Bilimlendiriw ministirligi

Shereshev-Terneri payda  etedi,  al  Zigotada  47 xromosoma bolg’anda.  Kariotipte (44 +XXU) 
bunday jag’dayda odan er jınıs rawajlanıwı mu’mkin.  
Biraq    zigotanın’ bunday tu’ri jas 
waqtında-aq o’lip ketedi. Ko’pshiligi 60 % tu’sikler xromosomanın’ ko’pshilik buzılıwlarınan kelip 
shıg’adı. Adamlardın’  kariotipinde (44+ XXX) bar ekenliginde, anıqlang’an bular h’ayallarda  
jınısıy  jaqtan jetispewshilikke iye boladı, fizikalıq h’a’m aqılıy jaqtan-da kemislikke iye boladı 
bug’an biz Triplo-iks-Sindromı  deymiz. 
 
Jınısıy xromosomalardın’ tarqalmawın biz Somatikalıq kletkalardın’ embriogenez 
da’wirinde ko’remiz, a’ne  sonın’  ushında olardan organizimdegi -mozaykalar rawajlanadı. ms: 
Mınaday mazaykalar tipi ma’lim: ekilengen  xo/xx; xo/xxx, xo/xyy. U’shlik -xo/xx/xxx, xx/xo/xy  
h’a’mde 4 lik mazaykalarda ushıraydı bular adamnın’ somatikalıq kletkasında ushıraydı, usınday 
mazaytsizm  belgili bir anomaliya protsessleri menen rawajlanadı. A’ne usı keselliklerdin’ 
ba’rinin’de kelip shıg’ıw, sebebi zigotadag’ı  jınısıy xromosoma sanının’ o’zgeriwinnen payda 
boladı. 
 Xromosomalıq kesellik autosomalardın’ tarqalmawınan-da kelip shıg’ıwı mu’mkin 
jag’daylar dep esaplaymız. ms: Balalardın’ jan’a tuwılg’anında  payda  bolatug’ın  sindrom 
idiotiya,  bul  Dawna keselligi, bunda tuwılg’an bala ju’da’ to’men o’sedi, ken’ dumalaq bet 
ko’lemi, ju’da’ bir-birine jaqın jaylasqan qısıq ko’zler h’a’m shala jabılg’an awız, a’ne bunı 
izertlegende, ol jag’day g’a’-xromosomada eki xromosoma ornına onda 3 xromasomanın’ bar 
ekenligi ma’lim bolg’an yamasa bunı trisomiya deymiz. Usınday jan’a tuwılg’an balalarda ju’da’ 
ko’p Dawna sindromı ushıraydı onın’ sebebi ko’p. ms: anasının’ jas ayırmashılıg’ıN’ Ja’nede 
xronikalıq  Mieloidlı Leykomiyada, bul rak keselliginde-de ushıraydı bunda xromosomanın 21- 
shisinde ken’ iinliliktin’ bolmawınan kelip shıqqan. Bular egerde organizimde qan payda etiwshi 
kletkalarda ushırasa, onda rak keseline tez aynaladı  (malignizatsiyalanadı)  bul aylanıw degen 
ma’niste.  Bul ju’da’ tez ko’beyedi kletkadag’ı ayrım mexanizmlerdi joq etedi. Somatikalıq  
kletkalardag’ı mutatsiyalar na’tiyjesinde, rak kesellikleri kelip shıg’adı. 
     İmmunogenetika-bul genetikanın’ qan toparın tekseretug’ın bo’limi esaplanadı. Biz bul  ushın 
qan toparın onın’ sistemasın AVO boyınsha tekseremiz bul 1-ret K. Landshteyner ta’repinen ilimge 
ma’lim bolg’an. 
     Ha’r  bir    adamnın’  Eritrotsitlerinde antigenler (aglyutinogen)ler ushıraydı,  al endi usı 
antigennin’ qa’sieti bolsa ko’pshilik genetikalıq seriyadag’ı  allelge baylanıslı boladı.  ja, jA. jb;  
demek qan toparı usı antigenlerge qaray bo’linedi onın’ eritrotsittegi mug’darına baylanıslı: 
A,V,AV,O adam qanının’ suyıqlıg’ında  antitela ushıraydı,  demek bulda belok, biraq ol 

