Bilimlendiriw ministirligi

1.
 
Abiotikahq faktorlar — anorganikahq ta'biyat sha-rayatimn' jiymdisi. Bularg'a topiraq, klimat, 
topogra-fiyahq ha'm basqa fizikahq faktorlar kiredi. 
2.
 
Biotikahq faktorlar. Bug'an janh ta'biyat faktorlan (tiri organizmlerdin' bir-birine ha'm jasaw 
ortahg'ina ta'siri) kiredi. 
3.
 
Antropogen faktorlar. Bug'an adam iskerligine baylanish bolg'an faktorlar kiredi. 
Faktorlardin' organizmge kompleksli ta'siri. Shek-lewshi faktorlar. Tiri organizmlerge ju'da' ko'p 
faktorlar ta'sir ko'rsetedi. Sol faktorlardin' ayinm organizmlerge ta'siri na'tiyjesinde bolsa ha'r qiyh 
boladi. Faktordm' organizmnin' tirishiligi ushin en' qolayh da'rejesi — optimal da 'reje delinedi. Ha'r 
qanday ekologiyahq faktordm' en' joqan da'rejesi — maksimumi ha'm en' to'mengi da'rejesi — 
minimumi boladi. Ha'r bir tiri organizm ushin belgili bir ekologiyahq faktordm' o'z maksimumi ha'm 
optimumi bolatug'mlig'i ta'biyiy (44-su'wret). 
Shidamliliq shegarasi — organizmnin' usidan basqa sharayatta jasay almashg'i bohp esaplanadi, — 
(misah u'y shibini 7°C tan to'men ha'm 50°C tan joqan temperatu-ralarda jasay ahnaydi). Ha'r bir 
tu'rdin' ha'r bir ekologiyahq faktorg'a sahstirg'anda shidamhhq shegarasi boladi. 
Organizmlerdin' tirishilik iskerligin pa'seytiwshi faktorg'a sheklewshifaktor  delinedi. 
Organizmlerge ta'sir etiwshi faktorlardin' birewi sheklewshi faktor bohwi mu'mkin. Misah, 
haywanlar ha'm o'sifnliklerdin' arqa ta'repke qarap tarqahwina sheklewshi faktor bolsa, issiliq 
jetispesligi, tu'slikke tarqahwina lg'alhqtin' jetispesligi sheklewshi faktor sipatmda ta'sir etedi. 
Faktordm' tek jetispesligine g’ana emes artiqshalig’ida sheklewshi ta’sir ko’rsetiwi mu’mkin.  
Qadag’alaw ushin sorawlar: 
 
10.1. Qanday ekologiyaliq faktorlar bar? Siz qanday ekologiyaliq faktorlardi bilesiz? 
10.2. Qanday ortaliqta jasaytug’in organizmlerdi bilesiz? Jasaw ortalig’indag’i organizmlerge 
sirtqi ta’sirdi tu’sindirin’? 
10.3. Adaptatsiya degenimiz ne? Organizm tirishiliginde qanday ro’l atqaradi? 
 
Tiykarg’i a’debiyatlar: 
   
1. Опарин А.И. Жизнь, ее природа, происхождение и развитие. – М., 1970. 
2. Шварц С.С. Экологические закономерности эволюции. – М., 1980. 
 

№11 lektsiya 
Tema: Ekologiya tirkari. Adam ekologiyasi 
Reje: 
11.1. Adam ekologiyasina kirisiw. Adamlardin’ jasaw ortalig’i 
11.2. Adamlardin’ ekologiyaliq faktorlarg’a ta’siri. Adamlardin’ jasaw ortalig’ina beyimlesiwi 
 
Tayanish so’zler:   ekologiya, adam, tu’tin, izolyatsiya, millet, qorshg’an ortaliq, biotikaliq, 
abiotikaliq faktorlar, pingvinler, Tu’slik aral jag’alawlari, den-sawliq, adaptatsiya, genetikaliq 
polimorfizm, geterotofliq 
 
