Bilimlendiriw ministirligi

Mutatsiyalardm' payda boliw da'rejeleri. Bir gen shen'berindegi bir yamasa birneshe nukleotidlerdin' 
o'zgeriwi yakt almasiwi menen baylamsh mutatsiyalar gen  yamasa noqatli mutatsiyalar dep ataladi. Olar 
beloklar du'zilisine o'zgerisler kirgizedi, yag'niy polipeptid dizbegindegi aminokislotalardm' izbe-izligi 
jan'alanadi ha'm usinin' menen belok molekulasmin' funktsional is ha'reketin o'zgertedi. 
Xromosoma du'zilisinin' o'zgeriwi xromosoma mutatsiyasi dep ataladi. Bunday mutatsiyalar 
xromosomamn' belgili bir bo'leginin' jog'aliwi sebebi no11 kelip shig'adi. 
Aymm jag'daylarda xromosomadan ajrralg'an bo'lim gomologiyaliq bolmag'ai i xromosoma menen birigip, 
genlerdin' jan'a kombinatsiyasin payda etedi ha'in olardin' o'z-ara ta'sir ha'reketin o'zgertedi. 
Tuqrmlamw da'wirinde bunday gametalardin' normal gaploid gameta menen qosrhwi na'tiyjesinde payda 
bolg'an zigotada usi tu'rge xarakterli bolg'an diploidli toplamg'a qarag'anda xromosomalar sam bir 
xromosomag'a ko'p yaki keffl boladi. Bunday jag'daylarda genler ten'salmaqhg'inm' buzihwi organi/m 
rawajlamwimn' buziliwina ahp keledi. 
A'piwayi haywan ha'm o'simliklerde ko'binese xromosomalardm' gaploid toplamma qarag'anda eselep 
artiwibayqaladi. Xromosomalar toplaminin' bunday o'zgergenpoliploidiya  dep  ataladi. Poliploidiyanm' 
da'rejesi ha'r tu'rli boladi. A'piwayi haywanlarda xromosomalar sam bir neshe ju'z esege ko'beyiwi 
mu'mkin. Poliploidiya qubilisi joqari o'simliklerde tarqalg'an. Kariotipke xromosomalar saninrn' 

ko'beyiwi menen organizmnin' genetik toraqhlig'i artadi, mutatsiya protsesinde tirishilik etiwdin' pa'seyiw 
qa'wpi azayadi. 
Poliploidiya organizmlerdin' tirisliMginin' aktivlesiwin, o'nimdarlihg'in ha'm basqa da ko'rsetkishlerin 
joqanlatadi. Eginshilikte pohploidiyadan ken' paydalanadi. Sebebi ma'deniy o'simliklerdin' jasalma almg'an 
poliploidiya soil la 11 joqari zu'ra'a'tliligi menen ayinhp turadi (5.69- su'wret). 
Mutatsiya qa'siyetleri. Mutatsiyalar na'sil quwiwslnliq penen baylamsh, yag'my olar na'silden-na'silge 
o'tedi. Bir mutatsiyanin' o'zibir tu'rge jatatug'in ha'r tu'rli organizmlerde payda bohwi mu'mkin. 
Mutai§iyjilar o'zinin' ta'sir etiw shen'berine qarap pjyti^jia^mzry^iji^abminant sonday-aq resessiv boladi 
Genlerdin' za'ru'r qa^iyeTierinerrbirb^inutatsiyaiar payda etiwTbohp 
 
 
 
                                   Adamda qosimsha barmaqlardin’ boliwi 
 
Kapusta gu’lleri 
A-diploid, B-tetraploid, V-otkaploid 
esaplanadi. Da'slep na'sillik o'zgeriwler tezligin birden joqanlatiw rentgen nurlan ta'sirinde a'melge 
asinlg'an. Rentgen nurlan ta'sirinde mutatsiyalardm' payda boliwm 150esejoqanlatiwg'aerisildi. Rentgen 
ha'm basqa ionlasiwshi radiatsiya nurlannan basqa, mutatsiyalar ximiyaliq zatlar ta'sirinde payda boliwi 
mu'mkin. 
Zatlar almasiwi protsesinde, a'sirese DNK sintezine ta'sir etiwshi faktorlar, mutatsion protseske de 
ta'sir etedi. 