eritrotsittegi aglyutininlerdi jabıstırıp taslaydı.     Ms: adam qanının’ A toparında antitela boladı 
"
  " bul, V topardag’ıg’a  qarama-qarsı ta’sir etedi. 
     Adam qanının’  V toparında antitela boladı "
  " bul, A toparg’a qarama-qarsı ta’sir etedi. 
     Endi O toparı- 
   h’a’m    antitelası ushıraydı. 
     Al AV toparda h’esh qanday antitelası ushıramaydı. 
     A’ne usınday ayırmashılıqlardı qan quyıwda ju’da’ esapqa alıwı sha’rt. 
     Egerde  (retsipientke)  qabıllawshıg’a ol A toparın iyelegen bolsa, og’an (donordın’) qan 
beriwshi V toparı qanı quyılg’anda onda aglyutinatsiya protsessi o’tedi. Sebebi A toparının’ 
jabıstırıwshı qa’siyeti eritrotsitlerdi tolıq aglyutinatsiyalaydı, demek nawqasta, o’lip ketiw qa’wipi 
tuwılıwı mu’mkin. 1940 jılı qanlar  toparları    anıqlandı, bul joqarıdag’ı jag’daydı faktordı biz 
Rezus-faktor deymiz. Rezus-faktor-bul ju’da’ ayırıqsha zat yamasa bul rezus maymıl qanının’ 
quramında ushıraydı, adamda 85 % quraydı. 
     Rezus-bengalskiy-Makak-bul tar murınlı Makaklar tuwısınan, tu’slik-shıg’ıs Aziyada ushıraydı 
h’a’m laboratoriya ta’jiribesi ushın qollanıladı. 
     Ko’pshilik adamlardın’ qanındag’ı eritrotsitler 85% aglyutinatsiyalanadı (jabısıp qaladı) egerde 
og’an qoyannın’ qanın  quyg’anda, sebebi  qoyan qanın biz rezus (maymıl) qanı menen 
immunizatsiyalang’an, al qalg’an 15 % eritrotsitler bunday bolmaydı. Biz usınday  rezus-faktordı  
keltirip  shıg’arwshı,  antigen  sebebi ol Antiteldi  islep  shıg’arıwshı, ol immunizatsiyalang’an 
qoyannın’ qanındag’ı adam h’a’m maymıl qanındag’ı eritrotsitlerde aglyutinatsiya protsessin  
boldırıwdı biz Rezus -faktor deymiz. Adamlarda usınday  faktorlardı iyelewshilerge biz (Rh) 
rezus-polojitelnıy deymiz, bul dominatlı priznak,  al onı iyelemeytug’ın adamlarg’a (4h) -rezus-
otritsatelnıy, bul endi retsessiv belgi esaplanadı. 
     Ta’big’ıy h’alda Rh qarsı antitel adamda joq,  biraq rezus otritsatelnıy, organizimge eki qabat 
waqtında qan quyılg’anda rezus-faktor onı shaqıra aladı. 
     Ha’zirgi  ku’nde  10  lag’an  sistemadag’ı qan toparları anıqlang’an, sebebi  biz eritrotsitlerdin’ 
qa’sietleri boyınsha qandı anıqlaymız, sol ushın h’a’r bir adam xarakterli h’a’m ol  birin-biri 
ta’kirarlamawshı, qan qatnaslarına iye boladı.  A’ne usınday qubılıstı (meditsinada) shıpakerlik 
isinde a’sirese sud shıpakerlik isinde ju’da’ ken’ qollanadı. 
Adamdag’ı mutatsiya protsessinin’ kelip shıg’ıwı:    
      Bul  protsess  genetikadag’ı en’ bas ma’sele bul na’sil quwıwshılıqtag’ı keselliklerdi keltirip 
shıg’aradı, Genetikanın’ bul tarawında radiatsion genetika jan’alıqlarına su’yenemiz. Bul jag’day 
adam toqımasın h’a’mde h’aywan toqımasın u’yrengenimizde ma’lim bolg’an, mutatsiyalar  
qa’legen  ionlawshı nur sebebinen kelip shıg’adı, al solardın’ ku’shine qaray o’liwshilik 50 % 
shekemgi  da’rejeni quraydı, adam  ushın 350 r (radiatsiya) o’lshemi bir jo’nli shek esaplanadı. 
     Adamdag’ı o’zliginen bolatug’ın mutatsiyanın’ 10-15 r ko’terilwi mu’mkin biraq ionlawshı  
h’a’diselerge, adam  jag’dayına ju’da’ baylanıslı esaplanadı ms, jası fiziologiyalıq da’rejesi h’a’mde 
ko’pshilik ishki-sırtqı faktorlarg’a da baylanıslı jag’day esaplanadı. 
    A’ne sol ushın biz atomlı qurallardın’ sanın tezde qısqarıwın  tabıslı sheshiwimiz kerek, xalıqtı 
ionlawshı nurlar ta’sirinen saqlaw, onday qurallardı  tınıshlıq maqsetinde, awıl xojalıg’ına 
paydalanıp kelgenimiz ximikatlardın’, qayta islenilgen gazlerden, emlew ushın qollanatug’ın 
ximiyalıq zatlardan t.b. usılar ju’da’ genetikalıq qa’wipti tuwg’ızadı. 
        Na’sillik keselliklerdin’ aldın alıw, emlew profilaktikası. 
    Ko’p uaqıtlarg’a shekem usı na’sillik keselliklerdi  emlewge h’a’m aldın alıwg’a bolmaydı dep 
esaplandı. Ta’g’dirge jazılg’an, izine qayta aylanbaytug’ın, bular so’zsiz bolatug’ın h’a’diseler 
degen tu’sinik bar edi. Al h’a’zir bolsa onı emlewge bolatug’ınlıg’ın biraq ju’da’ erte waqıtında, 
aldın-alıw kerek ekenligin bilemiz. Genetika bir qansha Ekspres-Metodlardı  jarattı,  jınısıy 
xromatindi anıqlaw, immunologiyalıq, bioximiyalıq tallaw usılı t.b. ilimde ma’lim boldı. Sol ushın 
organizimge h’a’r tu’rli birikpelerdi  salıw, olar zat  almasınıwında  birewlerin organizmnen, sırtqa 
shıg’aradı, birewleri menen reaktsiyag’a kirip, belgili bir quramda zat payda etedi. ms: 
Fenilketonuriya keselliginde yamasa  tirozin aminokislotasının’  organizmdegi almasıwı 

buzılg’anda. Bunın’ en’ da’slepki diagnostikası nawqastın’ keselleniwi waqtında  fenilalaninnin’ 
sintezinin’ h’a’dden tıs to’menlep ketiwinin’ sebebi esaplanadı. 
 
