Bilimlendiriw ministirligi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
partenogenezdi,
ginogenez h’a’mde androgenez; ginogenetikalıq h’a’m androgenetikalıq ko’beyiwlerdi alamız, bular h’aywan o’simliklerde-de ushıraydı.Partenogenez: bul atalanbag’an tuxım kletkasının’, zarodıshının’ o’siwine aytamız, bular to’mengi shayanlarda, kolovratkalarda, pal h’a’rrelerde t.b. ushırasadı. Al quslardın’ ayrım tu’rlerinde o’tedi. Bul protsessti jasalma agentler ta’sirindede islewge boladı. Bul qubılıs 2 ge bo’linedi: 1. Somatikalıq yamasa diploidlı. 2. Generativli yamasa gaploidlı. Somatikalıq partenogenezde ma’yek kletkası reduktsion bo’liniwge ushıramaydı, eger ushırassa eki gaploidlı yadro bir-birine qosılıp olar diploidlı jıynaqtag’ı xromosomasnı du’zedi. Avtokariogamiya h’a’diysesi a’ne sol ushında onın’ kletka toqımalarında diploidlı jıynaqtıg’ı xromosoma saqlanadı. Generativli partenogenezde zarodısh gaploidlı nabordag’ı ma’yek kletkasınan rawajlanadı. ms: Pal h’a’rresinde trutenler bular atalanbag’an tuxım kletkadan rawajlanadı. Al o’simlik portenogenezin biz Apomiksis deymiz. Bunda tek analıq esabınan zarodısh o’sip rawajlanadı. Endi ginogenez (ginogenetikalıq) bulda partenogenez ko’beyiwge ju’da’ uqsaydı bunın’ ayırmashılıg’ı bunda spermatozoid qatnasadı ol tek ma’yeklik kletkanı jedellestiriw wazıypasın atqaradı, bunday h’a’diyseni psevdogamiya deymiz, biraq bul qublıstı kariogamiyadag’ı atalanıw, bunın’ menen o’tpeydi al, zarodıshtın’ rawajlanıwı tek analıq kletka yadrosı esabınan o’tedi. Bul protsess do’n’gelek qurtlarda, tiri tuwıwshı balıqlarda bekire, taban balıqta, ayrım o’simliklerde, myatlik t.b. o’tedi, bunday qublıs na’sillik belgilerdi izertlegende ju’da’ kerek h’a’diyse. Barlıq informatsiyalar tek analıqtan boladı. Androgenez: bul tuwrıdan tuwrı ginogenezge qarama-qarsı usılda o’tedi. Bunda zarodıshtın’ rawajlanıwı tek atalıq kletka yadrosınan h’a’m analıq tsitoplazma esabınan o’tedi. Bunda atalanıw o’temen degenshe analıq yadro o’lip ketedi, bunda ma’yek kletkag’a tu’sken spermatozoid yadrosınan zarodısh rawajlanadı. Biraq ol gaploidlı jıynaqta, bul zarodısh ju’da’ o’miri to’men rawajlanadı h’a’tteki o’lipte ketedi. Androgenezdin’ o’miri tek diploidlı jıynaqtag’ı xromosoma bolg’anda g’ana bir jo’n rawajlanadı, tek bul h’a’diyseni polispermiya qutqaradı, sonda eki atalıq pronukleus ja’ne de h’a’m bir-biri menen qosıladı, bul atalanıw emes biraq xromosoma jıynag’ı tek 2 p boladı. Xromosoma jıynag’ında tek, bir pronukleus o’zi o’lip keter edi. Bul protsess nawqan qurtında anıqlang’an h’a’m parazitlik etiwshi h’a’rrelerde, ja’ne de az mug’darda ayrım o’simliklerde temeki, ma’kke t.b. ushıraydı. Qadag’alaw ushin sorawlar: 14.1. O’zgeriwshen’liktin’ qanday formalari bar? 14.2. Ch. Darvinnin’ o’zgeriwshen’lik haqqinda pikiri qanday? 14.3. Kombinativlik o’zgeriwshen’liktin’ qanday mexanizmleri bar? 14.4. Modifikatsiyaliq o’zgeriwshen’lik degenimiz ne? Tiykarg’i a’debiyatlar: 1. Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции. М., «Высшая школа», 1989. 2. Лобашев М.Е. и др. Генетика с основами селекции. М., «Просвещение», 1779. 3. Дубинин Н.П. Общая генетика. М. «Наука», 1976. Qosimsha a’debiyatlat: 4. Лобашев М.Е. Генетика с основами селекции. М. «Наука», 1967 5. Гершензон С.М. Основы современной генетики. 2-е изд., Киев, «Наук, Думка». 