Jasalma jol menen payda etiletug'in mutatsiyalar a'meliy a'hmiyetke iye boladi. Sebebi olar tu'r 
yamasa populyatsiya ishindegi genetikahq ko'p tu'rlilikti joqanlatadi ha'm sol jol menen selektsionerge 
"ja'rdemshi" material beredi. 
 
 
Qadag’alaw ushin sorawlar 
 
6.1. Mutatsiya degenimiz ne? Mutatsiya klassifikatsiyasina tu’sinik beriw? 
6.2. Poliploidiya degenimiz ne, ol qanday organizmlerde ko’p ushirasadi? 
6.3. Nutatsiyaliq o’zgeriwshenlik degenimiz ne? 
6.4. Mutatsiyanin’ tiplerin atap o’tiw? 
 
Qosimsha a’debiyatlat: 
 
1. Яблоков А,В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. – М., 1989. 
2. Гафуров А.Т. Дарвинизм. – Т. 1992. 
 
 
 
№7 lektsiya 
Tema  Evolyutsiya protsessi popyliyatsiya tolqini, izoliyatsiya,genler dreyfi. 
Evolyutsiya faktori. 
Reje: 
7.1. Evolyutsiya protsessi. Populyatsiya tolqini, izolyatsiya genler dreyfi 
7.2. Adamlar populyatsiyasinda genlerdin’ ro’li 
 
Tayanish so’zlert: antropogenetika, popultaysiya, demografiyaliq ko’rsetkish, genefond, mutatsiya, 
tolqin, migratsiya, izolyatsiya, genler dreyfi, genetikaliq ku’sh, letal ekvivalent, retsessiv, dominant, 
zigota 
   
  
     Biz  populyatsiyanı evolyutsiyanın’ bir elementar birligi ekenligin tu’sinemiz,  al onın’ en bir 
a’xmiyetli  ha’m  udayı  onda o’tip turatug’ın  qubılıs  bul  "o’mir tolqını"  bul populyatsiya tolqını 
yamasa  ondag’ı  sanlarının’  o’zgerip  turıwı esaplanadı. Usı  protsess  populyatsiyadag’ı ulıwma 
evolyutsiya protsesslerden esaplanıp ol ulıwma evolyutsiyalıq a’hmiyetke  iye  protsess ha’m  de  ol 
evolyutsiyanın’ o’zinshelik bir faktorı:  Usınday populyatsiyadag’ı udayı o’tip turatug’ın  
o’zgerisler  olar  mu’mkin belgili period penen bazı waqıtlarda periodsız-aq o’tip turadı bul ha’m 
tirishilikke ta’n ha’diyse esaplanadı. Usılardın’ en’ bir konkretli  sebeplerinen biri organizmnin’ 
sheksiz ha’r turlilikti iyelewi olar ha’r tu’rli jag’daylar ta’sirinde  biotikalıq-abiotikalıq ta’sirlerde 
kelip shıg’adı. Udayı jasaw jag’dayının’ o’zgerip turıwı bul osoblardın’ joqarı jaslardag’ı  ha’r 
qıylılıg’ın boldıradı,  sonın’  ushında  ulken  jastag’ı osoblar birdey emes. Ja’nede bir ta’biyatta 
jag’day bar ol-da  bolsa osoblardın’ (eliminatsiya)  o’liwi. Bizge bunın’ saylanıp alınbag’an o’lim  
ekenligi elminatsiyadan ekenligin tu’sinemiz, sebebi populyatsiya tolkınının’ "o’mir tolqını" bulda 
bir evolyutsiya faktorı  esabında  ol  osoblarda  usınday o’limdi keltirip shıg’aradı. 
 
