Bilimlendiriw ministirligi

Yadro  qabıg’ı. 
 Barlıq  kletkalar rawajlanıwı h’a’m  differentsiallanıw  da’rejesine  qaray  eki  toparg’a:  
prokariotlar  h’a’m  ewkariotlarg’a  bo’linedi. Prokariotlarg’a (bakteriya  h’a’m   ko’k-jasıl  suw 
otları) kletka tsitoplazmasında o’zinde  genetikalıq  informatsiyanı  alıp  ju’riwshi   material-
membrana  menen  shegaralanbag’an. Ewkariotlarda   bolsa  yadro  eki qabat membrana menen 
qosılg’an. Elektron  mikroskopda bul  membranalar  arasında  ken’ligi 100-2000 A  keletug’ın  
perikuklear    faza   barlıg’ı   anıqlang’an. Bul  faza  matrits penen  tolı. Yadronı  qorshag’an  bul  
qosqabat  membrana  yadro  qabıg’ı  dep  ataladı.  Yadro    qabıg’ında  biraz  iri  qabaqshalar 
(kovangalar) bolıp, olar tegis emes  jaylasqan. Funktsional za’ru’rligine  baylanıslı qabatshalar  bir 
jerde payda bolsa, ekinshi jerde jog’alıp ketedi. Demek, kletkanın’  fiziologiyalıq  h’alına qaray 
qabaqshalar sanı h’a’m olardın’ jaylasıw  orınları o’zgerip turadı. A.Brent-Vnesling (1976) 
mag’lıwmatı  boyınsha  qabaqshalar  sanı 1mmk
2
 de 10-30 dan 100 ge shekem boladı. Qabaqshalar  
arqalı nukleoplazma protoplazma menen baylanısta boladı. Biraq  qabaqshalar a’piwayı tesiksheler 
emes. Eger onday bolg’anda edi, mayda  prakulyar strukturag’a iye bolg’an parioplazma menen 
tiykarg’ı plazmalardı  bir-biri menen parq etip bolmas edi. Eger qabaqshalar tesiksheler  sıyaqlı anıq 
bolg’anda edi, olar arqalı informatsion PMK ni yadro  qabıg’ı arqalı  o’tiwin tu’siniw an’sat bolar 
edi. Biraq qabaqshalar  elektronlar ushın tıg’ız bolg’an zat penen tolı. Sog’an baylanıslı zatlar  
qabaqshalar arqalı kontsentratsiya parqına qaray a’piwayı diffuziya menen  emes al, aktiv transport 
jolı menen o’tedi. (A.Frey- Vissling, 1976)  Yadronın’ ishki h’a’m sırtqı membranaları 
qabaqshalarda bir-biri  menen tutasadı. Biraq yadro betinde o’simlikler payda etiwde bul 
membranalar o’zlerin h’er qıylı tutadı. Bunday protsess plazmolemmada  baqlang’anınday, yadro 
qabıg’ının’ dinamik o’zgerip turıwı na’tiyjesinde  payda boladı. Bunday waqıtsha bolatug’ın 
o’zgerislerdi tek sırtqı  membrana yamasa barlıq yadro qabatı qatnasıwı mu’mkin. Ekinshi 
jag’dayda  o’z ishinde nukleoplazma bolg’an, qosqabat membrana menen qosılg’an  sharlar-Bell  
deneshelerin (initsial deneler) payda etedi. Eger o’simshe  tek sırtqı membranadan payda bolsa, 
endoplazmalıq tor payda boladı. 
 Demek, 
endoplazmalıq tor yadro membranasının’ dawamı. Biraq, ribosomalar yadronın’ tek 
sırtqı membranasına jabısıp ishki  membranasına jabıspaydı.  İshki membrana beti barqulla tegis  

boladı. Biraq mitoz bo’liniw baslanıwdan yadro qabıg’ı jog’alıp ketedi, teleazada  yadro qabıg’ı 
jan’adan sintez etilmey, ba’lki endoplazmalıq tor tu’yirshikleri qosılıwınan payda boladı.   Yadro 
qabıg’ının’ kelip ketiwine kelsek, prokoriotlarda  endoplazmalıq tor tsisterkaları tabılmag’an. Frey-
Vieming pik  irinshe   bul eki tip membranalardın’ kletka filogenezinde bir waqıtta payda  boladı. 
Yadro kletka tsitoplazmasında o’tetug’ın metabomi h’a’m antogenetik  protsesslerde emelge asıradı 
h’a’m baqlap baradı. Yadro qabatının’  wazıypası yadro menen tsitoplazma arasındag’ı baylanıs, 
sonday-aq yadroda  a’melge asatug’ın metabomen protsesslerde shiyki zat penen ta’miyinlewden  
ibarat. Bunda yadro qabatı azıqlanıw funktsiyasın o’teydi.   
 
