg’ın 
uzaq waqıt qaynattı. Awqatlıq suyıqlıqqa mikroorganizmler ha’m olardın’ sortları tu’spewi ushın 
kolbanın’ awzına -S- ta’rizli formadag’ı jin’ishke tu’tikshe tutastırıp qoydı. Mikroorganizmler 
jin’ishke tu’tikshe diywalında jabısıp qaladı ha’m kolba ishine o’te almaydı. Na’tiyjede kolbadag’ı 
suyıqlıqta mikroorganizmlerdin’ barlıg’ı o’lip qalg’anlıg’ı og’an sırttan sporalar kire almag’anlıg’ı 
ushın suyıqlıq taza bolıp qaladı. Solay etip, mikroorganizmlerdin’ o’z-o’zinen payda bolıwı 
mu’mkin degen pikirdin’ qa’te ekenligin ta’jiriybede ko’rsetti.Solay etip, mikroorganizmlerdin’ 
awqatlıq suyıqlıqta o’z-o’zinen payda bolıwı mu’mkin degen pikirdin’ tolıg’ı menen qa’te ekenligin 
ta’jiriybede ko’rsetti. a’zirgi waqıtta jer bawırlawshılardan su’t emiziwshiler yamasa maymıllardan 
adamlar qaytadan kelip shıg’ıwı mu’mkin bolmag’anınday, tirishiliktin’ jan’adan payda bolıwı  
mu’mkin emes. Biraq bunın’ menen tirishilik jerdin’ da’slepki rawajlanıw basqıshlarında 
aorganikalıq na’tiyjesinde kelip shıg’ıw mu’mkinshiligin biykar etip bolmaydı.a’zirgi  zamanda 
ayırım qolaylı jag’dayda Jerdin’ ayırım orınlarında tirishilik jan’adan payda bolg’anda da, olar 
biosferada ju’da’ ko’p tarqalg’an geterotrof organizmler ta’repinen tezden joq etilip jiberiledi. 
Ha’zirgi waqıtta jerde tirishiliktin’ payda bolıwın tu’sindiretug’ın tiykarg’ı eki tu’rli gipoteza bar: 
Panspermiya gipotezasın birinshi bolıp qo0i-jılı Shved fizigi Nobel sıylıg’ının’ laureatı S.Arrenus 
usıng’an. Bul gipotezanı keyinirek anglichan biofizigi ha’m genetigi F.Krik rawajlandırdı. 
Panspormiya gipotezasına qarag’anda tirishilik jerde payda bolg’an basqa planetalardın’ birinen 
kelip shıqqan F.Kriktin’ boljawına qarag’anda tirishilik kosmostan jerge kelip tu’sken zatlar menen 
kelgen, biraq bul gipotezanı maqullaytug’ın isenimli da’liyli ilimde ma’lim emes.Biraq kosmos 
ken’isliginde bakteriya sporalarının’ ushıramawı, aydan a’kelingen topıraqta tirishilik formalarının’ 
tabılmag’anlıg’ı, jerdin’ jasalma joldasları arqalı ju’rgizilgen ta’jiriybeler bul gipotezanı 
tastıyıqlamadı.