Geterozis qubılısı: Haywanlar h’a’m o’simlikler selektsiyasında qospaqlı quwatlılıq 
h’a’diysesi, en’ tiykarg’ı orındı iyeleydi, bunı biz geterozis qubılısı deymiz. Biz h’a’r tu’rli rasanı, 
tu’rdi, porodalardı h’a’m sortlardı shag’ılıstırg’anda olardag’ı ku’shlilikti sezemiz yamasa o’siw 
energiyası, awqatlıq ortalıqtı ju’da’ jaqsı qabıllaw, kesellike jaqsı shıdamlılıg’ın bayqaymız. 
 Usı  quwatlılıqtı  biz  %
a’
 degi a’wladlardı  o’zlerin- birin-birine shag’ılıstırg’anda  burıng’ı 
protsess birden to’menleydi.  
     Bunı Darvin pikiri boyınsha  Geterozis qubılısı dep atadı, bunı biologiyalıq a’h’miyetli 
belgilerdin’  biri  dep atadı. Ayqaspalı shan’lanıw, bul tabiyg’ıy tan’law menen qollap-quwatlanadı, 
a’ne sol sebepli ol qospaqlı quwatlılıqtı saqlaw ushın xızmet etedi. 
     Bul  qa’siettin’  kelip  shıg’ıwı    «geterozistin’ qospaqta» kelip shıg’ıwı ol tsitoplazmag’a 
baylanıslı boladı. Sonın’ ushında  retsiproklı shag’ılısıw  h’a’r tu’rli effekt beredi. ms: At penen 
eshektin’ shag’ılısıwında at X eshek bunda en’ ku’shli «geterozisli qospaq» payda boladı, ol ju’da’ 
uzaq jasawshı jumısqada to’zimli h’a’m ju’da’ ku’shli qospaq payda boladı. 
     Retsiproklı kombinatsiyanı attın’ analıq jınısı esabınan aladı. Onda geterozis bayqalmaydı. 
       Geterozis  faktorın boldırıw ushın sırtqı  ortalıq faktorı ku’shli ta’sir jasaydı. Sol ortalıqta 
organizm, o’sedi h’a’m rawajlanadı. 
 
Ha’tteki Darvin geterozisli qospaqlardı bular ju’da’ ken’ iiykemlesiwshilikke iye boladı 
degen ilimiy pikirdi bayanlang’an edi. 
    %
a’
 de usınday qospaqlı maqluqlardı izertlegenimizde h’a’m olardı inbridinli maqluqlarg’a 
salıstırg’anda, olarda  ju’da’  ko’pshilik metobolitler o’siwshi zatlar h’a’m enzimlerdin’ bar 
ekenligi anıqlang’an. 
Fenotipi boyınsha massalıq tan’law: fenotipi boyınsha genotipin esapqa almay massalıq tan’glaw 
o’tedi. Usınday massalıq  tan’lawda tawıqlardın’  
ma’yek tuwg’ıshlıg’ın leggorn porodasınan alınadı, bular basqa, tawıq populyatsiyasınan bo’lek 
alıng’an olar jılına 200 - 250 ma’yek tuwadı. Tiri salmag’ı 1,6 kg,  olardın’ qurıq basıw,  instinkti  
a’deti pu’tkilley joq bolıp ketken. 
 