Nukleoplazma (yadro shiresi) h’a’m yadroshanın’ fiziologiyası, ximiyası. 
 Yadro shiresi- bul yarım suyıq zat, ol yadro qabatının’ astında jatadı h’a’m yadronın’ ishki ortalıg’ı 
bolıp tabıladı. Yadro shiresinde yadrosha h’a’m xromasomalar boladı. Og’an tsitoplazmadag’ı h’a’r 
tu’rli zatlar tu’sedi h’a’m yadrolardan tsitoplazmag’a shıg’atug’ın barlıg’ı kontsentratsiyalanadı. 
Yadro shiresi anıq strukturag’a iye bolmag’an h’alda xromasoma h’a’m yadroshanı orap alg’an 
bolıp, kariolimfa jabısqaqlıg’ı tsitoplazmanın’ tiykarg’ı zatlarının’ jabısqaqlıg’ına tuwra keldi. 
Onın’ kislotalıg’ı tsitoplazmadag’ıg’a qarag’anda joqarı bolg’anı ushın quramında belok, RNK, 
h’a’m fermentler ushıraydı. 
 Yadroshanı elektron mikroskopta baqlaw ushın onı qorg’asın birikpeleri menen boyap, 
toyg’ın ren’ge engiziledi. Yadrosha yadronın’ turaqlı joldası bolıp, onın’ o’lshemi h’a’m forması 
o’simlik tu’rleri ushın turaqlı. Yadrosha membrana menen birikpegeni ushın onın’ shegarası anıq 
ko’rinbeytug’ın sharg’a uqsaydı. O’zinde suwdı saqlag’anı ushın yadrosha tıg’ız boladı.Yadrosha 
interfazadag’ı yadroda ko’rinip, bo’linip atırg’an yadrosha erip ketedi h’a’m telofazada ja’ne payda 
boladı.Yadroshalar jaqtılıqta ku’shli ıdırasada, interfaza yadrosında quramalı du’zilis payda boladı. 
Yadronın’ tor sıyaqlı zatı xromatin (xromo-boyaw, ren’) dep ataladı. Xromatin DNK, RNK h’a’m 
gistolardan du’zilgen. Onın’ quramında az mug’darda tiykarg’ı bolmag’an beloklar h’a’m RNK 
ushırasadı. Xromatinnen xromasoma payda boladı.  Xromatin yadrosha menen baylanısqan  h’alda 
xromatin da’nesheleri h’a’m xromatin jipsheleri sıyyaqlı ushırashsıwı mu’mkin. Yadrosha-mayda 
ko’binese shar sıyaqlı yamasa ellips sıyaqlı boladı. Ol interfaza yadrosının’ turaqlı komponenti. 
Yadrodag’ı yadroshalar 1-3 h’a’m onnanda ko’birek bolıwı mu’mkin. İri yadroshalar sut 
emiziwshilerden nerv kletkalarında ushırasadı. Ayrım suw otıları kletkaları yadrosında yadroshalar 
sanı 100ge shekem boladı. Tsentrofugalaw na’tiyjesinde yadrodan yadrosha ajıratılıp alınadı. 
Yadrosha zatları submikroskopik  jipshelerden nukleonema-fibrillyar h’a’m granulyar bo’liminen 
turadı. Nukleoplazmalar yadroshanın’ turaqlı komponenti bolıp, tsitologlardın’ pikirinshe, 
xromasomalardın’ payda bolıwında qatnasadı. Elektron mikroskopta anıqlawlarg’a qarag’anda, 
yadrosha belok fibrillaları h’a’m granullalardan ibarat. Nukleonemmalardın’ qalın’lıg’ı 80-100A. 
Onda jaylasqan guanullalardın’ diametri 150-200A . Fibrillar 40-80A. Yadroshada ko’p mug’darda 
belok h’a’m RNK boladı. Yadrosha ribosomalı RNK h’a’m ribosoma payda etetug’ın derek. 
Yadrosha yadrog’a qarag’anda qoyıwlaw. Yadoshanın’ ximiyalıq quramı kislotalı beloklar, yag’nıy 
fosfoproteyinler h’a’m RNK dan ibarat. Yadroshada 3-7% RNK, 80-85% belok bar. Onın’ 
quramında baylanıspag’an fosforatlar, kaltsiy, kaliy, magniy, temir ushırasadı. Yadrosha bir h’a’m 
eki xromasoma menen baylanısqan h’a’m bular yadrosha payda etetug’ın xromasomalar dep ataladı. 
Tiri kletkalarında baqlaw tiykarında  zatlardın’ yadroshalardan tsitoplazmag’a migratsiyası 
anıqlang’an. Elektron mikroskopta izertlewlerge qarag’anda yadrosha telofaza aqırında payda 
bolıp,xromasomalardın’ arnawlı uchastkalarında payda boladı. Nukleonema kletkalın’ barlıq 
tsiklinde saqlanıp qaladı. Telofazada xromasomadan yadroshag’a o’tedi. Mitoz da’wirinde 
yadroshalar jog’alıp ketedi. Sonın’ ushın yadrosha menen baylanısqan xromasomalardın’ ekilemshi 
(joldası) boladı h’a’m yadroshalar sanı joldaslı xromasomalar sanına ten’ boladı. Yadrosha yadro 
membranası arqalı o’tip ketedi degen pikirlerde bar. 
Yadrosha  belok sintezinde h’a’m 
ribosomalar payda bolıwında qatnasadı. Yadrosha ribosoma beloklardın’ ko’pshiligi, tu’rli 
gistonlar, mu’mkin yadro beloklarında sintezlenedi. 
                  

Nuklein kislotalar. 
 
Nuklein kislotalar (lat. ncleus) yadro degen. Olar birinshi ret yadrodan bo’lip alıng’an bolıp, 
dezoksiribonuklein (DNK) h’a’m ribonuklein (RNK) kislotalarg’a bo’lindi. DNK yadroda, RNK 
yadroshada h’a’m tsitoplazmada ushırasadı. DNK molekulası biri ekinshisi do’gereginde oralg’an 
spiral sıyaqlı eki jipsheden ibarat. Bunday jipler ju’da’ uzın, bir neshe mikron, beloktın’ en’ u’lken 
molekulasınan juz ese u’lken. DNK nın’ ximiyalıq du’zilisi belgili bolg’an ximiyalıq birkpelerdin’ 
birigiwinde ushıramaydıtug’ın o’zine ta’n kislota. Uotson h’a’m Kriktin (1953) ko’rsetiwinshe, 
DNK molekulası o’z-ara baylanısqan ju’da’ ko’p nukleotidlerden du’zilgen eki polinukleotid 
shınjırınan ibarat. Nukleotid 3 molekula: 
 1. 
azotlı tiykar(purin h’a’m pirimidin) 
 2. 
a’piwayı uglevod- pentozalar. 
 
3. fosfat kislota qaldıg’ının’ ximiyalıq jol menen birigiwinen payda boladı. Nukleotidler tek 
azotlı tikarları menen parqlanadı. Purin tiykarlarına - adenin h’a’m guanin, pirimidin tiykarlarına 
timin (uratsil) h’a’m tsitozin kiredi. O’z quramında  adenin saqlaytug’ın nukloetidti adenin (A), 
guanindi -guanin (G), timindi- timin (T) h’a’m tsitozindi- tsitoztn (Ts) nukleotidleri delinedi h’a’m 
olar o’z atının’ bas h’a’ribi menen fosfat kislotalar ja’rdeminde birikken boladı.  
 