Al endi saylanıp alıng’an, bul protsesstegi jasap qalg’an osoblar evolyutsiya faktorının’ 
ha’reketine to’zimlililigin bildirdi bunı biz  ta’biyg’ıy  tan’law protsessi u’yrenedi. 
     Endi usınday populyatsiya tolqının biz q tu’rin ko’remiz:  
 1) 
Mezgili: 
qısqa  o’mir keshiretug’ın tu’rlerdin’ sanının’ o’zgeriwi bular nasekomalarg’a,  
ko’pshilik  bir  jıllıq o’simliklerge; zamarrıq, ha’m mikroorganizmler ta’n protsess. Ms; Gu’zgi 
ha’m jazg’ı populyatsiya tolqını sebepli ko’pshilik mikroorganizmler ayazdan, sebepli ko’pshilik 
a’piuayılar o’lip ketedi... 

 
2) Mezgilsiz osoblar sanının’  o’zgeriwi, bug’an ko’pshilik faktorlar sebepshi boladı. 
Bularg’a birinshiden qolaylı    awqatlıq ortalıqqa bolg’an baylanıs ja’ne populyatsiyag’a 
jırtqıshlardın’ ta’siri kemeyiwi,  awqat zat ko’beyiwi bul ha’m jemtik ha’m jırtqısh ushın tendey 
boladı.... Bunday qubılıslar ko’pshilik populyatsiyalarg’a tiyisli demek  bunday  jag’dayda  tu’p 
tamırınan ha’tteki  sol biogeotsenozdın’ qayta qurılıwın boldıradı yamasa talap etiledi... 
 
3) Jan’a   rayondag’ı   tu’rlerdin’  tezde  ko’beyip  ketiwi.   
 
Bunday tez  de tu’rlerdin’ ko’beyip ketiwi da’slep sol jerdegi ta’biyg’ıy dushpanlarının’ joq 
bolıwı sebebinen Ms: Bunday tez tu’rler  ko’beyip  XIX-XX a’sirde Avstraliyada qoyanlar 
ko’beygen; Arqa Amerikada u’y shımshıg’ı, Kanad elodeyası (bul suw o’simligi Amerikada onı 
suw shuması "Vodyanoy chumoy", "Vodyanoy zarozoy", dep ataydı, Amerikadag’ı ondatra t.b. 
Bunday tez ko’beyiw  XYI-XYII  a’sirde krısada bolg’an u’y shıbınında bolg’an t.b. (Musa 
domestica) 
 