Genetika, selektsiya iliminin’ negizi 
 
Genetika bul  selektsiyanın’ teoriyalıq tiikarı esaplanadı, biraq sonın’ menen birge selektsiya  
o’zinin’  tekseriw  jolları h’a’m usıllarına iye boladı. Selektsiya bul sort-poroda ashıw menen ken’ 
jumıs alıp  baradı. Selektsiya  so’zi rus tilinde bul tan’lap  alıw, saylap alıw degen ma’nistegi so’z. 
Tek, bunın’ menen selektsiyalıq  tu’sinikti tolıq jarıtıp bolmaydı, bug’an biz sort jaratıw 
h’a’m onı jetilistiriw degen ma’nis  beremiz. 
Selektsiyanı N.İ.  Vavilov  pikirinshe, adam ta’repinen evoloyutsiyanı basqarıw degen 
ma’nisti tu’sindiredi. Ha’zir adamnın’ jer sharında tez ko’beyip barıwı bul ilimnin’ aldına ko’p 
ma’selelerdi qoyadı,  2000 jılı adam sanı 6-7 mlyardtı qurag’an bolsa, al awqatlıq zatlar bolsa endi 
jerdin’ maydanı ko’beyiwinen emes,  al zu’ra’a’ttin’ ko’beyiwinen bolıw kerek.  Yamasa taza 
o’nimli sort, poroda jaratıw kerek, ko’pshilik paydalı mikroorganizmler  shtammasın islew kerek. 
Selektsiya ilimi to’mendegi ma’selelerdi u’yrenedi, onın’ u’yreniw orınları: 1. Selektsiyanı 
u’yreniwdi sortlıq, porodalıq, tu’rlik h’a’mde h’a’r tu’rlilikti  sheshiwden  baslanadı, a’sirese 
mikroorganizmler, h’aywanlar a’ne  bular selektsiyanın’  tiykarg’ı izertlew organizmleri yamasa 
orınları esaplanadı. 
   2.  Na’sil  quwıwshılıqtın’ qospaqlastırıwdag’ı  xızmetin anıqlaw h’a’m mutatsiya protsesslerin 
tallaw t.b. 
   3. Sırtqı ortalıqtın ta’sirin anıqlaw, ayrım  belgilerdin’ kelib shıg’ıwın izertlew. 
   4.  Jasalma  tan’law  sistemasın jaratıw, bul  ayrım  belgilerdi keltirip shıg’aradı h’a’m onı  
nıg’aytıwg’a ja’rdem etedi.   

    N.İ.Vavilov h’a’mme ma’deniy o’simliklerdin’ du’nya ju’zinde kelip shıqqan orayların ashtı olar 
h’a’mmesi 8 oraydı iyeleydi, ms: 
     1. İndiya-bul  salının’  kelip  shıqqan orayı, qant qamısı, tsiturslar. 
     2. Orta Aziya-bul jumsaq biyday, burshaq, sobıqlılar uatanı t.b. 
     3. Qitay-tarı, grechixa, soya t.b. 
     4. Aldıng’ı Aziya- bul miywegershilik uatanı. 
     5. Jer Orta ten’izi.  
     6 Abissina. 
     7. Tu’slik Amerika. 
     8. Arqa Amerika Efiopiya 
     Biz  sort,  poroda  h’a’m  shtammalardı organizmlerdin’ populyatsiyaları desek boladı, bul adam 
ta’repinen jasalma usılda jaratılg’an, olarda belgili da’rejede, na’sillik ayırmashılıqlarg’a iye boladı. 
Barlıq sorttag’ı, porodalardag’ı,   shtammadag’ı,   maqluqlar bir-birine uqsas boladı, olarda belgili 
na’sillik qa’siyetlergede iye ms: organizmdegi zu’ra’a’t, o’nim bul belgili bir, kompleks 
fiziologiyalıq h’a’m morfologiyalıq qa’sietler h’a’mde birdey sırtqı ortalıqqa bolg’an reaktsiyası t.b. 
ms: Tawıqtın’ Leggorn porodası aq-tawıq, bul ju’da’ u’lken bolmag’an, biraq ma’yek tuwg’ısh 
poroda. 
 Egerde 
onın’  ku’timin  jaqsılasaq massası ko’beymeydi, tek ma’yek tuwıw da’rejesi 
ko’beyedi. Al ja’ne bir poroda tawıqlardan Langshan, onın’ u’lken massası boladı, biraq ma’yekti 
ko’p bermeydi, al biz bunı jaqsı ku’timin bersek, tek massası ko’beyedi, biraq ma’yek beriw 
da’rejesi o’zgermey qaladı. Sol ushın biz h’a’r sorttı, porodanı,  shtammanı tek ayrım bir o’nimdi,  
alıw ushın jaratamız h’a’zir ayrım qaramal porodaları alındı su’tlilik boyınsha jılına 25000 kg, 
maylılıg’ı 4,5-5,0 %; Ayg’abag’ardın’ maylılıg’ı 18 % - 50 % shekem o’sti, bunday ta’jiriybeler 
akad V.S. Pustovoyto ta’jriybelerinde tolıq da’lillengen h’a’mde anıqlang’an. 
   Kombinativli h’a’m mutatsiyalı  o’zgeriwshen’lik  da’slepki  materialdag’ı jan’a paroda, sort, 
shtamma jaratıwdag’ı en’ tiykarg’ı material bolıp xızmet qıladı. Biz na’sil quwshılıqtag’ı 
nızamlıqlardı u’yreniwimiz,  arqalı h’a’r tu’rli qa’siyetlerdi, belgilerdi u’yrenip, selektsioner 
o’zinin’ tilegindegi na’rselerdi keltirip shıg’aradı.  ms:  Biyday masag’ının’ tipin  da’ninin’  
rawajlanıw xarakterin,  da’n sapasın, saban da’rejesin izertlew ushın kerek. A’ne usılar 
selektsiyadag’ı kombinativli o’zgeriwshen’liktegi, belgiler esaplanadı: Tap usıday norka, tu’lki,  
qoyan ju’nin onın’ ren’in o’zgertiw, bul olardı belgili tu’rler, menen shag’ılıstırıwdan  kelip 
shıg’adı. 
 Genlerdin’ 
kombinatsiyalanıwınan h’aywan ju’nlerinde ko’pshilik ren’ler  payda bolg’an. 
Ko’pshilik shag’ılıstırıw  jolları menen,  en’  zu’ra’a’tli biyday sortı  Bezostaya- 1  kelip shıqtı 
akad. P.P. Lukyanenko Krasnodar KCXİ.   Bul sortta ju’da’ bah’alı  jıynaqtag’ı genler jaylasqan, 
bul endi basqada taza sort alıwda-da ko’p jıllar xızmet islep kiyatır. Sorttın’  o’zinin’ gomeostazı 
boyınsha yaki bul qa’legen jag’dayg’a ko’nligiwi adaptatsiyalanıwı, boyınshada  du’nya  ju’zindegi 
en’ jaqsı biyday  sortı esaplanadı. Bul ju’da’ ko’p quramalı, qospaqlı usıl menen h’a’m tan’lawlar 
ja’rdeminde kelip shıqtı.  
Alıstan bolg’an qospaqlanıw: Alıstan bolg’an shan’lanıw bul kombinativli o’zgeriwshen’lik ushın 
en’ kerekli derek esaplanadı, ms: N.V.Tsitsin h’a’m onın’ xızmetkerleri gu’zlik  biydayda jaqsı 
qa’sietlerdi keltirip shıg’arıwdı maqset etip qoydı. ms: Pıreydin’ suwıqqa shıdamlılıg’ın  sho’lge 
shıdamlılıg’ı, h’a’m sabanının’ bekkemliligin, joqarı zu’ra’a’tlilik,  da’ninin’ jaqsı sapası esapqa 
alınadı. A’ne usı jag’daylardı ko’pshilik jumıslar na’tiyjesinde ayrım, qospaqlardı bir -neshe ret 
tan’law islerin ju’rgiziwdin’ sebebinen usı qa’siyetlerdi alıwg’a eristi, ol h’a’r jıl egilgen jer 
maydanınan en’ ko’p  70  ts  zu’ra’a’t berdi. 
     A’ne ko’pshilik biydaylar bunday zu’ra’a’tlilikte jıg’ılıp qaladı, onı orıp jıynap alıw ju’da’ qıyın 
boladı. 
 