DNKlar h’a’r qıylı bolıp, nukleotid sanları boyınsha h’a’m olardın’ jaylasıw ta’rtibi menen 
parqlanadı. Ha’r bir nukleotidtin molekulyar awırlıg’ı 330g’a ten’. Na’siliy belgilerdin’ ana 
kletkadan qız kletkag’a o’tiwi DNK molekulalarının’ eki ese artıwına baylanıslı. Kletka 
bo’liniwden aldın DNK reduktsiyalanadı. DNKnın’ qos spiral shınjırı bir ushınan ajırala baslaydı 
h’a’m yarım nukleotidlerden jan’a shınjırlar payda bola baslaydı. DNK spiralının’ A nukleotidi 
qarsısında T nın’ qarsısında A- jaylasqan boladı, olar bir-birin toldırıp turadı. Barlıq waqıtta A 
h’a’m G purin, T h’a’m Ts piramidin molekula tiykarları bir-birine geometriyalıq tuwrı keledi. 
RNK strukturasında qos spiral joq. RNK nın’ molekulyar awırlıg’ı Dnkdan kishi, onın’ shınjırı 
bolsa DNK shınjırınan kelte boladı. RNK molekulası da DNK shınjırları  sıyaqlı polimer. RNK 
monomerleri nukleotidlerden ibarat bolıp, DNK nukleotidleri sıyaqlı azotlı tiykar pentoza h’a’m 
fosfat kislotalardan du’zilgen. RNK nukleotidlerindegi u’sh azotlı tiykar A,G,Ts, DNK nukleotidine 
uqsas. Timin (T) ornın’da RNK dag’ı og’an strukturası jaqın bolg’an uratsil (U) bar. Timin h’a’m 
uratsillerdin’ parqı timindag’ı metil gruppasınan. DNK barlıq nukleotidlerde- dezoksiriboza RNKda 
bolsa- riboza uglevodı bar. DNKmug’darı bir qıylı, RNKda bolsa h’a’r qıylı, a’sirese belok sintezi 
waqtında RNK mug’darı ko’beyedi. Kletkada u’sh tu’rli RNK ushıraydı: 
1)i-RNK -informatsion RNK. Razmeri  boyınsha olar t-RNK dan 10 ese u’lken boladı. Olardın’ 
funktsiyası beloktın’ strukturası h’aqqındag’ı informatsiyalı. DNK dan beloktın’ sintezleniw ornına 
jetkiziwden ibarat. U’shinshi tu’ri- r-RNK( ribosomalıq). Olardın’ molekulalarının’ razmeri 
basqalarına qarag’anda u’lken boladı h’a’m ribosomalardın’ quramına kiredi. i-RNK 
molekulasındag’ı nukleotidlerdin’ sanı 300-30000 mın’g’a shekem boladı, olardın’ molekulyar 
awırlıg’ı 90 mın’nan 1mln g’a shekem, i-RNK yadro h’a’m tsitoplazmada ushıramaydı. i-RNK 
DNK dan xabardı belok sintezlenetug’ın jerge, yag’nıy ribosomalarg’a alıp baradı. Kletkadag’ı 
RNK nın’ 0,5-1%-RNK quraydı. t-RNK nın’ molekulası ju’da’ qısqa bolıp, 80-100 nukleotidlerden 
ibarat, olardın’ molekulyar awırlıg’ı 25000-30000. t-RNK tek tsitoplazmada saqlanadı. Onın’ 
funktsiyası aminokislotalardı beloklar sintezlenetug’ın ribosomalarg’a tasıw. Kletkadag’ı RNK nın’ 
10% ti t-RNK g’a tuwra keledi. r-RNK molekulasında 3000-5000 nukleotidler bolıp, molekulyar 
awırlıg’ı1-1,5 mln. g’a ten’. Kletkadag’ı RNK nın’ 90% ti r-RNK quraydı. Bul 3 tu’rli RNK nın’ 
o’z-ara ta’siri na’tiyjesinde kletkada belok sintezi a’melge asadı. RNK sintezi. Yadro quramalı 
RNK sintezi protsessin basqarıp turadı. Avtoradiografiya metodikalıq da’lillewinshe, RNK lar 
sintezida’slep yadroda baslanadı, sintezlengen RNK tsitoplazmag’a ko’shedi. Yadro da az 
mug’darda RNK qalıp, ol yadro ushın kerek bolg’an beloktı sintezleydi. Beloktın’ kletkadag’ı 
sintezleniwi Rnk mug’darına baylanıslı. i-RNK yadroda sintezlengen belok xabarın ribosomag’a 
alıp baradı. i-RNK sintezi DNK shınjırının’ sintezleniw printsipine uqsaydı. DNK nukleotidi 
qarsısında og’an komplementar bolg’an i-RNK jaylasqan. Solay etip G RNK qarsısında Ts RNK 
:Ts RNK qarsısında G RNK :A RNK qarsısında U RNK: T RNK qarsısında A RNK jaylasqan. 

DNK    i-RNK      RNK polimeraza fermenti DNKnın’ bir shınjırınan, Ts-G       Ts       i-RNK nı 
sintezleydi. DNKnın’ nukleotid quramı xaq-Ts-G       Ts       qında xabardın’ RNKg’a ko’shiriliwi 
transkriptsiya dep ata-Ts-G       Ts       ladı bul tayar i-RNK molekulası yadro  tesiksheleri arqalı Ts-
G       Ts       o’tip DNK molekulası nukleotidlerdin’ izbe-izlik ta’rtibi T-A       U        h’aqqındag’ı 
xabardı tsitoplazmag’a jetkeredi. DNK qa’lpin-T-A          U                de  i-RNK  sintezleniwi  menen 
a’melge asadı. DNK molekula G-Ts  2 sısintezlenedi. iRNK bir molekulası bir polepeptid shın-G-
Ts       2       jırının’du’zilisi h’aqqında informatsiyag’a ie boladı. DNK T-A       U      shınjırında i-
RNK shınjırı du’zilisinin’ tamamlanıwı T-A U  menen i-RNK ribosomalardın’ bir-birine birigip 
aladı h’a’m i-RNK sin-    keyin belok biosintezi baslanadı.tezleniw sxeması. 
 
Qadag’alaw ushın sorawlar. 
 
1.
 
Tsitologiya ilimi neni u’yrenedi
   
2.
 
Tsitologiyanin’ tariyxiy rawajlaniwinda u’les qosqan ilimpazlar
   
3.
 
Kletka teoriyasi qashan ha’m kim ta’repinen u’yrenilgen
   
4.
 
Kletka teoriyasina kim en’ a’hmiyetli qosimshani bergen
   
5.
 