İzolyatsiya-bul panmiktsiyanı  boldırmaw ushın qurılg’an qa’legen tosıqqa   aytıladı.  
(populyatsiya osoblarının’ erkin shag’ılısıwı) panmiksiya..... İzolyatsiyanın’ a’hmiyeti degenimizde 
biz evolyutsiya protsessindegi erkin shag’ılısıwdın’  buzılıwı bul sol populyatsiyanın’ osobları 
arasındagı ayırmashılıqları ku’sheytedi ha’tteki ol sol tu’rdin’ ayırım bo’lekleri arasındag’ı 
ayırmashılıqlardı da ku’sheytedi. !ne usınday evolyutsiya o’zgesheliksiz biz heshqashanda jan’a 
formanı keltirip  shıg’ara  almaymız.  
Ta’biyatta izolyatsiya ko’rinislerin biz g’ toparg’a bo’lemiz: 
    1). Ken’ ko’lemli izolyatsiya 
    2). Biologiyalıq izolyatsiya. 
    3) Ken’  ko’lemli territoriya  geografiyalıq dep aytsaqta 
boladı..... Bul territoriyadag’ı populyatsiyalar  ko’pshilik  bo’leklerge bo’lingen  boladı...  Bul  
izolyatsiya ko’pshilik formalarg’a bo’linedi suwdag’ı formalarg’a;  qurg’aq territoriyag’a;  tawlı 
tegislik; bular  ha’r biri o’z aldına....  ms:  Gavay atawındag’ı  ha’reket etiwshi mollyuskalar ha’r bir 
atawshada  jasag’anları ekinshisinen o’zgeshe;  Demek ha’r bir atawshada erkin populyatsiya 
jasaydı olardın’ o’zinshellik  spetsifik  ayırmashılıqları boladı. Biz  usı izolyatsiya tu’rlerin 
u’yreniw menen sol tu’rlerdin’ tariyxıy payda bolıwında u’yrenemiz...  Usınday izolyatsiya bolıwı 
muz basıw sebepli bolgan.  Sonın’ ushında muz basıw da’wirinen keyin  bular  ele  bir-birinen  
morfofiziologiyalıq ayırmashılıqqa iye  bolmag’an edi.  Sol ushında olardın’ ba’rin bir tu’rge 
kirgizip keldik....  Al keyingi izertlewlerde  bul formalar endi o’zlerine tu’r rangisin alg’anlıg’ın 
bilemiz... Sonın’ ushında keyingi a’0 mın’lagan a’wla’dtın’ tolıq  izolyatsiya  da’wirin o’tiwi bul 
olardın’ anıq tu’r da’rejesine jetkenliginen derek beredi.... 
     Biz usı ku’nimizdegi ju’da’ kesilip u’zilip ketken osoblardın’ arealın ko’remiz (Martes zibellina) 
bunın’ ja’ne bir jeri usınday ju’da’  ha’r  teritoriyanı  o’z aldınan iyelew sol turdin’ joq bolıwı 
ushında jaman ta’siri bar. 
     1) Biologiyalıq izolyatsiya- bul tu’r ishindegi  jeke ayırmashılıg’ın ko’rsetedi.... 
     Biologiyalıq evolyutsiya bul eki gruppa mexanizmin  ta’minleydi: 
     2. Shag’ılısıwdı boldırmaw; 
     3. Shag’ılısıw waktındag’ı izolyatsiyanı: 
     Usılardan da’slepkisinde gametalar joq bolıwı  ekinshisinde  bolsa  gametalardın’ joq bolıwı 
seziledi bul evolyutsiya protsessinde o’tedi. Jaqın formalar shag’ılısıwında da’slep  waqıtlardın’  
ayırmashılıg’ı    ha’m  sonın’ menen baylanıslı  jınısıy aktivliktin’ pa’seyip ketiwi  na’tiyjede  jınıs 
produktalarının’ pisip jetilisiwi protsessi. 
    Populiyatsiya  genofondinin’  uzaq  dawam  etetyg’in bag’tindag’I o’zgerisleri evolyutsiyanin’ 
sa’slepki qubilisi dep ataladi. 
      Genler  dreypi  –  kishi  popyliyatsiyalarda  mytant allellerge iye indibidler tez ha’m tosinnan 
o’zgeriwi mu’mkin.Misali ,Rayt bir neshe awqat saling’an probirkag’a A geni boyinsha 
geterozigota bolg’an erkek ha’m urg’ashi drozofillalardi salip, olardin’ urpaqlari u’stinde baqlaw 
ju’rgizsi.Bir neshe awladtan (buwinnan) son’ probirkadag’I drozofillalar tekserilgende ayirim 
popyliyatsiyada tek g’ana mitant gomozigota barlig’I, basqa populiyatsiya quraminda ol uliwma 

ushiramayi, u’shinshilerinde bolsa dominant ha’m retsessib allel formalar aniqlandi. Populiyatsiya 
genofondindag’I genlerdin’ tosinnan o’zgeriwi genler dreypi dep ataladi.  
 
          Qadag’alaw ushin sorawlar 
Вопросы для самоконтроля: 
1.
 
Populiyatsiya tu’sinigine aniqlama berin’? 
2.
 
Demografiyaliq ko’rsetkishtin’ a’hmiyeti nede? 
3.
 
Populiyatsiya tolqini degenimiz ne? 
4.
 
Izoliyatsiyanin’ tu’rleri qanday? 
5.
 
Genler dreypi degenimiz ne? 
Tiykarg’i a’debiyatlar: 
Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции.-  М., 1989.  
Лобашев М.Е. и др.  Генетика с основами селекции. -М., 1779. 
Медицинская генетика. Под ред. Бочкова Н.П. М., 2002. 
Qosimsha a’debiyatlar:                  
Фогель Ф. и др. Генетика человека. М., 1990, 1-3 том.  
 