Pırey menen biyday qospag’ında usınday qa’siyetti bayqamaymız. Solay etip  poroda h’a’m 
sort o’zinin’ ko’pshilik qa’siyeti menen jabayı turinen o’zgeshelik qıladı,  biz jabayı sorttı  xojalıqta 
o’sirsekte og’an jaqsı ku’timin bersekte, ol jaqsı o’nim bermeydi. ms. Jabayı  bankiv tawıg’ın 

qansha ku’tkenimiz benen, ol ma’deniy tawıqtay 250-300 ma’yek bere almaydı.  A’ne  sonın’ ushın 
biz jasalma usılda tan’law arqalı ondag’ı o’zliginen bolg’an mutatsiyalar h’a’m olardın’ belgili 
jag’daylardag’ı kombinatsiyalanıwı, a’ne  usınday  islerge tek adam aqılı menen qatnasıw, 
arqasında g’ana taza o’nimli ko’p porodalar,  sortlar jaratıladı. 
     Sol ushın eksperimental mutatsiyalar bul ju’da’ ken’ ko’lemdegi, keleshegi bar sort-porodalardı 
keltirip shıg’aradı. ms: Arpanın’ (Hordeum uvlgare) 170 mutantlı forması ma’lim, al sonın’  192 
belgisi bir sistemag’a jaylasadı yaki ta’biyatta onın’ h’a’r biri h’a’r tu’rlilikti quraydı. Biz 
somatikalıq  mutatsiyalardan selektsiyada paydalang’anımızda, olar vegatativ ko’beyiwshilerde 
ju’da’ ko’p  jıllar qa’sieti saqlanadı, bunın’ ushın ko’beyiwge biz mutantlı toqımaların alamız 
qa’lemshe, bu’rtik, piyazsha t.b. 
 
İ.V.Michurin  almanın’  Antonovka sortında ju’da’ iri miyweli Magielevskaya alma sortının’ 
bir shaqasın taptı, a’ne onı sabıw jolı menen Antonovka sortının’ 600 gr,  alma o’setug’ın taza 
sortın jarattı. 
     Selektsiyada    ju’da’  ko’p  qollanatug’ın mutatsiya usılı bul indutsiyalı usıl, bul ushın  
o’simliklerge ionlawshı nurlar  ta’sir ettiremiz yamasa ximiyalıq mutagenlerdi paydalanamız, a’ne 
bul endi selektsiyada jan’a bo’limdi-mutatsiyalı    selektsiyanı keltirip shıg’aradı. Mutagenlerdi 
qollanıw ju’da’ keleshegi bar usıl. 
     Selektsiya  islerinde  arpanın’ 50 sortı alındı, jerge jıg’ılmaytug’ın, ja’nede sulı, gorchitsa, raps 
t.b.  Ju’da’ bah’alı biyday, burshaq, lobiya, pomidor t.b. usı tabılg’an mutatsiyalar  ju’da’  shıdamlı, 
keselge,  h’a’r tu’rli jag’dayg’a da shıdamlı demek olar tan’law ushın tiykarg’ı materiallar  bola 
aladı.  
 