Ha’zirgi zaman kletka teoriyasinin’ a’hmiyeti qanday? 
6.
 
Kletkanin’ bo’liniwin qanday tu’rleri bar? 
7.
 
Mitoz ha’m meyoz bo’liniwde ta’n qa’siyet qanday? 
8.
 
Mitoz ha’m meyoz bo’liniwdin’ biologiyaliq a’hmiyeti qanday? 

Lektsiya №3 
 
Tema:  EVOLYUTSIYALIQ TA’LIMATTIN’ PAYDA BOLWI TARIYXI 
 
Joba: 
3.1. Evolyutsiya ta’limatinin’ rawajlaniwi 
3.2. J.B. Lamaktin’ evolyutsiya teoriyasi. Palentolgiya, anatomiya, embriologiyanin’ rawajlaniwi 
3.3. A’yyemgi shig’is ma’mleketleri, a’yyemgi Gretsiya ha’m Rim, Orayliq Aziya 
 
Tanish zo’zler: Evolyutsiya, Misr, Qitay, Hindstan, Empedokl, Aristotel, Teofrast, Bonne, Lamark, 
Ber,  Lukretsikar, Klavdiy Galen, Axmad ibn Nasr Jayxoniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxan 
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zaxiriddin Muxammad Babur, palentologiya, anatmiya, embriologiya, 
o’simlik, haywan, geologiya.  
 
“Evolyutsiya” termini (evolution – latin tilinen aling’an bolip rawajlaniw) XVIII a’sirde 
shvetsiyali ta’biyat izertlewshisi Sharl Bonne ilimge kirgizdi. 
Biologiya evolyutsiya tiykarinda tiri ta’biyattin’ tariyxiy rawajlaniwi tu’siniledi. 
Organizmdegi barliq tirishilik protsessler, molekulyar da’rejeden kelip shiqqan, olar bioximiyaliq 
ha’m fiziologiyaliq protsessler na’tiyjesinde biosferdag’i barliq tiri organizmlerdegi rawajlaniw 
a’melge asadi.  
A'yyemgi shig'is ma'mleketleri. Ta'biyattin' du'zilisi, onda ju'z beretug'in waqiya-qubihslar 
haqqindag'i tu'sinilder, eramizdan bir neshe nun' jillar ilgeri a'yyemgi shig'is ma'mleketleri — Misr, 
Qitay, Hindstanda payda bolg'an. Atap aytqanda Misrda ko'pshilik haywan, o'simlik tu'rleri 
ayrimlang'an. Da'nli, ovosh, miywe terekleri egip o'sirilgen. Qaramal, jilqi, qoy, eshki, eshek, 
shoshqalar bag'ilg'an. Bir o'rkeshli tu'ye, kiyik, pishiq, g'az, u'yrek, kepter, aqqustin' tu'rleri qolg'a 
u'yretilgen. 
A'yyemgi Hindstanda jasawshilar ta'biyat: jalin, jer, suw, hawa, efirden quralg'an, ta'biyattag'i jer, 
suw, hawa ha'm jalinmn' o'z-ara kombinatsiyasinan tiri organizmler, o'simlikler, haywanlar payda 
bolg'an, olar o't, silekeyli zat penen o'z-ara aralasiwi na'tiyjesinde qan, go'sh, may, su'yek, miy payda 
bolg'an degen pikirdi jaqlag'an. Eradan alding'i VI—I a'sirlerde jaratilg'an ta'biyatqa tiyisli 
qollanbalarda ko'rsetiliwinshe tiri janzatlarda balalardin' ata-analanna uqsashg'in ta'miyinlewshi 
o'zgermes na'sillik sipatlarg'a iye. Bala erkek ha'm hayaldin' ko'beyiw organlannin' qosiliwinan 
payda boladi. 
Bizin' eramizdan alding'i IX—VII a'sirlerde Qitayda jazilg'an shig'armalarda ta'biyattag'i barliq 
na'rseler — suw, jalin, jer, metallar bir-birine qarama-qarsi bolg'an materialliq zatlardan payda 
bolg'an, olar o'z na'wbetin-de o'simlikler, haywanlar, adamlardin' kelip shig'iwi ushin tiykar dep 
esaplanilg'an. Eradan aldin jasag'an qitaylilar eki mm' jil dawaminda diyqanshihq, qaramal-shiliq 
penen shug'illang'an, sol sebepli de Qitay ko'pshilik ma'deniy o'simlikler, qolg'a u'yretilgen haywan 
tu'rlerinin' watam sanaladi. 
Shig'is ma'mleketlerinde eramizdan aiding
1
! payda bolg'anjanli ha'm jansiz ta'biyat haqqindag'i 
ttt'sinikler, oylar keyinirek a'yyemgi Grek ha'm Rim iliminc o'z ta'sirin ko'rsetken. 
2. A'yyemgi Gretsiya ha'm Rim. Eradan aldmg'i 5 a'sirge shekem jasag'an grek ilimpazlarmin' 
lu'sinigi boyinsha du'nya — suw, jahn ha'm hawadan payda bolg'an. Da'slepki haywanlar bolsa 
suwdan kclip sinqqan. Olardin' denesin qabirshaqlar qaplag'an. Qurg'aqhqta jasawg'a o'tiwi menen 
bolsa qabirshaqlar jog'alg'an. Geraklit ta'biyat o'zgeriwshen', ol barqulla jan'alanip turadi degen. 
Grek ilimpazlannan Empedokl (490—430) pikirine qaray barhq janli ha'm jansiz ta'biyat bir-birine 
qarama-qarsi bolg'an jahn, suw, hawa, topiraqtan kclip shiqqan. Da'slep haywanlardin' organlan, 
bo'limleri ayinm-ayinm payda bolg'an, son'inan olar «Muhabbat» ta'siriiidc o'z-ara qosilip, 
organizmlerdi payda etken. Organlardm' bir-birine tuwn qosiliwman normal, tuwn ernes qosiliwinan 
bolsa anormal organizmler rawajlang'an. Aldmg'ilar ko'beyip na'sil qaldirg'an, keyingileri bolsa nabit 
bolg'an. 