1983. 6. Мусаев Д.А. Генетическая коллекция и проблемы наследования признаков хлопчатника. Изд. «Фан» Т., 1979. №15 lektsiya Tema: Adam genetikasi, selektsiya ha’m genlik injeneriyanin’ tiykarlari Reje: 15.1. Genlik mutatsiya: poliploidiya, aneuploidiya, gaploidiya 15.2. Inbriding ha’m autbriding haqqinda tu’sinik. O’simlik, haywan ha’m mikroorganizmlerdin’ selektsiyasi. Biotexnologiyanin’ tiykarg’i bag’dari Tayanish so’zler: o’zgeriwshen’lik, genetikaliq material, mutatsiya, genomli, xromosomali, genli, albinism, aneuploidiya, Daun sindromi, poliploidiya, gaploidiya, xromosoma, fenotip, su’t bezleri, kletka Genetika ilimi belgili na’sil quwıwshılıqtanda basqa, h’a’mde o’zgeriwshen’likti de u’yrenedi. Biz o’zgeriwshen’lik degende tiri organizmnin’ o’zgeriwi, onın’ taza belgiler payda etiwi h’a’m eski belgilerdin joq bolıwına tu’sinemiz. Olar h’a’r tu’rli maqluqlarda payda boladı. Tiykarınan o’zgeriwshen’liktin’ qa’siyeti bul na’sil quwıwshılıqqa qarama-qarsı qa’siyette o’tedi. A’ne usı o’zgeriwshen’lik evolyutsiya protsessinde payda boladı. na’tiyjede ol tirishiliktin’ ko’p tu’rliligin payda etedi. Klassifikatsiyalanıwda biz o’zgeriwshen’lik bul maqluqtın’ h’a’r tu’rliligin payda etedi. Ol bir tu’r ko’leminde (paroda, sortlar) payda boladı. Biz olardın’ sırtqı ko’rinisine yaki fenotipine qaray anıqlaymız. O’zgeriwshen’lik printsipine qaray 2 ge bo’linedi. 1. Fenotiplik o’zgeriwshen’lik 2. Genotiplik o’zgeriwshen’lik. Organizmdegi belgilerdin’ qa’siyetinin’ o’zgeriwi bul mu’mkin genlerdin’ o’zgeriwinen yamasa basqa da genetikalıq apparattın’ o’zgeriwinen kelip shıg’adı. A’ne usınday o’zgerislerge biz mutatsiya deymiz. Mutatsiyalar bular sekirmeli ra’wishte payda boladı. Ol jınısıy kletkalarda bolıp olar a’wladlarda saqlanadı. ms: bunday mısallarda qara qoyanlardın’ ishinde aq qoyanlardın’ payda bolıwı. Qıltıqsız biydaylarda, qıltıqlı biydaylar payda bolıwıN’ payda bolg’an gomozigotalı, aq qoyanlar h’a’m qıltıqlı biydaylar esaplanadı. Al o’zgeriwshen’lik bul tek mutatsiya na’tiyjesinde bolıp qalmay, onın’ h’a’r qıylı kombinatsiyalanıwı na’tiyjesinde- de payda bolıp turadı. Genlerdin’ kombinatsiyası na’tiyjesinde taza belgiler payda boladı. Yamasa onın’ taza qurlısı o’zgeredi. A’ne usınday o’zgeriwshen’likti biz kombinativli deymiz. Olar tu’rdegi maqluqlardın’ shag’ılısıwında payda boladı. Endi mutatsiyalı h’a’m kombinativli o’zgeriwshen’lik bul sol organizmdegi genotiptin’ o’zgeriwinen payda boladı. Sol ushında bulardı biz genotiplik o’zgeriwshen’lik deymiz yamasa na’sil quwalaytug’ın o’zgeriwshen’lik esaplanadı. Organizmnin’ indivual rawajlanıwı na’tiyjesinde ayrım morfologiyalıq, fiziologiyalıq, bioximiyalıq belgilerdin’ nızamlı ra’wishte o’zgeriwin sezemiz. Usılardın’ Ontogenezinde payda bolıw uaqtın,onın’ ta’rtibin genotipler basqaradı. Usınday o’zgeriwshen’likti biz «jaslıq» yamasa ontogenetikalıq deymiz. Biz bug’an mısal retinde adamnın’ jasının’ qa’liplesiwi, menen aqıldın’ qa’liplesiwine aytamız, demek adam fizikalıq h’a’m aqılıy ra’wishte qa’liplesedi. Ontogenetikalıq o’zgeriwshen’lik bul genotiplik o’zgeriwshen’likten organizmdegi jaslıq o’zgerislerdi esapqa almag’anda, ol belgili h’a’m turaqlı genotipti iyeleydi. Usınday o’zgeriwshen’likti biz fenotiplik o’zgeriwshen’lik yamasa na’sillik bolmag’an o’zgeriwshen’lik deymiz. Egerde biz xlorellanın’ belgili bir fenotipin biz jaqtılıqta o’sirgenimzde, payda bolg’an koloniya jasıl ren’di iyeleydi. Al qarang’ıda o’sirgende, kletkalardan sarı ren’ payda boladı. Egerde biz onı ja’nede jarıqta o’sirgenimizde, ol qaytadan jasıl ren’di payda etedi. Demek biz xlorofildin’ payda bolıwı ushın tek jarıq kerek eken. ms: Adamdag’ı sepkildin’ payda bolıwı, bulda genotipke baylanıslı, al onın’ jaqsı rawajlanıp ketiwi ushın adam ku’n nurında ko’p ju’riwi kerek. Ha’r tu’rli jag’daylarda h’a’r tu’rli genotiplerdin’ payda bolıwına modifikatsiyalı o’zgeriwshen’lik deymiz. Ol ontogenetikalıq o’zgeriushen’liktey, ol da fenotiplik toparg’a yamasa na’sillik bolmag’an o’zgeriwshen’likke kiredi. Mutatsiyalı o’zgeriwshen’likte gennin’, o’zi o’zgermeydi. Al onın’ orını o’zgeredi h’a’m genotiptegi o’z-ara h’a’reketi g’ana o’zgeredi. Solay etip usınday na’sillik o’zgeriwshen’likti ekinshi da’rejeli dep tu’sinemiz, al birinshi qubılıs taza derekti, biz gennin’ mutatsiyalı o’zgeriwi dep ataymız. Solay etip «Mutatsiya» termini bolsa 1-ret G de Friz ta’repinen onın’ klassikalıq miynetinde «Mutatsiyalı teoriya» (1901-1903) ja’riyalandı. Ol mutatsiyanı serikrmeli qublıs dep atadı. Usınday sekirmeli ayrım belgilerdin’ o’zgeriwi h’a’m olardın’ a’wladlarg’a beriliwin h’a’tteki Darvin ta’repinen-de pikirler aytılg’an edi. Mutatsiyalardın’ klassifikatsiyalanıwı: mutatsiyalar ekige bo’linedi Generativli h’a’m Somatikalıq mutatsiyalar . Mutatsiya bul qa’legen ko’p kletkalı organizmde payda boladı, onın’ kletkasında yaki tkanında h’a’m onın’ qa’legen o’siw fazasında ushırasıwı mu’mkin. Egerde Mutatsiya bul erjetken yamasa erjetpegen jınısıy kletkalarda payda bolsa, onı biz generativli, al ol organizmnin’ basqa somatikalıq kletkalarında bolsa, biz olardı somatikalıq, al birinshisine bolsa generativlik, ekinshisine somatikalıq mutatsiyalar deymiz. Somatikalıq mutatsiya generativlikten ko’p da’rejede ayırmashılıq qılmaydı, mutatsiyanın’ shaqırg’an belgilerin h’a’m organizmnin’, qa’siyetin onın’ ayrım gametalarındag’ı mutantlı genlerden, bilemiz onın’ zigota payda etiwinde yamasa ol keleshek a’wladqa beriledi. Egerde Mutatsiya dominantlı bolsa payda bolg’an taza belgi yamasa qa’siyet h’a’tteki bunı biz geterozigotalı organizmlerde ko’remiz sebebi, ol sol gametadan kelip shıqqan. Egerde Mutatsiya retsessiv bolsa onda mutantlı gen o’zinin’ h’a’reketin ko’p a’wladqa shekem ko’rsete almaydı, ol geterozigotalı jag’dayda saqlawlı turadı. Sol ushın taza belgi tek retsessiv gen gomozigota jag’dayına o’tkende g’ana ko’rinedi (F 2 F 3 t.b.) Egerde generativli mutatsiya ju’da’ erte payda bolsa h’a’mle yamasa ko’beyiw waqtında spermatagoniya h’a’m oogoniya waqtında bolsa onda mutantlı gen sol kletkanın’ bo’liniw sanına qarap ten’lesedi. Demek jınısıy kletkalardın’ h’a’r biri ten’dey mutatsiyalardı iyeleydi, al qalg’an kletkalarda genotip o’zgermey qaladı. Somatikalıq mutatsiyalar bolsa mozaykalı bolıp ko’rinedi, usınday mutatsiyalı toqımanı alıp ju’riwshi maqluqlardı biz mozaykalar deymiz yamasa ximeralar (chudovishe) dep ataymız. ms: bunı biz qozı terilerindegi ren’lerde ko’remiz ondag’ı bo’lek qara ren’, ol qon’ır ren’ tiykarında kelip shıqqan bunday qa’siyet adam, o’simlik, h’aywanlarda da ushırasadı. Mutatsiyalardı fenotipine qaray klassifikatsiyalaw: Genotip bizge belgili, ol izbe-izlik shınjır na’tiyjesinde organizmnin’ rawajlanıwınan kelip shıg’adı yamasa onın’ ushın morfologiyalıq, fiziologiyalıq h’a’m bioximiyalıq tkanlardın’ differentsiyalanıwı na’tiyjesinde boladı. Solay etip mutatsiyalardı sha’rtli ra’wishte 3 ke bo’lemiz: 1. Morfologiyalıq. 