 
 
№8 lektsiya 
 
Tema:  Evolyutsiya protsessinde ha’reketlendiriwshi ku’shler 
 
Reje: 
 
a.
 
Tirishilik ushin gu’res  
b.
 
Ta’biiy tan’law ha’m onin’ formalari  
 
Tayanish so’zler:  Paroda ha’m  sortlardın’ ko’p tu’rliligi. Sanasız tan’law. Sanalı tan’law. Tu’r 
ishindegi gu’res. Tu’rler arasındag’ı gu’res. Sırtqı ortalıqtın’ qolaysız jag’daylarına qarsı gu’res. 
  
A’yyemgi waqıttan baslap ma’deniylestirilgen o’simlikler qatarına: biyday, arpa, sulı, piyaz, 
gu’nji, kartoshka, g’oza, erik, ju’zim, palma,  qolg’a u’yretilgen haywanlarg’a: qaramal, eshki, iytti, 
keyinirek qolg’a u’yretilgen haywanlarg’a : at, eshek, tu’ye, nawqan qurtın kirgiziw 
mu’mkin.Oraylıq Aziya kelte paqallı biyday, burshaq, xartal, chechevitsa, qawın, geshir, erik, 
ashılıwshı piste, shabdal, anar, ju’zim, a’njir, g’oza, ha’m almanın’ ea’slepki watanı bolıp, usı 
jerdegi jergilikli adamlar ta’repinen ma’deniylestirilgen.Jabayı haywanlardı qolg’a u’yretiw, 
o’simliklerdi ma’deniylestiriw, olarda bir qansha o’zgerislerdi payda etti. Olar jabayı ata- teklerine 
salıstırg’anda tez erjetetug’ın o’nimdarlı bolg’an. Olardın’ ko’beyiw waqıtları, haywanlarda bolsa 
minez- qulıqları o’zgerdi. Ha’zirgi waqıtta biydaydın’ n’000 nan, qa’relinin’ g’000 nan, shabdaldın’ 
o’000 nan, paxtanın’ 9000 nan , a’tirgu’ldin’ a’0000 nan aslam sortları, qaramaldın’ n’00, 
qoylardın’ qo’0, atlardın’ g’o’0, tawıq ha’m kanareykalardın’ a’o’0 den aslam parodaları 
belgili.Adamlar o’simlik ha’m haywanlar u’stinde  jasalma tan’law ju’rgizer eken mudamı o’z 
talapların qanaatlandırıwdı tiykarg’ı  maqset etip qoyadı. Adamlardın’ talapları bolsa tu’rlishe: 
ekonomikalıq, xojalıq, estetikalıq h.t.b . Maqsettin’ tu’rlishe bolıwına baylanıslı jasalma tan’lawda  
ha’r qıylı na’tiyjelerge alıp kelgen. Jasalma tan’law arqalı bir adam tawıqtın’ ko’p go’sh beretug’ın 
parodasın  shıg’arıwdı, ekinshisi ko’p ma’yek beretug’ın parodanı, u’shinshisi urısqaq parodanı 
to’rtinshisi bolsa pa’rleri ha’m quyrıg’ı shıraylı porodanı shıg’arıwdı mag’set etip qoyg’an. Darvin 
o’tkergen ta’jiriybeler ja’rdeminde bir neshe  mın’ jıllar dawam0ında adamlar an’sız ra’wishte 
o’zinin’ islep atırg’an jumıslarının’ qanday na’tiyjelerge alıp keletug’ınlıg’ına ko’z aldına keltire 
almaytug’ın halda jasalma tan’law ju’rgizgen. 