          Adamnın’ payda bolıwında biologiyalıq faktorlar ju’da’ u’lken a’hmiyetke iye bolsa da, biraq 
onın’  o’zi antropogenezdi tu’sindiriw ushın  jetkilikli emes. Bul protsesste biologiyalıq faktorlar 
menen bir qatarda sotsiallıq faktorda a’hmiyetli rol oynag’an.  
       Maymıllar birden tik ju’re baslag’an emes, qorshag’an ortalıqtın’  o’zgerisi tog’ay sharayatınan 
ashıq jerde jasawg’a o’tiw na’tiyjesinde ayırım maymıllarda payda bolg’an mutatsiyalıq 
o’zgeriwshenlik tik ju’riwge bir qansha uqıplı bolıw tirishilik ushın gu’res, ta’biyiy tan’lanıw arqalı 
million jıllar dawamında saqlanıp, jetilisip barg’an. Tik ju’riw na’tiyjesinde adam ta’rizli 
maymıllardın’  ha’reket etiw da’rejesi shegaralanıp qalg’an. Quyımshaq su’yekleri qosılıp 
qozg’almaytug’ın  bolg’an. Bul bolsa, tuwıwdı bir qansha qıyınlastırg’an bolsa da tik ju’riwge 
o’tiw, adam  ta’rizli maymıllarda alıstan dushpanın ko’riwge, qural uslawg’a xızmet etiwshi 
qollardın’ erkin bolıwına mu’mkinshilik  berdi. Sol sebepli Ch. Darvin ha’m  F. Engels tik ju’riw 
maymıllardı adamg’a aylanıw protsesinde  u’lken a’hmiyetke iye bolg’an dep esapladı. 
   Adam  qa’liplese    baslag’an  protsesste, onın’ qolı da’slep jaqsı rawajlanbag’an  bolıp, tek 
a’piwayı xızmetlerdi atqarg’an. 
     Mutatsiyalıq o’zgeriwshenlik, tirishilik ushın gu’res, ta’biyiy tan’law na’tiyjesinde miynet 
operatsiyaları ushın jaramlı bolg’an qolları o’zgergen individler saqlanı kelgen.Da’slepki adam 
ta’rizli maymıllar tayar zatlardan qural retinde paydalanıp qoymay, olardın’ o’zleri sog’ıp 
tayarlayman degenshe million jıllar kerek bolg’an. Miynet quralların jasaw adam qolın kem-
kemnen maymıl qolınan o’zgeshelikke alıp kelgen ha’m adamnın’ sırtqı ortalıqqa bolg’an 
g’a’ressizligin jen’illestirgen. Qısqasha etip aytqanda adamdı miynet do’retken.  
   Maymıldın’ adamg’a aylanıw protsesinde ja’ma’a’t bolıp jasaw u’lken a’hmiyetke iye bolg’an. 
Ha’r yanday quralg’a iye bolg’an ayırım individler jırtqısh haywanlar topılısına to’tepki bere almas 
edi. Sol sebepten, a’yyemgi ha’m burıng’ı adamlar ja’ma’a’t bolıp jasay baslag’an. Sol usılda olar 
jırtqısh haywanlardan qorg’ang’an, an’ awlag’an, jas balaların ta’rbiyalag’an. Ja’ma’a’ttin’ jası 
u’lkenleri jas ag’zalarına qural jasawdı, an’ awlaw usıllarına, ottı saqlawg’a, jemisli o’simlik ha’m 
haywanlardı izlep tabıwg’a u’yretken. Miynet protsesinin’  rawajlanıwı menen o’z-ara ko’meklesiw 
paydalı ekenligi kem-kemnen ken’eye barg’an. Ta’biyattı u’yreniw boyınsha toplang’an ta’jiriybe 
a’wladtan-a’wladqa berilip qa’liplesip barg’an. Ja’ma’a’t bolıp jasaw adamlardın’ o’z-ara dawıs, 
ımlaw ha’m mimika arqalı qatnasta bolıw mu’mkinshiligin bergen. Ata-teklerimizdin’ da’slepki 
so’zlerdi miynet operatsiyaları menen baylanıslı bolg’an. Kem-kem maymıllardın’ rawajlanbag’an, 
kegirdegi ha’m awız apparatı na’sillik o’zgeriwshenlik, ta’biyiy tan’law na’tiyjesinde adamnın’ 
so’ylew organına aylang’an.  
 Joqarı haywanlardan ayırmashılıg’ı adamda ekinshi signal sisteması rawajlang’an. Adam sırtqı  
signallardı so’z arqalı qabıl etedi. Bul, adam ha’m haywanlar joqarı nerv xızmetinin’ sapa jag’ınan 
ayırmashılıqqa iye belgisi. So’ylew ja’ma’a’t bolıp miynet etiw na’tiyjeinde adamlardın’  bir-birine 
ta’siri ku’sheyip, sotsiallıq qatnasları rawajlandı. Juwmaqlastırıp aytqanda tik ju’riwge o’tiw, 
qoldın’ bosawı miynet quralların jasaw, ja’miyet bolıp jasaw, ha’r qıylı awqatlardı paydalanıw, 
ottan paydalanıw, ekinshi signal sistemasının’ rawajlanıwı, maymıldın’ adamg’a aylanıw 
protsesinde u’lken a’hmiyetke iye bolg’an. 