2. Fiziologiyalıq. 3. Bioximiyalıq. 1. Morfologiyalıq mutatsiyanı biz ko’zge ko’rinetug’ın yamasa ko’rinerli mutatsiya deymiz. Sebebi ol organizmge ayrım kletka toqımalarının’ o’zgeriwinen, na’tiyjede onın’ qa’siyetinin’ o’zgeriwinen kelip shıg’adı. ms: qoylardın’ qısqa ayaqlı bolıwı, qara mallarda-da ushıraydı t.b. Shıbın- shirkeylerdin’ ko’zsiz, qanatsızlıg’ı, su’t emiziwshilerdin’ ju’nsizligi, o’simliklerdin’ ayrım organlarının’ tu’spewi gigantizm, karliklik, albinizm adamdag’ı h’.t.b. Ja’nede mutatsiyalar kletka ishindegi zatlarg’a-da o’zgeris keltiriwi mu’mkin. Xromosomalardın’ h’a’reketine meyoz bo’liniw waqtında kletka bo’liniw waqtında-da ushıraydı. ms: ma’kkedegi mutatsiyalar meyozdag’ı gomologiyalıq xromosomalardın’ konyugatsiya protsessinin’ bolmay qalıwınan, ekinshiden metafazada, xromosomalardın’ birigiwinen piknoz tipi, u’shinshiden, tsitokinezdin’ irkiliwinen na’tiyjede axromatin jipshesinin’ payda bolmawınan usı faktlar xromosomanı barlaytug’ın genotip esaplanadı. 2. Ayrım organizmlerde fiziologiyalıq mutatsiyalar o’tedi. Ol fiziologiyalıq protsesslerdin’ o’zgeriwinen kelip shıg’adı. ms: tıshqanlardag’ı aynalıp ju’riw qa’siyetin boldıradı, demek ol tıshqanlarda ju’da’ jaman fiziologiyalıq o’zgeriske alıp keledi. Bul mutatsiya na’tiyjesinde maqluqlardın’ tirishilik da’rejesi pu’tkilley o’zgeredi. 3. Bioximiyalıq mutatsiyalar: - Bular organizmde belgili da’rejedegi ximiyalıq zatlardın’ sintezine ta’sir etedi. Onın’ sanın h’a’m sapasın o’zgertedi. Na’tiyjede bul mutatsiya protsessinde zat almasıw o’zgeredi. Onın’ ximiyalıq quramı o’zgeredi. Ayrım ximiyalıq zatlar jetispey qaladı. Bul protsess mikro organizmlerde ju’da’ jaqsı u’yrenilgen. Ko’pshilik mutantlar olardı auksotroflar deymiz. Usılar ayrım ximiyalıq quramdag’ı zatlar bolmasa h’a’reketin joytadı. Sonın menen ma’deniy tipler jabayı prototroflardan ayırmashılıq qıladı. Sebebi jabayı tiplerde, ol zatlar ju’da’ minimal da’rejede bolsada, bir jo’n rawajlanıwı o’te beredi. Olar ms: mineral duzlar h’a’m uglevodlar h’.t.b. Demek ko’pshilik mutatsiyalar tiykarında bioximiyalıq protsessler jatadı. ms: adam organizmi bir jo’n zat almasıwı ushın ju’da’ ayrım aminokislotalar kerek. Fenilalanin, tirazin bunı organizm a’piwayı beloklı auqatlıq zatlardan aladı. Al tirazin bolsa ol fenilalaninnen sintezlenedi. Adam organizminde tirozin ko’pshilik beloklardın’ sintezine qatnasadı. Ayrım gormonlarg’a (tiroksin, noradrenalin h’.t.b.) ms: Organizmde melanin biosintezi buzılsa onda melanotsitlerde pigmentlerdin’ qayta isleniwi toqtaydı. Bul adamlardag’ı shashtın’ pigmentli ren’inin’ joq bolıwı, teride usınday h’a’diyse bayqaladı, ko’zde-de og’an biz albinizm mutatsiyası deymiz. Bulda ko’zge ko’rinerli mutatsiyalardın yamasa morfologiyalıq mutatsiyalarg’a kiredi. Al ayrım aqılı-kemislik bulda genetikalıq izertlewde ma’lim bolg’an, genlerdin’ mutatsiyalı o’zgeriwinen, kelip shıg’adı. Usınday aqılı jetispewshilikti biz fiziologiyalıq mutatsiyalarga kirgizsekte boladı. Biraq onı bioximiyalıq izertlegende usınday protsesslerge yamasa onı tolıq aqılı jetispewshilikti