Poliploidiyanı-selektsiyada qollanıw: bunda genetikanın’  teoriyasın a’meliy isler menen 
baylanıstırıw isleri islenedi. ms: Kolxitsin preparatın qollanıw bul poliploydiyanı  alıwdı,  tezletti  
bunda  xromosomalardın’ tez ko’beywi, diploidtan (2p), tetraploidqa (4p) ge o’tedi bul endi 
o’simlik mo’lsherine ta’sir  etedi, onın’ organlarıda u’lkeyedi,  awırlıg’ı,  massası da’ninin’ 
ximiyalıq quramı pu’tkilley o’zgeredi. ms: 1000  dan  massası tetraploidlı qara biydayda Leningrad 
tetra sortının’ massası 55 -56 gr,  usı sorttın’ diploidlısı bolsa tek 29 gr qurag’an. Bul qa’siettin’ 
barlıg’ıda paydalı bola  bermeydi.  ms:  Dari sanatı ushın ko’knardın’ quramında opiium ko’p bolsa, 
ma’kkede Vit A ko’p bolwı, ja’nede, N azottı kemeytse, usınday poliploidlar o’ndiriste ken’ 
paydalanıladı. 
     Jasalma  jolda    alıng’an  avtopoliploidiya, ol to’men zu’ra’a’tlilikke iye boladı.  Poliploidttın’ 
h’a’r bir da’ni iri,  tiykarg’ısınan, al onın’ sanı o’simlikte, az bunın’ sebebi meiozdın’ buzılıwnan 
kelip shıg’adı. Biraq bunı    jaqsılaw  qoldan keledi, ele poliploid bul sort emes og’an, ele ko’p 
selektsiya islerin qollanıw kerek. Awıl xojalıg’ında triploidlı formaları jaqsı ko’nlikken, jaqsı o’nim 
bergen bıraq olar na’silsiz boladı. Olar ju’da’ ku’shli bekkem o’nimli sortlar  sol ushın joqarı 
o’nimli-de, ko’p vegatativ massalı boladı.  ms: Triploidlı qant  la’blebi,  diploidqa  qarag’anda  20% 
o’nimdi ko’p beredi, ol h’a’zir territoriyanın’ 60-100%  jerine egiledi. Triploidlı o’simlikti 
diploidlını X tetraploidqa shan’landırıw arqalı alıng’an yamasa (2p x 4p).  
 
Ja’nede G’MA da ma’mleketlerde triploidlı tuxımsız qıyar sortıda alıng’an. Bunın’ ayrım 
kemshiliklerinen a’sirese suw mug’darı ko’p jıynalg’an, ol onın’ suwıqqa h’a’m sho’lge shıdamlılıg’ın 
ku’sheytedi yaki kem shıdamlı boladı, onı saqlawda qıyın boladı. Sol ushın bularda ju’da’ qattı  tan’lawdı 
o’tkeriw kerek. 
 
Alloploidiyanı selektsiyada qollanıw: 
 
Biyday 2p=42 h’a’m qara biyday 2p=14 bulardı    shag’lıstırg’anda amfidiploidlı  2p=56  
bunı Triticale dep atadı sebebi biyday Triticum qara biyday  - Secale  a’ne ekewinen  triticale   kelip 
shıqtı. Bul tap qara biydayday ju’da’ jaqsı ko’nlikkish,  ko’p beloklı, al biydayday keselgede 
shıdamlı boladı. 
 Selektsiyada 
ju’da’ ko’p tu’rli shag’ılıstırıwlar qollanıladı  olar to’mendegishe: Bulardan 
tuwısqanlardın’  shag’lısıwı  bul  h’aywanlarda,  al o’simliklerdegisin basqasha aytqanda inbredin’, 
al tuwısqan emeslerdegisin o’simlik h’a’m h’aywanlar ushında  autbredin deymiz. Biz 