Shama menen bunnan joqarı da’rejede rawajlang’an tar murınlı maymıllar driopitekler jasaw 
ushın gu’res, ta’biyiy tan’law arqalı eki tarmaqqa – ha’zirgi adam ta’rizli maymıllarg’a ha’m 
adamlarg’a bo’lingen. Birinshi tarmaq ha’killeri- driopitekler ko’birek  ag’ashlarda tirishilik etiwge 
beyimlesken. Olardın’ keleshektegi rawajlanıwınan gorilla, shimpanze, orangutanlar kelip shıqqan. 
Keyinirek ekinshi tarmaqtan ramapitekler payda bolıp, olardın’ jaqları, tisleri  Arqa İndiyadan 
tabılg’an. Olar shama menen qw-qr mln. jıl burın jasag’an. Ramapitekler sırtqı ko’rinisi ha’zirgi 
adam ta’rizli maymıllarg’a  salıstırg’anda adamg’a jaqın bolg’an. Adam ta’rizli maymıllardın’ 
adamg’a aylanıw protsesinin’ baslanıwın sıpatlawshı da’lil avstralopitekler bolıp tabıladı. Sol 
ba’wirlerde ashıq jerlerde iri jırtqısh haywanlar arıslan, barıs, jırtqısh tisli jolbarıslar ko’p edi. Jasaw 
jag’daylarının’ keskin o’zgeriwine baylanıslı driopiteklerdin’ ayırımları eki ayaqlp ju’riwge o’tken. 
Na’tiyjede tu’slik «maymıllar» avstralopitekler payda bolg’an  (latınsha «australis»-tu’slik, 
«pitieks»-maymıl).Arxantroplar- a’yyemgi adam ta’rizli maymıllardın’ adamg’a aylanıwında bir 
qansha aralıq maqluqlar – maymıl ha’m adamnın’ belgilerin o’zinde biriktirgen maymıl adamlar 
arqalı ymelge asqan.  
Gollandiya ilimpazı Dyubua Yava atawınan maymıl adam pitekantroptın’ bir qansha su’yek 
qaldıqların tapqan. Ol aldına en’keyip eki ayaqlap ju’rgen. Boyı qup sm ge jaqın, miyinin’ ko’lemi 
opp-qqppsm
q,
, man’layı qıya, jag’ı aldına qaray shıg’ın’qı bolg’an. Olar shama menen q,t-q,o mln. 
jıl burın jasag’an. Pitekantroplar tastan, su’yekten qurallar jasag’an, ottan paydalanıwdı bilgen ha’m 
toplanıp birigip jasag’an, biraq u’yleri bolmag’an. Pitekantroptan bir qansha keyin jasag’an 
sinantrop qıtay adamnın’ su’yek qaldıqları qowu-qoeu- jıllarda Pekin do’geregindegi u’n’girlerden 
tabılg’an.  
    qopu-jılı Germaniyanın’ Geydelberg qalasına jaqın jerden iyegi joq u’lken astın’g’ı jaq su’yegi 
tabılg’an, biraq onın’ tisleri ha’zirgi adamnın’ tislerine uqsas bolg’an. Pitenkantrop sinantrop, 
geydelberg adamları ko’p g’ana uqsaslıq belgilerge iye. Man’layı rawajlanbag’an astın’g’ı jag’ı 
u’lken aldına du’mpeyip shıqqan. Olardın’ bas miyi adam ta’rizli maymıllardın’ miyine qarag’anda 
jaqsı rawajlang’an.Birinshi ret qity-jılı Germaniyanın’ Neandr da’ryasına jaqın jerde, keyinirek 
Evropa, Afrika, tu’slik wa’m shıg’ıs Aziyanın’  qpp den artıq orınlarında, sondaa’-aq 
%zbekstannın’ Surxanda’rya oblastındag’ı Tesik tas u’n’girinen a’yyemgi adamlardın’ skeleti –bas, 
jaq, ayaq su’yekleri tabılg’an. A’yyemgi adam – neandertaldın’ boyı qty-qyt sm bolıp, bulshıq etleri 
ku’shli rawajlang’an.Olar muzlıqlar da’wirinde jasag’an.Da’slepki neandertal adamnın’ man’layı 
qıya blıp qasları, iyegi a’zzi rawajlang’an. Neandertaldın’ oylawının’ en’ a’yyemgi adamlarg’a 
salıstırg’anda bir qansha rawajlang’anlıg’ın, olardın’ soqqan qurallarınan biliw mu’mkin.Da’slep 
ha’zirgi zaman adamlarına usag’an- kromanonlardın’ skeletleri bas su’yekleri, quralları 
Frantsiyanın’  qublasındag’ı  Kromanon degen jerden, keyinirek onın’ qaldıqları Evropa, Aziya, 
Afrika, Avstraliyadan da tabılg’an. Olar shama menen tp mın’ jıl aldın payda bolg’an. Kromanon 
adamlardın’ boyı qip sm, bas qutısının’ ko’lemi qypp sm
q 
 shamasında, man’layı ken’ bolg’an. 
İyeginin’ du’mpeyip shıqqanlıg’ı olardın’ ma’nili so’ylegenliginen derek beredi. Olar u’n’girlerde  
jasap, onın’ diywallarına ha’r qıylı boyawlar menen an’ awlaw epizodların, oyınshılardı, 
haywanlardı, adamlardın’ su’wretlerin islegen.   
  Adamnın’ biologiyalıq ha’m ja’miyetlik faktor na’tiyjesi ekenligi, tiri ta’biyattın’ rawajlanıwında 
onın’ payda bolıwı  ayrıqsha waqıya bolıp esaplanadı.Adam tariyxıy rawajlanıwında barlıq tiri 
organizmler ushın ta’n bolg’an nızamlıqlar arasında rawajlang’an. Sol sebepli, ol barlıq organizmler 
sıyaqlı awqatlıq zatlarg’a, kislorodqa mu’ta’j boladı, rawajlanadı ha’m o’ledi.Adam 
evolyutsiyasının’ da’slepki basqıshında jasaw ushın gu’res, ta’biyiy tan’law a’hmiyetli rol oynag’an 
ha’m sırtqı ortalıqqa beyimleskenleri jasap, beyimlespegenleri qırılıp joq bolg’an. Adamnın’ 
keyingi tariyxıy rawajlanıw basqıshında  an’, so’z payda bolıwı menen ilim, texnika, ma’deniyat, 
xabarlardı o’zlestirip barıw, olardın’ ta’biyiy tan’law ta’sirinen shıg’ıwg’a ja’miyetke baylanıslı 
bolıwg’a alıp kelgen. Sonlıqtan, adam bir waqıttın’ o’zinde ha’m biologiyalıq ha’m ja’miyetlik 
faktorlar ta’sirinde rawajlanadı.Biraq, adamnın’ rawajlanıwında biologiyalıq yamasa ja’miyetlik 
faktorlarg’a bir ta’repleme artıqsha baha beriw u’lken ilimiy qa’teliklerdi keltirip shıg’aradı.Solay 