fenilketonuriya keseli deymiz bul tiykarınan organizmdegi tirazinnin’, fenilalaninnen sintezlenbey qalg’anlıg’ınan yamasa onın’ buzılıwınan kelip shıg’adı. Sonın’ menen birge organizmde tirozin kemliginen basqa protsess ju’z beredi. Yamasa fenilpirovinograd kislotası ko’beyip ketip, ol ko’pshilik reaktsiyalardı toqtatıp qoyadı. Onın’ aqıbetinde usınday aqılı jetispewshilik kelip shıg’adı. Bunday adamlardın’ ren’i o’zgerip pigmentlilik kemeyedi. Morfologiyalıq belgileride o’zgeredi. Olardın’ sidiginen fenilpirovinograd kislotası bo’linip shıg’adı. Sonın’ ushında bul onı sidikti teksergende alıng’an a’ne sonnan keseldin’ atıda kelip shıqqan ja’nede usınday nawqaslardı tolıq izertlegende, tirozindi, fenilalaninnen sintezlewshi fermentlerde tabılmag’an. A’ne usılar zat almasıwdag’ı en’ da’slepki kemislik na’tiyjesinde gormonallıq sistemada tolıq bir jo’n islemeydi. Genli mutatsiyalar, bul barlıq organikalıq formalarda ushıraydı. Olar ayrım kletkalarda o’tedi h’a’m ayrım maqluqlarda birden sekirmeli tu’rde o’tip turadı. Jabayı formalardag’ı gennin’ allelerin biz jabayı genler dep ataymız yamasa bir jo’n genler deymiz, al o’zgergenlerine mutantlı genler deymiz. Olardın’ arasında printsipial ayırmashılıq joq sebebi ko’pshilik jabayı formalardag’ı genler qashanda bir waqıt mutantlı bolg’an, al keyin qolaylı jag’daylardag’ı alleller evolyutsiya protsessinde olar kontsentratsiyalandı. Keyin olar h’a’r bir maqluqda bolatug’ınlıg’ı anıqlang’an. Usınday mutatsiyalardın’ jiyiligine kelsek h’a’r qıylı genler ushın ortasha 100.000 yamasa 1.000 000 gennen tek bolg’anı 1-den 5 ke shekem mutatsiyalanadı. Demek mutatsiya bul ju’da’ siyrek qubılıs. Biraq ta’biyattag’ı bolıp turg’an o’simliklerdegi h’aywanlardag’ı protsesslerdi ko’rsek ju’da’ ko’p da’rejedegi sang’a usaydı. Ayrım esaplardan bilemiz adamnın’ h’a’r bir gometası 5-6 retsessiv mutantlı genlerdi alıp ju’redi. Olar o’mirdi ju’da’ to’menletiwge uqıbı jetedi. Ayrım mutatsiyalar bir neshe ret ta’kirarlanıwı mu’mkin. Sebebi ol ayrım jıllarda-da shıg’ıp, ko’rinip turadı. Biz bilemiz genler tek bir bag’darda, bir neshe jıllar mutatsiyalanıwı mu’mkin. Xromosomanın’ bir lokusı mu’mkin bir yamasa eki allelde ushırawı mu’mkin. A h’a’m a, V h’a’m v, S h’a’m s t.b. Na’tiyjede bir gen bir neshe jag’dayda ushırawıda mu’mkin. Al ayrım jag’daylarda usınday jag’daylar bir neshe on’lag’an-da bolıwı, h’a’tteki ju’zlegen yamasa gen A mutatsiyalanıw mu’mkin, aa’, ag’, aq... ap bolıp usı genlerdin’ usınday jag’daylarına biz ko’pshilik allelizm deymiz. Usınday protsessler ms: qara mallarda, qoyanlarda, tıshqanlarda, ten’iz shoshqasında, drozofilada, ma’kkede, temekide, burshaqta izertlengen. Adamnın’ usınday allel seriyalarınan jA; jB; jO; bul qan boyınsha polimorfizimlik belgisi. Xromosomalı mutatsiya: Xromosomadag’ı ishki qayta qurılıwdı biz onın’ mutatsiyası dep ataymız. Sebebi onın’ kletkadag’ı ushırasıwı, onın’ sol kletka tu’zilisinin’ o’zgeriwine baylanıslı, demek sol organizmge de tiyisli degen so’z. Xromosomanın’ ishki o’zgerisine biz, sol xromosoma bo’leginin’ jetispewin og’an biz. a) Defishens (yamasa deletsiya) deymiz. Al onın’ ekige ko’beyiwi yamasa ayrım maydanshalarının’ eki eseleniwine biz. b) Duplikatsiya deymiz. Xromosomanın’ uzınlıqqa o’zgeriwin demek ondag’ı genler o’zgeredi sebebi, xromosomalardın’ ayrım maydanshaları 