Usınday jol menen a’yyemgi adamlar jabayı o’simlik tuxımların egip o’sire baslag’an, jabayı 
haywan balalarına ta’rbiya berip, qolg’a u’yretip na’sil alg’an. Bunday sanasız tan’law na’tiyjesinde 
iykemlesken da’slepki parodalar ha’m sortlardı payda etken. Keyinirek adam sanasının’ o’siwi, ilim 
ha’m texnikanın’ rawajlanıwına baylanıslı adamlar o’zlerine kerekli bolg’an paroda ha’m 
sortlardın’ qanday bolıwı kerekligin aldın ala boljap bilgen. Juwmaqlap aytqanda Darvin adam 
ta’repinen alıp barılatug’ın tan’lawdı jasalma tan’law dep atadı, onın’ sanası ha’m sanalı tan’law 
tu’rlerin anıqladı. Jasalma tan’law arqalı na’sillik belgisi jaqsı bolg’an urpaqlardı ko’p jıllar 
dawamında tan’lap, olardın’ bahalı belgi qa’siyetleri a’wladtan-a’wladqa o’tken sayın artıp barg’an. 
Mısalı, paxtanın’ jan’a sortlarının’ o’nimdarlıg’ın, parodanın’ iriligin, talshıg’ının’ shıdamlılıqlarına 
itibar bergen.    
Darvin tirishilik ushın gu’restin’ u’sh tu’rin, yag’nıy tu’r ishindegi tu’rler arasındag’ı ha’m 
organizmlerdin’ ta’biyattın’ qolaysız jag’dayına qarsı gu’res dep u’shke bo’lgen. 
Tu’r ishindegi gu’res ayrıqsha boladı. Sebebi olardın’ awqatqa, jasaw jag’dayına talabı ha’m 
dushpanları birdey bolmag’anlıqtan o’z-ara gu’resti keltirip shıg’adı. Mısalı
  Bir tu’rge kiretug’ın 
jırtqıshlar ortasında jemtigin awlawı ushında mısal bola aladı.  
Tu’r aralıq gu’res degende, bir tu’r menen ekinshi tu’r arasındag’ı gu’res, bul ha’r tu’rli formada 
boladı. Atap aytqanda, Oraylıq Aziyada son’g’ı q0 jıl dawamında Hind maynasının’  ko’beyiwi, 
basqa quslardın’ tirishilik ushın gu’reste kem-kemnen azayıp barıwına sebep bolmaqta. Jırtqısh 
haywanlardın’ ko’pshilik tu’rleri ot-sho’p jeytug’ın haywanlar menen awqatlanadı. Parazitlik etip 
tirishilik etiwden ibarat. Bul organizmnin’ awqat qaldıqları menen ekinshi organizmnin’ 
awqatlanıwı. Mısalı
  jırtqısh haywanlardın’ ko’pshilik tu’rleri ot-sho’p jeytug’ın haywanlar menen 
awqatlanıwı, parazitlik tipte tirishilik etetug’ın organizmlerde bar. Bawır qurtı, ma’deniy 
o’simlikler esabınan tirishilik etetug’ın sarı sho’p. 
Organizmlerdin’ jansız ta’biyattın’ qolaysız jag’dayına qarsı gu’resin ha’mme jerdede ko’riwimiz 
mu’mkin.A’dette  ıg’allıq az jerlerdegi o’simlikler qısqa waqıt ishinde, yag’nıy  ba’ha’rde gu’llep 
tuxım beredi. Basqa o’simlik tu’rlerin, atap aytqanda, jantaqtın’ japıraqları mayda tamırları uzın 
boladı. Mısalı
  temperaturanın’ to’menlewi menen quslar ha’m su’t emiziwshilerdin’ pa’r ha’m 
ju’nleri tıg’ızlanadı, omırtqasız haywanlar uyqıg’a ketedi. Bulardın’ barlıg’ı organizmlerdin’ jansız 
ta’biyattın’ qolaysız jag’dayına qarsı gu’resiwden basqa na’rse emes. Joqarıdı keltirilgen 
mag’lıwmatlardan, organikalıq du’nyada tek gu’res bolar eken degen juwmaqqa keliw nadurıs pikir. 
Ta’biyatta tirishilik etetug’ın barlıq organizmler arasında qatnaslar quramalı ha’m ko’p tu’rli.  
                                                                                                                                                                                    