A'yyemgi Gretsiyadag'i ta'biyattaniw iliminin' rawaj-lamwma a'sirese Aristotel (384—322) u'lken 
u'les qosqan. Ol haywanlar klassifikatsiya tiykannjaratqan. Sahstirma anatomiya, embriologiya 
tarawinda da'slepki pikirlerdi bayan etken. 01 «Haywanlar tariyxi», «Haywanlar organlanmn' 
bo'limleri» degen do'retpelcrin jazg'an. Bui do'retpede ilimpaz ta'biyatta a'ste-aqinn rawajlaniwi 
haqqinda ayinm pikirlerdi alg'a qoyg'an. Arislotd haywanlardin' 500 ge jaqin tu'rin bilgen. Ol 
haywanlardi klassifikatsiyalawda ayinm qa'siyetlerge ernes, al bir qansha belgilerge itibar beriw 
kerekligin aytip o'tken. Ol barhq haywanlardi eki u'lken gruppag'a: «qanhlar» ha'm «qansizlar» g'a 
bo'lgen. Bui gruppalar ha'zirgi «omirtqahlar» ha'm «omirtqasrzlar»g'a tuwn keledi. Qanhlar 5 u'lken 
a'wladqa ajiratilg'an. «U'lken a'wlad» tu'sinigi ha'zirgi waqittag'i «klass» tu'sinigine uqsas. 
Aristotel «Qansizlar» dan 130 tu'rin bilgen. Ilimpazdin' tu'sindiriwinshe meduza, aktiniya, bultlar 
du'zilisi jag'inan bir ta'repten haywanlarg'a, ekinshi ta'repten o'simliklerge uqsas. Somn' ushin olardi 
Aristotel «zoofitler» dep atag'an. «Haywanlardin' payda bohwi» degen do'retpesinde 
tu'sindirgenindey, embrion belgili izbe-izlikte rawajlanadi. Ol aldm zoofitler, keyin uhwma 
haywanlar, son'inan o'z tu'rine ta'n du'ziliske ha'm og'ada jeke qa'siyetlerge iye boladi. Ilimpazdin' 
pikirinshe qanh haywanlardin' barhg'inda ishki organlar o'z-ara uqsas ha'm bir qiyh jaylasqan. 
Aristoteldin' sha'kirtlerinen biri Teofrast o'simlik-lerdin' 400 den aslam tu'rin u'yrengen. Olardin' 
du'zi-lisin, fiziologiyahq, a'meUy a'hmiyetin su'wretlep bergen. Ol bir o'simlik tu'rin basqa tu'rge 
aylaniwi mu'mkin degen pikirdi quwatlag'an. 
Rim ilimpazi Lukretsiy Kar (99—55) a'lem o'z-o'zinen payda bolg'an, haywanlar jerden kelip 
shiqqan, da'slep olardin' mayip-qrysiq tu'rleri, keyin ala ha're-ketlenetug'in, awqatlanatug'in, 
dushpannan o'zin qor-g'aytug'in normal haywanlar payda bolg'an, degen. Klavdiy Galen (130—
200) meditsinanin' tiykann sahwshilardan biri bolg'an. Ol qoy, iyt, ayiw ha'm basqa omirtqah 
haywanlardin' du'zilisin u'yrengen. Maymil ha'm adam dene du'zilisinin' uqsashg'in aytip o'tken. 
Biraq omn' fiziologiyahq tarawdag'i tu'siniklerinde ayinm qa'teliklerge jol qoyilg'an. Misah, hawa 
ju'rekke baradi, qan ju'rektin' bir qannshasinan ekinshisine, olar arasindag'i diywal tesiklerinen o'tedi, 
degen pikirleri solar qatarma kiredi. 
Orayhq Aziya xahqlannin' turmisinda diyqanshihq, sharwashihq, meditsina ha'm basqa 
tarawlardag'i iskerli-gin, tabiyat qubilislarin ко'rsetiwshi muqaddes kitaplar ju'da' a'yyemnen payda 
bolg'an. Olardan biri «Avesto». Ol bizin' eramizdan aldin 3000 jil bunn jaratilg'an. Onda Orayhq 
Aziya ha'm qon'si ma'mleketlerdin' ta'biyiy resurslan , haywanat ha'm o'simlikler du'nyasi, 
ta'biyati, insanlar turmisi haqqinda mag'hwmatlar keltirilgen. 
Eramizdan keyin Evropada ta'biyiy ilimler quwda-lawg'a ushirag'an da'wirde, Orayliq Aziyada 
<>l a'dewir rawajlang'an. Orayliq Aziya ilimpazlan ta'biyiy pa'nler-din' a'sirese biologiyamn' 
rawajlaniwina ju'da' u'lken u'les qosti. Sol sebepli de Orayliq Aziyanm' IX—XV a'sirlerde 
do'retiwshilikpenen miynet etken ulli ilimpaz-lardin' Evropamn' XVI—XVIII a'sir ulli ilimpazlardm' 
mu'na'sip izbasarlan bohp esaplanadi. Bunnan ha'rbir oqiwshi maqtanish etse arziydi. Sonin' ishinde, 
Ahmad ibn Nasr Jayxoniy (870—912) Hindstan, Orayliq A/.iya, Qitay o'simlikleri ha'm haywanat 
du'nyasi haqqinda bahali mag'lrwmatlar toplag'an. 01 o'simlik lia'm hay-wanlardm' tarqaliwi, 
jergilikli xaliqlar paydalanalug'in o'simlik ha'm haywanlar, olardin' ta'biyattag'i a'hmiyeti 
haqqindag'i mag'liwmatlardi jazip qaldirg'an. 