etip, adam tariyxıy rawajlanıw barısında adam ta’rizli maymıllardan kelip shıqqan eken.Ha’zirgi 
adam ta’rizli maymıllar ha’m adamlar a’yyemgi, keyinshelik qırılıp joq bolıp ketken adam ta’rizli 
maymıllardın’ ha’r qıylı tirishilik jag’daylarında jasawg’a o’tken eki tarmag’ı bolıp esaplanadı. 
Adam ta’rizli maymıllardın’ ata-tekleri ko’birek tog’aylardag’ı ag’ashlarda jasag’an. Adamnın’ ata-
tekleri bolsa ashıq jerlerde eki ayaqlap ju’riwge beyimlesken. 
Ha’r bir populyatsiyadag’ı adamlar o’z-ara boyı, bet a’lbeti, terisi, shashının’ ren’i ha’m 
basqa da belgileri boyınsha ayırmashılıqlarg’a iye bolıwı ta’biyiy jag’day. Bul o’zinshelik 
o’zgeriwshenlik na’tiyjesinen boladı. Rasalıq belgiler ayırım adamlardı g’ana emes, al pu’tin bir 
qa’wimge ta’n bolıp, belgili bir jasaw jag’daylarına baylanıslı boladı. Barlıq rasalardın’ ata-tekleri 
bunnan 90-9g’ mın’ jıl burın jasag’an. Sol da’wirden baslap, adamlar mongoloid ha’m negroid 
rasalarına bo’lingen. 
Evropoid ha’m negroid rasalarının’ bo’liniwi shama menen bunnan n’0 mın’ jıl burın 
baslag’an.Negroid rasasının’ wa’killerinin’ terisi qara yamasa qon’ır qızg’ısh, shashı qara, buyra, 
murını pushıg’ıraq, ken’, erinleri qalın’ boladı.Mongoloid rasasına kiriwshilnrdin’ terisi biyday ren’ 
yamasa tınıq qırg’ız qabaq, shashları du’ziw ha’m qattı, saqal-murtları az yamasa rawajlanbag’an, 
bet su’yekleri tu’r-tiyip shıqqan, erin ha’m murınları ortasha qalın’lıqta ha’m badam qabaq 
boladı.Rasalıq belgiler adamlardın’ jasaw jag’dayına beyimlesiw na’tiyjesinde payda bolg’an. 
Sonlıqtan, negroid rasasında  denenin’ qara bolıwı quyash nurlarınan qorg’anıwda, mongoloid 
rasasında ko’zinin’ kishkene ha’m qıyıq bolıwı shan’-tozan’lardan qorg’anıwda ja’rdem bergen. 
  