selektsiyadag’ı qaysı shan’lanıw yaki shag’ılıstırıwdı qollanıw, sol materialdın’ xarakterine 
baylanıslı boladı, onın’ o’zgeriwshen’lik tipine  selektsiyalıq  maqsetler  ushın h’a’m selekioner 
o’zinin’ aldındag’ı qoyg’an ma’selege baylanıslı sheshedi. Tuwısqan bolmag’an organizmlerdin’ 
shan’lanıwı h’a’m shag’lısıwı: Autbredin-bunda organizmler bir porada ishindegi, sort ishindegi, bir 
sorttag’ı organizmler arasında yamasa bir poroda organizmler h’a’mde sortlar aralıq h’a’m 
porodalar aralıq organizmler shag’ılısadı. 
     A’ne  usında zıyanlı retsessivli mutatsiyalar bular geterozigotalı h’alg’a o’tip ketedi, bul awıl 
xojalıg’ı a’meliy ta’jriybelerinen ma’lim, payda bolg’an qospaqlar ju’da’  jasawshan’, o’nimli 
keselge shıdamlı boladı. 
     Usınday shan’lanıwdan en’ paydalı,  sortlar  porodalardı alamız. ms: ma’yek tuwg’ısh leggornda 
massası yamasa go’shli  forması  kerek bolsa, onı go’shli porodalar menen plimutrok penen 
shag’ılıstıramız. Qospaqlardın’, %
a’ 
de-aq olardın’ massası aralıqtı iyeleydi. Olar ba’ri bir  
Leggornnan zıyat boladı. Al biz %
a’
 a’wladın usınday qospaq qoraz benen shag’lıstırsaq onda 
belgiler endi tarqaladı. Ele bular poroda bolmaydı biraq usı  %
g’
 de  bizge  kerek  massa tabılıp 
qaladı. Endi jumıs selektsionerdiki, ol keregin tan’lap aladı shag’ılısıwdı dawam etedi. t.b. A’ne 
Autbredinnin’ kelip shıg’ıwı, ol kombinativli o’zgeriwshen’likten kelip shıg’adı. Qospaqlarda 
mu’mkin jaqsı yamasa jaman belgiler ko’riniwin, joq etiw ushın shag’lıstırıwdan keyin udayı 
tan’law isi ju’riwi kerek. Al jaqın tuwıslar shag’ılısıwı  İnbridin:  Bul mal-sharwashılıg’ında en’  
jaqın   tuwıslar  ms:  anası-balası, h’a’m adamlardag’ı eki atag’a barg’an ul h’a’m qarındaslardın’ 
arasında o’tedi. O’simliklerde   inbridin  bul   o’z-o’zinen shan’lanıwda o’tedi.   Biz  usınday  jaqın 
tuwısqanlardı bir-biri, menen shag’lıstırıw arqalı a’wladtı buzamız,  a’wladta mayıplıq payda boladı 
sol ushın tuwısqanlardın’ nekede turıwı ju’da’ qadag’an etiledi. İnbridinnin’ zıyanı ko’p,  biraq 
ta’biyatta  sonday  bir tu’rler bar  o’z-o’zimenen  shan’lanıw,  olar ushın sha’rt h’a’m qolaylı 
esaplanadı.  ms: arpa,  biyday, burshaq, lobiya bulardın’ na’sili to’menlewdin’ ornına h’a’tteki 
jaynap-jasnaydı, bular ushın inbridin ju’da’ nızamlı jag’day esaplanadı. 
 
Demek inbridinnin’ o’zi zıyanlı emes, al ondag’ı gomozigotalıq protsess zıyanlı, onda 
zıyanlı mutatsiyalar o’tedi,  ol geterezigotalıqtı kemeytedi, demek genetikalıq gomeostazdı buzadı. 
İnbridinde gomozigotalı  protsess  ko’beyedi,  gomozigota sanı ko’beyedi, sol ushın bir liniyadag’ı 
maqluqlar, bir-brinen ju’da’ kem ayrıladı, ba’ri birgelki boladı, onday qa’siet ju’da’ na’silge 
bekkem beriledi. 
 
Solay etip tolıq gomozigotalıqta bolıwda, mu’mkin emes  sebebi h’a’r  bir  liniyada udayı 
mutatsiyalar o’tip turadı,  onın’ gomozigotalılıg’ın buzıp turadı, ekinshiden tabig’ıy tan’law bolsa, 
onın’ geterozigotalılıg’ın saqlap turadı geterezigotalı genotipti qa’liplestiredi. 
 Sonın’ ushında teoriyalıq jaqtan esaplang’an geterozigotalılıq inbridin protsessinde h’a’mme 
uaqıt tiykarg’ıdan to’men  da’rejede boladı. 
 Uzaqtan 
shag’lısıwdan payda bolg’an qospaqlanıw: Uzaqtan shag’lılısıwdan payda  
bolg’an qospaqlanıwda h’a’r qıylı tu’rler h’a’m tuwıslardın’ arasında o’tedi,  bunda h’a’r tu’rli 
genler kombinatsiyalanadı,  h’a’r tu’rdin’ xromasomaları qatnasadı, ayrım uaqıtlarda pu’tin 
genomlarda kombinatsiyalanadı. A’ne solay etip ayrım jag’daylarda formalardı qurawg’a-da 
mu’mkinshilik tuadı,  sebebi olar ju’da’  sistematikalıq h’a’m  biologiyalıq jaqtanda ju’da’ uzaq 
tuwıslar h’a’m tu’rler. 
 Bunday 
qospaqlardı alıw  ju’da’ awır h’a’m qıyın: Bunın’ sebepleri ko’p:  ko’beyiw da’wiri, 
tuwrı kelmeslik,  bir tu’r h’aywang’a ekinshi,  bir tu’rdin’ jınısıy ag’zalarının’ tuwrı kelmesligi, 
spermatozoidllardın’, ekinshi tu’r h’aywannın’ jınısıy  jollarında o’lip ketiwinen,  shan’ 
toparlarının’ saykes kelmewinen, h’a’m pestik toqımalarının’da ten’ kelmewinen  bolatug’ın 
qubılıs. 
     Biraq  usınday qıyınshılıqlardı jen’iwge- de boladı. Onın’ ushın aldın-ala sabıw, toqımalardın’ 
ximiyalıq quramın o’zgertiw, generativ organlardı-da o’zgertiwN’ t.b. isleri isleniwi kerek. 
 