        Abu Nasr Farabiy                      Abu Rayxan Beruniy  
 
Abu Nasr Farabiy (873—950) (1-su'wret) botanika, zoologiya, adam anatomiyasi ha'm 
ta'biyattaniwdin' hasqa tarawlannda baqlaw ju'rgizgen. 01 adam organizmi pu'tin bir sistema 
ekenligi, tu'rli kesellikler, awqallaniw ta'rtibinin' o'zgeriwimenenbaylanish ekenligin ko'rse-tedi. 
Ilimpaz adam da'slep haywanat du'nyasinan bo'linip shiqqan, sol sebepli adamda haywanlardan 
ayinm uqsashqlar saqlamp qalg'an deydi. 01 ta'biyiy tan'lawdi, jasalma tan'lawdi usinis etken. Orta 
a'sirlerdegi ta'biyat iliminin' rawajlaniwina, a'sirese Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali ibn Sino u'lken 
u'les qosqan. Beruniy (973— 1048) Xorezmde tuwilip, bilim alg'an. 01 arab, grek, siriya, a'yyemgi 
hind (sanskrit) tillerin bilgen, olardin' tu'rli tarawlardag'i iskerligin ko'rsetip, 150 den aslam 
shig'armalar jazg'an. Beruniydin' (2-su'wret) ko'rse-tiwinshe, ta'biyat bes element — boshq, hawa, 
jalin, suw ha'm topiraqtan payda bolg'an. Beruniy a'yyemgi grek ilimpazi Ptalomeydin' Jer a'lemnin' 
orayi bohp, ol ha'reketlenbeytug'in planetalar, — degen ta'liymatina sin ko'z benen qarag'an ha'm Jer 
quyash a'tirapinda ha'reketlense ta'a'jip ernes, ol dumalaq tu'rde dep ko'r-setken. Demek, Beruniy 
Polyak astronomi Kopernikten 500 jil aldin quyash sistemasinin' du'zilis tiykarlann duns ko'z-aldina 
keltirgen. Onin' pikirinshe, Jer betinde ba'rqulla o'zgerisler payda boladi. Suwsiz jerlerde a'ste-aqinn 
da'ryalar, ten'izler payda boladi. Olar da o'z na'wbetinde onnlann o'zgertedi. Beruniydin' aytiwin-sha 
haywanlar, o'simlikler rawajlaniwi ushin sha'rayat sheklengen, sol sebepli tin janzatlar arasinda 
tirishilik ushin gu'res baradi. Bui gu'res olar turmisinin' a'h-miyetin quraydi. Eger a'tiraptag'i ta'biyat 
o'simlik ha'm haywanlar qanday da bir tu'rinin' ko'beyiwine kesent ko'rsetpegende, dep jazg'an edi 
Beruniy, bul tu'r tohq Jer betin iyelegen bolar edi dep aytqan. Biraq, bunday ko'beyiwge basqa 
organizmler qarsihq ko'rsetedi. Olar arasindag'i gu'res ko'birek bryimlesken organizmlerdi ju'zege 
shig'aradi. Beruniydin' tirishilik ushin gu'res ta'biyiy tan'law haqqindag'i pikirlerine tiykarlanip 
watanlaslarimiz evolyutsiyanm' ha'reketle,ndiriwshi I'aktorlann ingliz ta'biyat izertlewshisi Sharlz 
Darvinnen 800 jil ilgeri aytip o'tilgenin ko'remiz. 
Beruniydin' aytiwmsha, ta'biyatta barliq na'rseler ta'biyat nizamlanna muwapiq jasaydi ha'm 
o'zgeredi. 01 tiri ta'biyattin' tariyxiy rawajlaniwin aytip o'tpese de, pal ha'rreleri o'simliklerden, 
qurtlar go'shten, shayan-lar a'njirden payda boladi, dep oylag'an. Ilimpazlardin' aytip o'tkenindey 
Jjy^bfiiimn^j^zgeriwi o'simlik ha'm haywanlardin' o'zgeriwine alip keledi. Beruniy adamlar-dm' 
ren'i, ko'rinisi, ta'biyati, a'depliligi ha'r qiyh boliwma na'sil quwalawshihg'i g'ana emes, ba'lkim 
topiraq, suw, hawa, ortaliq sharayati sebepshi dep da'lillep bergen. Beruniydin' pikirinshe adam o'z 
rawajlamwi menen haywanlardan uzaqlasip ketken. 01 xaliqlardi qa'wimlerge bo'liw, olardin' birewin 
joqan, ekinshisin to'men ko'riw nadanliqtan basqa na'rse emes dep uqtiradi. 
Orayliq Aziyanin' belgili ta'biyat izertlewshisi Abu Ali ibn Sino (980—1037) ta'biyattin' 
obiektiv barhg'ina isenim payda etedi. Tawlar onin' pikirinshe suw ta'siri yamasa jerdin' ko'teriliwi 
na'tiyjesinde payda bolg'an. Jerdin' ayinm jerleri bir waqitlan ten'iz tu'bi bolg'an, sonm' ushin ayinm 
jerlerde suwda jasaytug'in haywanlardin' qaldiqlan, misah baqanshaqlar ushiraydi. ibn Sino o'z 
shig'armalannda o'simlikler, haywanlar ha'm adam o'z-ara uqsas, sebebi olardin' barhg'i awqatlanadi, 
ko'beyedi, o'sedi dep tu'sindiredi. O'simlikler rawajla-mwinin' to'mengi basqishmda, haywanlar orta 
bas-qishinda, adam bolsa en' joqan basqishmda turadi. Adam denesinin' du'zilisin u'yreniw qadag'an 
etilgen orta a'sirlerde ibn Sino adam anatomiyasi menen jasirinsha shug'illang'an. ilimpaz ko'p ilimiy 
shig'armalar jazg'an. Olardan bizlerge shekem 242 si jetip kelgen. Mine usi shig'armalardin' 23 i 
meditsina ilimine ba-g'lshlang'an. ilimpaz meditsinanin' tiykann sahwshi shig'armalannan biri 