Evropoid rasasına kiretug’ın adamlardın’ terisinin’ ren’i aq, shashı jumsaq, du’ziw, saqallı, 
murtlı, murınlar tar, erinleri juqa boladı. 
       Ataqlı genetik ilimpaz N.İ.Vavilov a’9g’w-jılı orgaizmlerdin’ jan’a formaları payda bolg’an 
oraydan retsessiv genlerge iye individlerdin’ shetke shıg’ıw nızamın ashtı. Bul nızamlıqqa sa’ykes 
tu’r tarqalg’an areal orayında dominant belgilerge iye bolg’an formalar u’stemlik etip, onın’ 
a’tirapın retsessiv genlerge iye bolg’an geterozigotalı formalar orap turadı. Arealdın’ en’ shetki 
bo’limin retsessiv belgili gomozigotalar jaylasadı. Bul nızamlıq N.İ. Vavilovtın’ antropogenlik 
baqlawları menen tıg’ız baylanıslı. Ol basqarg’an ekspeditsiya a’9g’n’-jılı Afganstannın’ qo’00-
n’000m ba’lentlikte jaylasqan Kofiriston (Nuriston) da tan’ qalarlıq waqıyanın’ guwası bolg’an. 
A’zirgi waqıtta tu’r retinde Xomo sapienstin’  evolyutsiyası tamalang’an, sonlıqtan, onın’ 
keleshektegi evolyutsiyasınan u’lken o’zgerisler ku’tiwge bolmaydı dep aytıw mu’mkin. Biraq 
evolyutsiyalıq protsess qa’liplesken tu’r shegarasında da dawam etedi. Sonlıqtan, son’g’ı waqıtları 
ha’r qıylı etnik toparlar, rasalar arasında bolıp atırg’an nekeler adamzat genofondın bayıtıp 
barmaqta.Juwmaqlastırıp aytqanda Xomo sapiens rawajlanıwında bir qansha basqıshlardan o’tken. 
Olardan birinshi basqısh o’z-o’zin an’g’arıw, yamasa an’nın’ rawajlanıwı. Bul jag’day shama 
menen n’0-o’0  mın’ jıl burın bolg’an. %z-o’zin an’g’arıw arqalı a’wladlarımıq adamlar menen 
haywanlar arasındag’ı ayırmashılıqtı bilgen ha’m adam ta’biyat ku’shlerine ta’sir jasaw mu’mkin 
ekenligine isene baslag’an. Aqıllı adamlardın’ tariyxıy rawajlanıwının’ ekinshi basqıshı jabayı 
haywanlardı qolg’a u’yretiw, u’yge ko’nliktiriw, jabayı o’simliklerdi egiw, ma’deniylestiriw menen 
baylanıslı. Bul jumıslar shama menen a’o’-g’0 mın’ jıl burın baslang’an. Adam tariyxıy 
rawajlanıwdın’ u’shinshi basqıshı ilimiy texnikalıq revolyutsiya menen baylanıslı bolıp, ol bunnan 
g’ mın’ jıl aldın baslang’an ha’m keyingi q-n’ ju’z jıl dawamında rawajlang’an.İlimiy texnikanın’ 
rawajlanıwı sebepli adamnın’ ta’biyat u’stinen u’stemligi arttı. Ol planetamızdın’ u’lken 
territoriyalarında o’z qa’lewi boyınsha o’zgerte alıw mu’mkmnshilgine iye boldı ha’m en’ aqırında 
tirishilik ushın qolaysız bolg’an Arktika, Antraktikadanı  da o’zlestiriwge, kosmostın’ to’mengi 
bo’limlerin iyelewge eristi.Adamnın’ keleshegi ayırım adamlardın’ aqıl –oyı menen g’ana emes, al 
ja’miyetlik aqıl-oyı menen belgilenedi. Da’slepki aqıllı adamlar tu’ri taza suwlı, taza hawalı 
ortalıqta ju’zege kelgen.a’zirgi waqıtları adamlar muskulları ja’rdeminde islenetug’ın jumıslar 
menen barg’an sayın azıraq shug’ıllang’anlıg’ı  sebepli skelettin’ ko’lemi, ju’k ko’tergishligi bir 
qansha kemeyip barıw.  