Ta’biyiy tan’lawdı alıp barıwshı ta’biyiy jag’day bolıp esaplanadı. Sırtqı ortalıqqa iykemlesken 
a’wladlardın’ jasap qalıwı, zıyanlı o’zgerislerge iye bolmag’anın o’lip ketiwi - ta’biyiy tan’law - 
dep ataladı. Ta’biyiy tan’law bir tu’rge tiyisli bolg’an a’wladlar arasında sol a’wladqa ta’n belgi 
ha’m qa’siyetlerge iye bolg’an, yag’nıy sol jag’dayg’a iykemlesken a’wladlardı saqlap keskin 
na’sillik o’zgerislerge iye bolg’an a’wladlardı  qırıp jiberedi. Sonın’ aqıbetinde mısalı, su’t 
emiziwshilerdin’ ma’yek tuwıp ko’beyetug’ınları, sonday-aq qaltalı tu’rleri bir neshe million jıllar 
dawamında o’zgermegen tu’rde saqlanıp kelmekte.  
Ta’biyiy tan’lawdın’ bir neshe formaların keltiriwge boladı. Sırtqı ortalıqtın’ jag’dayında ata-
teklerdin’ belgileri o’zgermegen tu’rde saqlanıp keliwi turaqlastırıwshı tan’law delinedi. Bug’an 
mısalı
  adamlar kletkasında rr autosoma ha’m eki xromosoma ushıraydı. Eger adamnın 
tuxımlang’an ma’yek kletkasında ha’m X jınıs xromosoma jetispese, urıq ana ishinde w-e aydan 
son’ rawajlanbay qaladı. Organizmlerde jan’a belgilerdin’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwın 
ta’miyinleytug’ın ta’biyiy tan’lawdı ha’reketke keltiriwshi tan’law dep ataydı. 
Ayırım jag’daylarda bir tu’rge tiyisli organizmler arasında bir-birinen ayırılıp turatug’ın eki ha’m 
onnan artıq belgileri ushıraw mu’mkin. Bul ta’biyiy tan’lawdın’ dieruptiv (buzıwshı) tan’lawı bolıp 
tabıladı. Mısalı
  xan qızı qon’ızının’ qattı qanatlı qon’ır ha’m qızg’ısh formaları ushıraydı. Qızg’ısh 
qanatlıları qısta to’men temperaturada o’ledi, jazda ko’p na’sil qaldıradı. Bul eki tu’rdi xan qızı o’z 
na’silin a’sirden-a’sirge saqlap kelmekte. Ta’biyiy tan’law na’tiyjesinde payda bolg’an a’wladlar 
ko’beyip, paydalı belgi - qa’siyetleri a’wladtan-a’wladqa o’tken sayın artıp baradı. a) 