Tu’rler arasında shag’ılısıw: A’ne usılar g’ana tu’rler arasındag’ı shag’ılısıwdı boldıradı. 
ms: biz  jabayı virus keselligine shıdamlı  immunlı qant qamısının’ ma’deniy Qıtay sortı menen 
shag’ılıstırsaq bul ka’dimgiden 3  ret ziyat qant o’nimin beretug’ın formasın aldıq, a’ne bul uzaqtan 

shan’lanıw na’tiyjesi, h’a’zir a’meliy islerde, tu’rler  arasında o’tetug’ın shan’lanıw kartofelde,  
ju’zimde t.b. bar. Ulıwma ta’biyattag’ı jabayı tu’rlerdin’ geni dominantlı boladı. ms: Rus genetikleri 
ta’repinen N.N.Butarin, B.F.Rumyantsev bular Ya.Ya.Lustıng basshılıg’ı astında 1930 jılları 
uzaqtan  shag’ılıstırıw, qospaqlanıw jumısların isledi. Mamıq ju’nli qoylar menen X iri ju’nli 
qoylardı, bunın’ ushın jabayı taw qoshqarı  Arxarg’a shag’ılıstırdı. Ko’p jıllıq Butarin jumısı 
na’tiyjesinde  mamıq  ju’nli  poroda Arxaro- Mirinos tawlı rayonlarg’a shıdawshı poroda alındı.   
ms: A’sirese ko’p jıllardan berli balıqlardın’-da qospaqların jaratıw islerinde-de ilimiy jumıslar alıp 
barıldı. Beluga X Sterlyad- shag’ılısıwınan Bester balıg’ı alındı. 
 
Endi bester  tez  er  jetedi h’a’m jewge ju’da’ jaqsı a’kesi sterlyadtay, al anası belugaday 
ju’da’ u’lken h’a’m jırtqısh. Bunın’ barlıq bekire balıqlarınan ayırmashılıg’ı, ol sholpıda o’siriledi, 
bul h’a’zirgi daryalardın’ ag’ısı joqlıg’ı ushın ju’da’ qolaylı  bolıp shıqtı,  sebebi h’a’zir ta’biyg’ıy 
h’alda balıq o’rshitiw ju’da’ awır.  A’ne usınday h’a’dise mikroorganizmlerde-de ushıraydı, mısalı 
eki tu’r  ashıtqı zamarrıg’ınan alıng’an  qospaqta  ferment  boladı, usı organizmlerde qant sintezin 
ko’beytedi, onın’ gidrolizin jaqsılaydı, a’ne endi qantlı birikpelerden spirttin’ bo’linip shıg’ıwın 
ku’sheytedi. Usılardan tayarlang’an shtamma bul ko’p waqıtlar,  vegetativ usılda ko’beyedi, olar 
tarqalmaydı.  
Jeke tan’law. 
Bul ju’da’ jaqsı genotipli maqluqtan onın’ spermaların suwıtıp basqa, mallarg’a salamız 
na’tiyjede bir bah’alı o’gizden qo’ mın’ g’a shekem baspaq alınıwı mu’mkin,  h’a’tteki  spermanı  
atalandırıw  waqtıda ko’pke sozıladı,  h’a’tteki burın bir neshe jıl burın o’lip ketken bug’a 
spermasınanda mallardı qashırıwg’a mu’mkinshilik tuwadı. Keyingi jılları sharwashılıqta tek  biz er 
jınısınan ko’p  to’ldi  alıp qoymastan, h’a’tteki anadan-da ko’p to’l alıwg’a bolatug’ınlıg’ı ma’lim, 
bul atalang’an ma’yeklik  kletkanı ekinshi, analıq organimzge ko’shiriw arqalı iske astı, demek 
zigotanı ko’shirip salıw degen so’z, yamasa en’ jaqsı o’nimli sıyırdan  basqa o’nimsiz malg’a 
ko’shiremiz. A’ne usınday usılda baspaqlar, qoy qozılar alınadı. Sperma xorınan biz jaqsı genotipti 
alıwg’a boladı. 
Qadag’alaw ushin sorawlar: 
 
15.1. Poliploidiya, aneuploidiya, gaploidiya degenimiz ne? 
15.2. Selektsiyanin’ teoriyaliq tiylari qaysi ilim bolip esaplanadi? 
15.3. Selektsiyanin’ tiykarg’i usillari qanday? 
15.4. Ma’deniy o’simliklerdegi poliploidiyanin’ o’zgeshelikleri qanday? 
15.5 Ingriding, autbriding degenimiz ne? 
15.6. O’simlikler selektsiyasi ushin qanday metodlar ta’m, haywanlar selektsiyasinda qanday 
metodlar qollaniladi? 
15.7. Genlik injeneriya ha’m biotexnologiyanin’ tiykarg’i bag’dari qanday? 
Tiykarg’i a’debiyatlar: 
1. Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции.  М., «Высшая школа», 1989.  
2. Лобашев М.Е. и др.  Генетика с основами селекции. М., «Просвещение», 1779.