Embriologiya urıqtın’ rawajlanıwın u’yretiwshi taraw bolıp tabıladı. Embrionlar rawajlanıw 
da’wiri bul zigota payda bolıwdan baslanıp tuwılg’ang’a shekem dawam etedi. Zigota-ko’p kletkalı 
organizmnin’ bir kletkalı basqıshı bolıp, ol ma’yek ha’m atalıq kletkasının’ qosılıwı na’tiyjesinde 
payda boladı. Barlıq ko’p kletkalı haywanlar o’zinin’ jeke rawajlanıwın tuxımlang’an ma’yek 
kletkasının’ zigotadan baslaydı. Urıqtın’ rawajlanıwındag’ı o’z-ara uqsaslıq, a’sirese bir tip yamasa 
klasslarg’a tiyisli haywanlarda o’z-ara salıstırg’anda ko’zge anıq ko’rinedi. Mısalı, omırtqalı 
haywanlar klasında balıqlar, suwda ha’m jerde tirishilik etetug’ınlar, jer bawırlawshılar, quslar, su’t 
emiziwshiler embrional rawajlanıwının’ da’slepki waqıtlarında bir-birine ju’da’ uqsas jabayı ata 
teklerinin’ tariyxıy rawajlanıwın qısqasha qaytalaydı. 
Gemologiyalıq organlar atqaratug’ın xızmetine qaramastan du’zilisi ha’m kelip shıg’ıwı jag’ınan 
bir-birine uqsas organlar-dep ataladı. Mısalı, omırtqalı haywanlardın’ qurg’aqlıqta, hawada 
tarqalg’an wa’killerine ayaq ju’riw, jer qazıw, ju’ziw xızmetlerin atqaradı. Biraq bulardın’ barlıg’ı 
iyin, jawırın, bilek, alaqan ha’m barmaq su’yeklerden turadı. Gemologiyalıq organlar o’simliklerde 
de ushırasadı. Mısalı, burshaq murtshaları, kaktustın’ tikenleri tu’r o’zgergen japıraq boladı. 
Analogiyalıq organlar degende atqaratug’ın xızmeti uqsas, biraq kelip shıg’ıwı jag’ınan ha’r 
organlar tu’siniledi. Mısalı, bas ayaqlı mollyuska menen omırtqalı haywanlar ko’zin mısal etiwge 
boladı. Mollyuskalarda ko’z ektoderma qabatının’ o’siwinin’, omırtqalılarda bas miyinin’ qaptal 
o’simshesinen rawajlanadı. Evolyutsiya protsesinde da’slepki tu’rdin’ saqlanıp qalıwında o’z 
a’hmiyetin jog’altqan ha’m joq bolıp ketiw aldında turg’an organ 
  Rudent   organlar dep ataladı. 
Attın’ w ha’m r barmag’ı, iyttin’ quyrıq su’yekleri, shıbınlardag’ı bir jup qanatlar rudimen bolıp 
tabıladı. Organikalıq du’nyanın’ tariyxıy rawajlanıwına atavizm qubılısı (latınsha-atavi-ata-tek) 
tastıyıqlaydı. Atavizmde ayırım organizmlerdi ata-teginin’ belgilerin qaytalanıw qubılısı boladı. 
Mısalı, waqıttın’ o’tiwi menen qulınshaqlar zebr ta’rizli bolıp tuwıladı, torı attın’ arqasında sızıqlar 
payda boladı. Bular attın’ ata-tekleri zebr bolg’anlıg’ınan derek beredi. Bas, dene, quyrıqları boladı. 
Urıq rawajlang’an sayın sol organizmlerde o’zlerine ta’n belgi qa’siyetler payda boladı. 
Organizmlerdin’ jeke rawajlanıwında 