180 gradusqa o’zgeredi. Bunday xromosoma maydanshalarının’ o’zgeriwine biz v) İnversiya deymiz; Xromosomalardın’ ayrım iynlerinde jetispewshilikte ushıraydı. Sebebi ol jerde yadrolarda joq, genlerde bolmaydı, olardın’ tsentromerleride joq. Usınday jetispeushilikke terminal yaki aqırg’ı jetispewshilik deymiz. Demek xromosomanın’ iyininin’ kemisligide, organizmde kesellikti keltiredi. ms: «Pıshıq sesti» sindromı bul jas bala jılag’anday yamasa pıshıqtın’ miyawlag’anınday ses shıg’aradı. Bul da aqılı h’a’m fizikalıq jaqtan jetispewshilik, demek organizmdegi mikrotsefaliya, basqa da usınday anomaliya protsessleri esaplanadı. Bunda besinshi xromosomanın’ iyininin’ azı-kem kemisliginen kelip shıqqan. Biz bulardı tek xromosomanın’ ishki qayta quralıwınan ko’rip shıqtıq, al budan- da basqa xromosomalardın’ o’z-ara orın almasıwınan o’zgerisler kelip shıg’adı. Og’an biz translokatsiya deymiz. Bizge ma’lim h’a’r bir tu’r ushın xromosoma sanı, forması h’a’mde o’lshemi sol tu’rdin’ sistematikalıq belgisi, ko’rsetkishi yamasa tu’rdin’ Kariotipi dep ataymız. Kariotiptin’ tiykarg’ı birligi-ondag’ı xromosomalardın’ jıynag’ı olardın’ gaploidlı sanı usınday jıynaqtag’ı xromosomalar tekte gomologiyalıq juptın’ birewinde ushırasadı. Usınday gaploidlı jıynaqtag’ı barlıq genlerdin’ jıynag’ına biz Genomlar deymiz. Bunday gaploidlı sandag’ı yamasa jıynaqtag’ı xromosomalardın’ sanına tiykarg’ı xromosomalar deymiz h’a’mde bunday jag’daydı (P) -h’a’ribi menen belgileymiz. Mitoz h’a’mde Meyoz bul kletkanın’ en’ mayda bo’liniw mexanizmleri esaplanadı, bulardın’ a’h’miyeti xromosomalardın’ mudamı ten’dey sanın a’wladtan-a’wladqa o’tkeriwde xızmet etedi. Degen menen ayrım jag’daylarda usı mexanizmde o’z ko’sherinen awısıpta turadı, demek bunday waqıtta kletkanın’ animal h’a’m vegatativ ta’replerine ten’ bolmag’an h’romosomalardın’ sanı tarqaladı, bunday h’alattı biz xromosomalardın’ durıs tarqalmawı dep ataymız. Na’tiyjede xromosomalardın’ eki eseleniwide tsitokinezsiz o’tedi, bul endomitoz h’a’diysesin keltirip shıg’aradı. A’ne usınday durıs bo’linbew sebebinen kletkanın’ quramında h’a’mde payda bolg’an jas kletkalarda ten’ bolmag’an xromosomalar payda boladı. Bunday ten’sizlik bir pu’tin gaploidlı naborda yamasa jeke xromosomada ushıraydı. Usınday organizmdegi pu’tin gaploidlı jıynaqtag’ı yamasa jeke xromosomalarda ushıraydı. Demek usınday organizmdegi gaploidlı sandag’ı xromosomalardın’ sanının’ eki eseleniwine, zıyat bolıwına biz poliploidiya protsessi deymiz. Ja’nede ayrım waqıtlarda organizmde xromosomalardın’ sanının’ kem bolıwı da ushıraydı yamasa olar gaploidlı h’aldag’ı ko’beymegenlerinen aneuploidiyalı yamasa geteroploidlı qubılısı payda boladı. Demek bunday protsessler sebebinen organizmde ayrım belgilerde, ko’rsetkishlerde o’zgerip turadı, sonın’ ushın bunday qublıslardı ilimde genomlı mutatsiyalar deymiz. Poliploidiya: bulda genomlı mutatsiya sebepli kelip shıg’adı. Onda xromosomalardın’ sanı ko’beyedi, eki eselenedi, gaploidlı sanına qarag’anda zıyat da’rejeni iyeleydi, usınday h’a’r qıylı sandag’ı xromosomalardın’ jıynag’ın iyelegen kletkalarg’a; q p - triploidlı, n’ p- tetraploidlı; 5 p- pentaploidlı t.b. Usı payda bolg’an kletkalardan rawajlang’an organizmlerge triploidlı, tetraploidlı, pentaploidlı organizmler deymiz. Egerde usı tetraploidlı jag’day gomozigotalı