sipatinda u'lken hu'rmetke bo'len-gen. 01 orta a'sir Shig'is meditsina bilimlerinin' toplami bolg'an 
du'nyag'a belgili «Tib qonunlari» mn' avton. 
«Tib qonunlari» bes kitaptan iba-rat. Birinshi kitapta adam denesi, organlardm' du'zilisi ha'm iunk-
tsiyalan, tu'rli keselliklerdin' kelip shig'iw sebepleri, emlew usillan bayan etiledi. Ekinshi kitapta 
o'simlik, mineral ha'm haywanlardan almatug'm da'riler ha'm ha'r bir da'rinin' qaysi kesellikke dawa 
ekenligin ko'rsetedi. U'shin-shi kitap insanmn' ha'r bir orga-ninda bolatug'in kesellikler, olardi 
aniqlaw ha'm emlew usillarma bag'ishlang'an. To'rtinshi kitapta xirurgiyahq, yag'my su'yeklerdin' 
shig'iwi, siniwm emlew haqqinda so'z eliledi. Besinshi kitapta quramali da'riler, olardi tayarlaw 
haqqmdag'i mag'hwmatlar keltiriledi. ilimpazdin' «Tib qonunlari» shig'armasi 500 jil dawaminda 
Evropa imiversitetlerinde tiykarg'i meditsinahq qollanba sipatmda oqitilip kelindi ha'm 40 ma'rteden 
aslam basip slng'arildi (3-su'wret). 
ilimpaz adamdag'i ayinm kesellikler (sheshek, shuma, tuberkulyoz) ko'zge ko'rinbeytug'in 
organizmler Wqah payda boladi dep aytip o'tedi. Demek, mikroskop oylap tabilmastan, 
mikrobiologiya pa'ni ele qa'liplespegen ()()()—700 jil aldin ibn Sina juqpali kesellikler suw ha'm hawa 
arqah tarqahwin aytip o'tken. 
Zahiriddin Muhammad Babur (1483-1530) tek nlli ma'mleket g'ayratkeri, shayir bohp 
qalmastan, i.Vbiyat izertlewshisi bohptabijiadi. Babur ta'repinen jazil|'a*«Baburnama» da Orayliq 
Л/.iya, Awg'anstan, Hinqstan siyaqli ma'mleketlerdin' tariyxi, geografiyasi xahqlardiri' turmis 
da'rejesi, ma'de-niyati menen birge o'siitilik ha'm haywanat du'nyasi luwrah qiziqh 
mag'hwmatbenlgen. Babur a'debiyatlarda keltirilgen yaki birewlerden esitkenlerine emes, al ayinm 
 
 
 
 
 
 
                                                     
          
 
 
 
                                                         Abu Ali ibn Sino 
o'zi ko'rgen, baqlag'an haywanlar, o'simlikler du'zilisi, jasaw da'rejesi, olardin' o'z-ara 
uqsashg'i yaki ayirma-shiliqlan haqqmdag'i mag'hwmatlardi bayan etedi. Atap aytqanda ol 
Samarqand, Buxara jaylawlannda arshalar, putalar, kiparisler, zaytunlar, shinarlardin' ko'pligin, bul 
jerlerdegi haywanlardin' ko'pshiligi Hindstan haywan-lanna uqsashg'in aytadi. Babur toti qus, tawiq, 
la'ylek, u'yrek, pil, maymil, delfm, krokodil, kiyik ha'm basqa haywanlardin' sirtqi ko'rinisin, turmis 
keshiriw ta'rizin su'wretleydi. Babur haywanat du'nyasin to'rt toparg'a: qurg'aqhq haywanlan, quslar, 
suw do'geregindc jasay-tug'm haywanlar ha'm suw haywanlanna bo'lgcn. Qisqa qihp aytqanda, 
ta'biyat ondag'i waqrya-qubihslarhaqqindag'itu'sinikler, ko'z-qaraslar, bilimler 3000—4000 jillar 
dawammda a'ste-aqirm toplamp barg'an. Ta'biyat ondag'i o'simlikler haywanlar du'zilisi olarda ju'z 
beretug'm o'zgerisler haqqmdag'i bilimlerdi jiynawda orta a'sirlerde jasag'an Orayhq Aziya ilimpaz-
lanmn' xizmetleri og'ada joqari bolg'an. Evolyutsiya (evolutio-) so’zi bul latın so’zinen kelip 
shıqqan, al rus so’zliginde "Razvertıvanie" Qaraqalpaqsha ken’eyiw, u’lkeyiw, tarmaqlanıw degen 
m1nisti beredi. 
Bul so’z ha’zir ilimnin’ ko’pshilik tarmag’ında ju’da’ ken’ qollanıladı. 
Birinshi ret bul so’zdi  shved  ilimpazı  K.Sh.Bonne  ilimge kirgizdi. ms: atomlardın’ evolyutsiyası, 
molekula evolyutsiyası, galaktika,  jer, tirishilikti4,   j1miyetti4 t.b. Tiri ta’biyat haqqındag’ı oylar 
eramızdan bir neshe jıllar aldın A’yyemgi Mısır, Qıtay, Hindistanda payda bolg’an. Eramızdan 
aldıng’ı XI-a’sirde Mısırlar ma’deniy da’rilik o’simlikler tu’rlerin anıqlag’an. Olar da’nli ha’m 
miywe ag’ashlardın’ bir neshe tu’rin o’sirgen. Egipetliler bir o’rkeshli tu’yeni, pıshıqtı, g’azdı, 
u’yrekti u’yge u’yretken. Qara mal, at, eshek, qoy, eshkini baqqan. A’yemgi indistanda eramızdan 