  ontogenez   - dep atasa, tu’rdin’ rawajlanıw tariyxına 
  filogenezdi   qısqasha qaytalanıwı   biogenetikalıq nızam   - dep ataladı, bul nızam qo-a’sirdin’ w-
yarımında nemets ilimpazları E.Gekkelx ha’m Myuller ashqan. Mısalı, gu’belek qurtı, qon’ız 
licheykası biogenetikalıq nızamg’a muwapıq nasekomalar ata-teginin’ qurt ta’rizli basqıshın 
qaytalaydı. Biogenetikalıq nızam o’simliklerge de tiyisli. Sebebi, shigitten o’ngen ma’deniy 
g’awasha sortlarında da’slep tutas plastinkalı, son’ında w, e, r, t bo’lekli japıraq payda boladı. 
Demek, ma’deniy g’awashalar jeke rawajlanıwında, jabayı ata-teklerinin’ tariyxıy rawajlanıwın 
qısqasha qaytalaydı. Biraq jeke rawajlanıwında urpaqlar organizmlerdin’ tariyxıy rawajlanıwının’ 
barlıq basqıshların emes, tek ayırımlar qaytalanıp, basqaları tu’sip qaladı. Embriologiya bul 
evolyutsiya protsessinin’ o’tiwine  tolıq ha’m konkret da’lilleme bere aladı. Sonday bir 
da’lillemelerinen biz zarodıshlardın’ uqsaslıg’ı degen bir qubılıstı  bilemiz ja’nede rekapitulyatsiya 
protsessin ko’remiz.  
 Zarodıshlar uqsaslıg’ı qubılısı`  Bul nızamdı XIX a’sirdin’ birinshi yarımında  birinshi 
naturalist ilimpaz K.M.Ber usı ha’diseni en’ da’slep izertlegen edi ha’m onı "zarodıshlar uqsaslıg’ı 
degen" zakon tiykarında da’lillegen edi.    Berdin’ da’lillewi  boyınsha,  Ontogenezdin’  qanshelli  
erte stadiyasında yaki  (bul  individual rawajlanıwdın’ erte stadiyasında degen ma’niste) ju’da’  
kobirek  zarodıshtag’ı  uqsaslıqlar anıqlanadı ha’r tu’rli organizmler arasında degen pikirdi ayttı. 
Solay etip  usı  ha’r tu’rli organizmlerdin’ zarodıshın salıstırg’anda biz usı zarodıshtın’ ortadag’ı 
rawajlanıw stadiyalarında bolsa  a’sirese  omırtqalılar  klassının’ balıqlarg’a ha’m amfibiyalarg’a 
ko’birek uqsaslıg’ın da’lilleymiz, al  endi  bunnan keyinirektegi rawajlanıwda   bolsa  zarodıshta  
reptiliyalarda quslarg’a, ha’m su’t emiziwshilerge bolg’an  uqsaslıqtı  ko’remiz.  Al adam  zarodıshı 
menen maymıl zarodıshın teksergende olardın’ embrionındag’ı ayırmashılıq tap tuwılaman  
degenshe  bir  tu’rde bolıp az g’ana tuwıwdan aldın g’ana o’zgeriske ushıraydı.  
     Rekapitulyatsiya  printsipi:    A’ne    usınday zarodıshlardın’ uqsaslıg’ı qubılısı bul Ch. Darvinde 
ja’nede bir evolyutsiyanın’ embriologiya usılları menen u’yreniwdin’ usılların ashıwg’a 
ja’rdemlesti. Yamasa ontogenez da’wirinde burın jasap ketken  haywanlardın’ du’zilisin  takrarlaw  