organizmnen payda bolg’an bolsa, og’an biz gomozigotalı deymiz. Usınday xromosoma jıynaqları qospaqlı organizmde ko’beygen bolsa, onda ol gomologiyalıq xromosoma quramında h’a’r tu’rli alleldi alıp ju’redi, biraq olar tek g’ana bir gennin’ alleleri esaplanadı. Bunday jag’dayda bolg’an tetraploid sol quramı boyınsha geterozigotalı boladı h’a’m sol gen boyınshada geterozigotalı esaplanadı. Poliploidiya h’a’diysesi egerde somatikalıq kletkalarda ushırassa, onda tek sol kletkanın’ bir bo’leginde bolıwı mu’mkin, biz bunday organizmdi ximerli organizm deymiz. Usınday jag’day egerde kletkanın’ da’slepki bo’liniw fazasında o’tken bolsa, onda ol (zigotanın’ birinshi bo’liniwi) h’a’mme zarodısh (h’a’mle) degi kletkalar poliploidlı boladı. Demek bunday protsessler organizmdegi ko’pshilik belgilerge ta’siri tiyedi, olardı o’zgertedi, sonın’ ushında biz bunday qublıstı evolyutsiya protsessinin’ jetekshi ku’shi retinde selektsiya islerine qollansaq boladı. Bul jag’day a’sirese o’simlikler selektsiyasında ken’ qollanadı, ms. 1. Diploidlı 2. Tetraploidlı Bul qara biyday selektsiyasında V.S.Fedorov ta’repinen izertlengen bizge su’wretinen aq ma’lim ekinshi o’simlik, Tetraploidlı bul ju’da’ bekkem, da’ni tolı, da’nleri iri ol demek xojalıq ushın paydalı birinshisi onday emes to’men da’rejedegi zu’ra’a’tli. suwret-1. Shep ta’repte diploidlı qara biyday masag’ı, on’ ta’repte tetraploidlı biyday masag’ı. Biyday tuwısın u’shke bo’lemiz: Tritcum bunın’ birneshe tu’rleri boladı olardı biz u’sh toparg’a jaylastıramız, biz onın’ xromosomalarına qaray qa’siyetine h’a’m ayrım ko’rsetkishlerine qaray bo’lemiz: 1-toparg’a bir da’nli, bunın’ somatikalıq kletkasında diploidlı sandag’ı xromosomalar sanı =14; 2-toparg’a qattı biydaylar kiredi bunın’ somatikalıq kletkasındag’ı xromosomalar sanı = 28; 3- toparg’a jumsaq biydaylar kiredi h’a’m bunın’ xromosoması =42; Egerde tiykarg’ı xromosomalar sanı biydayda p=7 bolsa onda bir da’nli biyday bul diploidlı boladı. (7x2=14), al qattı biyday bolsa bul tetraploidlı boladı 7x4=28; al jumsaq biyday bolsa geksaploidlı 7x6=42; A’ne usınday poliploidiya h’a’diysesi basqa- da da’nlerden sulıda t.b. da’nlerde-de ushıraydı t.b. Avtopoliploidiya: Egerde poliploidiya bul genomlardın’ ko’beyiwinen payda bolsa, bir tu’r ishinde onda biz onı avtopoliploidiya deymiz. Egerde biz tiykarg’ı xromosoma sanın A dep belgilesek, ol demek endi A bul gaploidqa ten keledi, AA avtodiploidlar, AAA avtotriploidlı, AAAA avtotetraploidlı t.b. Avtopolidlı protsess ta’biyatta qa’legen organizmde rawajlana aladı. Bular ju’da’ qunlı apomiktikalıq h’a’m vegetativ ko’beyiwshilerde, sebebi olar o’zgerissiz ko’p waqıtlar ko’beye aladı. Olar jınıslı usılda, avtopoliploidiya ko’beygende ju’da’ h’a’r tu’rli a’wladlardı beredi. Egerde da’slepki forması geterozigotalı bolg’an bolsa, ulıwma barlıq poliploidlıq protsesslerde da’slep kletka ko’lemi u’lkeyedi. Demek bul ko’pshilik fiziologiyalıq h’a’m bioximiyalıq protsesslerdi keltirip shıg’aradı. ms: suwdın’ mug’darının’ ko’beyiwi, osmotikalıq basımdı to’menletedi. Ha’r tu’rli zatlardın’ mug’darın o’zgertedi, beloklardı, xlorofildi, kletchatkanı, auksiondi ko’pshilik vita’minlerdi t.b. Usı keyingiler poliploidtı ku’sheytedi onın’ keselge shıdamın asıradı. Demek onın’ na’silin ken’eytedi, onı tolıqtıradı yamasa joqarı geterozigotalı etedi: Paleontologiyalıq mag’lıwmatlardın’ anıqlang’anı boyınsha qazıp alıng’an o’simlikler, bular barlıg’ı quwatlı bolg’an yamasa poliploidlı bolg’an h’a’zirgi ge salıstırg’anda. Allopoliploidiya: Bul h’a’r bir maqluqlardın’ genomlarının’ qosılıwınan payda bolg’an poliploidiyag’a biz allopoliploidiya deymiz yamasa Amfiploidlı deymiz. Egerde tu’r aralıq qospaqta A h’a’m V genomları jıynalg’an bolsa, al solardan payda bolg’an allotetraploid - AAVV boladı. Allopoliploidiyanı basqasha, biz qospaqlı poliploidiya deymiz. Ayrım alıstan shan’lang’an qospaqlar, olar derlik na’silsiz boladı. ms: Tu’rpi h’a’m kapusta qospag’ıN’ biz usınday qospaqlardın’ a’wladları na’silsiz bolıwın ko’reyik. Tu’rpinin’ genomın-R; Kapustaniki- V endi tu’rpi kapusta qospag’ı eki h’a’r tu’rli genomdı alıp ju’redi. R h’a’m V; tu’rpi o’zinin’ zigotasında qospaqtın’ R, genomın alıp ju’redi, onın’ xromosoması -9; al kapusta genomında V, bulda 9 xromosomadaN’ a’ne usınday ju’da’ qashıq qospaq % a’ de onın’ somatikalıq kletkasında xromosomanın’ barlıq sanı a’h’ boldı. Endi jınısıy kletkalardın meiozda payda bolıw da’wirinde gomologiyalıq xromosomalardın’ konyugatsiyası o’tiwi kerek. Biraq tu’rpinin’ xromosoması, ol kapusta xromosoması ishinde o’zine gamologiyalıq yamasa o’zinin’ gamologın taba almaydı. Endi usı eki tu’rdin’ de gomologiyalıq xromosomaları meyozda jeke qaladı olar univalent h’alında qaladı. A’ne usı ko’rsetilgen % a’ qospag’ında onın’ kletkasında meyoz bo’liniw waqtında biz 18 univalent sanaymız. Endi olar anafaza 1 de ta’replerge ju’da’ ta’rtipsiz jıynaladı. Na’tiyjede usının’ saldarınan payda bolg’an gametada xromosomanın’ h’a’r tu’rli sanı ushıraydı. Tap 0 den 18 ge shekem, ko’pshiligi tolıq ten’lespegen. Sebebi olardın’ xromosomalarının’ sanı tiykarg’ısına salıstırg’anda eki eselenbegen, a’ne sonın’ ushında bunday qospaqlar na’silsiz. Usınday qospaqlardın’ h’a’m nashar h’a’m er jınıs gametalarında a’h’ xromosoma ushıraydı. 9R + 9B usınday gometalarg’a reduktsiyalanbag’an gametalar deymiz. Endi usı qospaqlar o’z-ara shag’ılısqanda reduktsiyalanbag’an gametalarda zigota payda boladı. Onda 2 tu’rdin’ de xromosomaları eki eselenedi, allotetraploidlı yaki amfidiploidlı boldı. Olar 2 jıynaqtag’ı xromosomanı iyeleydi. Tu’rpi (9R + 9R) h’a’m eki jıynaq kapusta (9V + 9V) barlıg’ı qu’ xromosoma boladı. Bul Fertilli bolıp qaladı. Sebebi meyozda onın’ h’a’r xromosoması o’zinin’ jubın taptı. A’ne solar menen olar konyugatsiyalandı. Ma’lim bolg’anına qarag’anda ayrım jınıslı h’aywanlarda bul qubılıs «Poliploidiya» siyrek ushıraydı. Ha’zirgi ku’nde usı avtopoliploidlı maqluq bul nawqan qurtında alıng’anlıg’ı ilimde ma’lim (tritonda, aksolotelde) biraq usı avtotetraploidlı nawqan qurtının’ nashar jınısı na’silli boladı, al er jınısı bolsa na’silsiz, onın’ tiykarg’ı sebebi, er jınıslarda olar gomogometalı jınıs, odan profaza meyozda polivalentlilik payda boladı. Demek olar tirishilikke qa’liplespegen gametalarda olarda aneuploidlı sandag’ı xromosomaları ushıraydı. Al nashar jınısında xromosomalardın’ konyugatsiyası sheklengen polivalent payda bolmaydı. Payda bolg’an gametalar jasaw mu’mkinshiligine iye boladı. Sol ushın ayrım jınıslı ju’da’ ko’p ushıraytug’ın poliploidlı h’aywanlar na’silsiz boladı. Al ayrım tu’r h’aywanlarda jınıslı ko’beyiw Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|