aldıng’ı XX-XV-a’sirde ma’deniy o’simlikler o’sirilg en. Qara mal, iytlerdi saqlag’an ha’m birinshi 
ma’rtebe tawıqtı, pildi u’yretken. Ko’pshilik ma’deniy o’simliklerden, u’y xojalıqlarının’ kelip 
shıg’ıw orayı  Qıtay bolıp esaplanadı. Eramızdan aldıng’ı w000-jıllarda Qıtay diyxanshılıq, 
sharwashılıq a’dewir rawajlang’an. Jipek qurtın bag’ıw onnanda iske asqan. Qıtayda biologiyalıq 
ilimler, meditsina ha’m filosofiyalıq ko’z-qaraslar qa’liplesken.Fales barlıq tirishilik suwdan, 
Anaksimen haywanlar ha’m adam batpaq (ılaydan ) kelip shıqqan. Anaksimandr, da’slepki adamlar 
balıqlarg’a usag’an, olar o’z na’wbetinde  basqa haywanlar tu’rinen payda bolg’an. A’yyemgi grek 
alımlarınan Levkipp ha’m Demokrit  o’zinin’ atomistlik teoriyasın jarattı. Bul teoriya boyınsha 
barlıq tiri organizmler atomlardan payda bolg’an. A’yyemgi Gretsiyadag’ı ta’biyattanıwdın’ 
rawajlanıwına Aristotel ayrıqsha u’les qostı. Ol haywanlar klassifikatsiyanın’ tiykarın saldı. 
Salıstırmalı anatomiya, embriologiya tarawında da’slepki pikirlerdi bayan etti. Ol «Haywanlar 
tariyxı», «Haywanlardın’ payda bolıwı», « Haywan denesinin’ bo’limleri» degen miynetlerin jazdı. 
Bul miynetlerinde alım ta’biyattag’ı izbe-iz kem-kemnen rawajlanıw tuwralı aldın ala pikir aytqan. 
Aristotel haywanlardın’ o’00 ge jaqın tu’rin u’yrengen. Ol haywanlardı klassifikatsiyalawda 
olardın’ ayırım qa’siyetlerine emes, al onın’ ko’p belgilerine itibar beriw kerekligin  bayan etken. 
Ol barlıq haywanlardı  u’lken eki toparg’a « qanlılar» ha’m « qansızlar» dep bo’lgen. Bul toparlar 
ha’zirgi «omırtqalılar» ha’m «omırtqasızlar» g’a tuwrı keledi.  
Eramızdan aldıng’ı VI-IV-a’sirlerde Grek ha’m Rim ta’biyat izertlewshileri organizmlerdin’ 
ta’biyiy jag’dayda payda bolıwı tuwralı pikirin aytqan. A’yemgi Gretsiyada ta’biyattanıwdın’ 
rawajlanıwına Aristotel o’zinin’ u’lesin qosqan. Ol haywanlar tariyxı, 
  Haywanlardın’ payda 
bolıwı
  ,   Haywan denesinin’ bo’limleri  -degen miynetlerin jazg’an. Aristotel haywanlardın’ t00 ge 
jaqın tu’rin u’yrenken. Ol haywanlardı eki toparg’a 
  Qanlılar   ha’m   Qansızlar   dep ekige 
bo’lingen. Aristotel qansızlardın’ qe0 tu’rin u’yrengen. 
Oraylıq Aziya ilimpazlarınan biologiyanın’ rawajlanıwına u’lken u’lesin qosqan Axmad İbn Nasır 
Jayhoniy - ol Hindistan, Oraylıq Aziya, Qıtay o’simlikleri ha’m haywanat du’nyası tuwralı bahalı 
mag’lıwmat toplag’an. Abu Nasır Farabiy botanika, zoologiya, adam anatomiyası tuwralı oy 
ju’rgizgen. Abu Nasır Farabiy haywanat du’nyasın 
  oylaytug’ın   ha’m   oylamaytug’ın   toparlarg’a 
bo’lgen. Adam organizmi, onın’ funktsiyası tuwralı oy ju’rgizip, adam organizmi bir pu’tin sistema 
ekenligi, ha’r qıylı kesellikler awqatlanıw ta’rtibinin’ buzılıwı menen baylanıslı.Oraylıq Aziyada 
meditsina iliminin’ rawajlanıwına Abu Rayxon  Beruniy (oue-qptq), (qqu-su’wret) u’lken u’les 
qostı.Onın’ shıg’armalarında Oraylıq Aziya , İran , Hindistan ha’m Awg’anstanda ken’nen 
tarqalg’an o’simlikler ha’m haywanlardın’ paydalı qa’siyetleri tuwralı ken’ mag’lıwmatlar 
keltirilgen. Qaraqum ha’m Qızılqumda paleontologiyalıq jumıslar alıp barg’an. Beruniy qqqy tu’r 
da’rige tu’sinik beredi.Olardan utp i o’simlik qpq i haywanlardan tayarlanadı.Beruniy adamlardın’ 
ren’i, kelbeti, ta’biyatı a’dep ikramlılıg’ının’ tu’rlishe bolıwı,na’silge baylanıslı bolıp qalmastan , 
topıraq, suw, hawa sıyaqlı adamlar jasap turg’an ortalıq jag’dayına baylanıslı bolıwın aytıp o’tedi. 
Oraylıq Aziyanın’ ataqlı alımı Abu Ali ibn Sino (oip-qpeu) Beruniy sıyaqlı ta’biyat iliminin’ ha’r 
qıylı tarawlarında do’retiwshilik jumıs alıp barg’an . Ol tek faktlerde tiykarlang’an ilimdi g’ana 
moyınlaydı. Abu Ali ibn Sino du’nyag’a belgili «Meditsina nızamları» degen shıg’armanın’ avtorı 
bolıp esaplanadı.Usı shıg’arma bes kitaptan turadı. Bul miynette adam denesindegi organlardın’ 
du’zilisi, funktsiyası ha’r qıylı awırıwlardın’ kelip shıg’ıw sebepleri, a’piwayı ha’m quramalı 
da’riler, olardı tayarlaw ha’m bul da’rilerdin’ organlarg’a ta’siri tuwralı mag’lıwmatlar beriledi. 
Alım adamdag’ı ayırım awırıwlar (sheshek, o’kpe awırıw, juqpalı kesellik) ko’zge ko’rinbeytug’ın 
organizmler arqalı payda bllatug’ınlıg’ın aytıp o’tedi. Adam den sawlıg’ın tuwrı awqatlanıw, 
organlardı shınıqtırıw u’lken a’hmiyetke iye ekenligin aytadı. Onın’ pikirinshe jer kem-kemnen 
o’zgeredi, ten’iz da’ryalar waqtı kelip o’z ornın qurg’aqshılıqqa aylandırıdıSonlıqtan, ko’plegen 
adamlar suwda jasaytug’ın haywanlardı atap aytqanda: baqanshaq qaldıqların qumlıqlarda 
ushıratadı. Ol o’simlik, haywan ha’m adamda uqsaslıqlar bar ekenligi, olardın’ awqatlanıwı, 
ko’beyiwi. o’siwi haqında toqtalıp o’tedi.  
Zaxariddin Muxammed Bobur-shayır bolıp qoymastan ta’biyat izertlewshi de bolg’an. Bobur 
ta’repinen jazılg’an 
  Boburnoma   da Oraylıq Aziya, Awg’anstan, Hindistan sıyaqlı 

ma’mleketlerdin’ tariyxı, geografiyası menen birge o’simlikler, haywanatlar du’nyası tuwralı 
mag’lıwmat beredi. Ol bir ma’mlekettin’ o’simligin ekinshi ma’mleket jerlerine o’tkizip bag’lar 
payda etken. A’sirese Kabulg’a arqadan alma, Hindistannan banan a’kelip ektirgen, bul 
o’simliklerdi Buxara, Badaxshang’a da jibergen. Bobur haywanat du’nyasın to’rt toparg’a 
qurg’aqlıq qusları, haywanları, suw ha’m suw do’gereginde jasaytug’ın quslar, suw haywanları etip 
bo’lg’an.