(rekapitulyatsiya) printsipi o’tetug’ınlıg’ına Ch. Darvin tolıq isendi,  yamasa ju’da’ erte rawajlanıw 
stadiyalarında ju’da’  ertedegi a’yemgi tu’rlerdegi tolıq takrarlaw o’tse ja’nede usı stadiyada 
ha’zirgi da’wirdegi biraq  tuwıskan emes  formalardı da’l etip takrarlaw printsipi o’tedi degen 
juwmaq shıg’aradı, al endi keyingi ontogenez etaplarında jaqın tuwısqan a’yemgi formalardı 
takrarlaw o’tedi, al en song’ı etapında bolsa en’ o’zine jaqın  ha’zirgi  ku’nimizdegi  formalardı 
ta’krarlaydı degen  juwmaqqa  kelgen.  Solay  etip  ha’mme ko’p kletkalı organizmler bular bir 
kletkalılardan kelip  shıqqan. Ko’pshilik ko’p  kletkalılar o’zinin’ rawajlanıwında bir kletkalı shar 
forma da’uirinde basıp o’tedi.  Bug’an da’lil ha’zirgi  ku’nimizdegi a’piuayı bir kletkalı haywanlar 
(Volvoks t.b.) da’lil bola aladı.  Al bunnan song’ı rawajlanıwda organizmde eki qabatlı qalta 
yamasa shar ta’rizli da’wir boladı bug’an ms:  a’piwayılardan ishek kuwıslılar tipi ha’mme  
omırtqalılarda xorda payda boladı (arqa struna) mu’mkin omırtqalılardın’ o’tip ketken tu’rlerinde 
xorda o’mir  boyı  saqlanıp  qalg’an  bolıwı mu’mkin. Ja’nede  bir  na’rse adam zarodıshında 
da’slep sag’aq jarıqları payda boladı bul akula balıqlarına uqsaslıqtı  anla "Biogenetikalıq nızam" 
bul XIX-a’sirdin’ ekinshi yarımında nemets ilimpazları  F.Myuller  ha’m  E.Gekkel ta’repinen 
ilimge usınıldı. Bul ontogenezdegi o’z-ara baylanıslar yamasa  qatnaslar degen  ma’nide yamasa bul 
osob o’zinin’ jeke rawajlanıwında ontogenezinde o’zinin’ ata teklerin ta’krarlawı demek ontogenez 
bul filogenezdi  qısqa tez waqıtta ta’krarlaw degendi an’latadı. ms:  ha’mme omırtqalılar ushın 
ontogenezinde xorda  bolıwı sha’rt, bul  onın’ ata teklerinde de bolg’anı, al golovastiklerdegi quyrıq 
bolıwı yamasa  quyrıqsız  jer  suw  haywanlarının’ bularda da quyrıq rawajlanadı.  A’ne bul o’zinin’  
ata  tekleri quyrıqlılar ekenligin da’lilleydi. 
Qadag’alaw ushin sorawlar: 
 
11.1. Adam ekologiyasinin’ tiykarg’i o’zgesheligi nede?  
11.2. Adam ekologiyasi neni u’yrenedi? 
11.3. Qala ko’pshilik ta’biiy ekologiyaliq sistemadan qanday o’zgesheliklerge iye?  
11.4. Ha’zirgi zaman insane ja’miyetinin’ rawajlaniwina ne xarakterli?  
11.5. Insan organizmindegi zat almasiw, ju’rek – qan tamirlar sistemasinin’, nerv sistemasinin’ 
funktsiyasinin’ buziliwina sebepler nede?