Turaqlastırıwshı tan’law:  Bul tan’law populyatsiyadag’ı  burıng’ı qa’liplesken  belgilerdin’  ha’m  
qa’siyetlerdin’ a’xmiyetin sol populyatsiya saklanıw ushın bag’darlang’an ta’biyg’ıy  tan’lawdın’ 
formasına aytamız. 
     Bunday tan’lawda sol populyatsiyadag’ı en’ a’piuayı osoblardın’ ortasha jasaw belgileri barları 
g’ana jasap o’mir keshiredi.ms: Ju’da’ ko’p qar jawg’annan son’ ha’m ku’shli samaldan keyin Arqa 
Amerikadan  qey  yarım o’li yarım tiri halında shımshıqlardın’ toparı tabılg’an  solardan:  uw jasap 
ketti, al yr o’lip ketken. İzertlep ko’rgende o’lgen shımshıqlardın’ ko’pshiliginin’ qanatı ya ulken ya 
dım kishi ekenligi anıqlandı; Demek qanatları ortasha bolg’anları jasap qalg’an Bunday jag’day 
populyatsiyadag’ı jasaw ushın qa’liplesken ortasha belgileri barları jasap qalg’anlıg’ın ta’riybe anıq 
etip da’lilledi.   A’ne usınday qa’siyet penen tu’r bir neshe qpp legen jıllar jasap kiyatır. 
  Ha’reketlendiriwshi  tan’law:    Biz bunday tan’law- da  ortasha belgilerdi yaki  qa’siyetlerdi  
aldıng’a  bag’darlawg’a yamasa onı alg’a ha’reketlendiriwge tu’sinemiz. Demek bul populyatsiyada 
eski mug’dar ornına jan’a mug’dar payda bolıwın keltirip shıg’ardı sebebi go’ne o’lshem mu’mkin 
sol populyatsiya jasawı  ushın tolıq mu’mkinshilik beriwinende kelip shıg’adı.ms: :lken bir ten’iz 
portında og’an ag’ıp turg’an da’ryanın’ suwına tarnaw qurılıp  suw to’men ag’atug’ın da’rejege 
tusken, endi  port ju’da’  sayızlanıp ,ha’m ılay basıp ketken, demek burın sol jerde da’rya 
shayanlarının’ ju’da’ ulken qalqanlı tu’rleri jasag’an bolsa , endi   kishi qalqanlı formasına 
almasadı.  Demek burın ulken ko’kirek qalqanı barları basım bolg’an, endi olardın’ sag’aklarına 
ılay tıg’ılıp olar  o’lip kete basladı, asawdı ko’birek jabıq sag’aqlılar  ılay tıg’ılmag’anları  
iyeledi.Usınday  sol belgisin joytqanlıq  bul   ha’reketlendiriwshi tan’lawdın’ ta’siri dep tusinsen’ 
boladı.  Ta’biyg’ıy tan’law sol organdı  qısqartadı ulken qalqan qısqardı ha’m kishireydi. Bul 
bag’darlaushı tan’law na’tiyjesinde yaki qısqarıp yaki pu’tinley jog’alıp ketken organlardan: ms 
.(Ayırım quslarda ha’m shıbın-shirkeylerde qanattın’ joq bolıwı, atlardag’ı barmaqlardın’ qısqarıwı, 
un’girde jasawshılarda ko’zdin’ qısqaraıwı, parazit,o’simliklerde japıraq-tamırdın’ joq bolıwı 
t.b.).Joqarıda keltirilgen mag’lıwmatlardan belgili, barlıq tu’rlerge tiyisli organizmlerde biotikalıq 
ha’m abiotikalıq ortalıqtın’ ta’siri na’tiyjesinde ha’r qıylı o’zgerisler payda boladı. Solar arasındag’ı 
organizmler ushın az bolsada paydalı belgiler ta’biyiy tan’law arqalı saqlanıp qaladı, basqaları bolsa 
jog’alıp ketedi. Ta’biyiy tan’law na’tiyjesinde payda bolg’an belgi qa’siyetlerdi kelesi a’wladqa 
beredi.  
Haywanlardın’ ortalıqqa beyimlesiwshen’ligi ju’da’ ko’p tu’rli. Olardın’ biri qorg’anıw 
ren’leri bolıp tabıladı. Ko’pshilik jag’dayda haywannın’ sırtqı geni o’zi jasap atırg’an ortalıq ren’ine 
uqsas yamasa og’an jaqın boladı. Mısalı
   mıltıqshılar, iynelikler, jasıl japıraqlar arasında kapusta 
gu’beleginin’ qurtı kapusta japırag’ının’ ren’inen hesh ayırması bolmaydı. Na’tiyjede olar menen 
awqatlanatug’ın quslar olardı sezbey qaladı. Sho’lde jasaytug’ın haywanlar - tasbaqa, kesirtke, 
jılanlar qum ren’inde boladı. 
Geybir haywanlardın’ denesinin’ forması ha’m ren’i a’tirapındag’ı zatlarg’a uqsas boladı. Bug’an 
  maskirovka   - dep ataydı. Mısalı  ayırım gu’belekler lichinkasının’ tu’ri ha’m ren’i quwrag’an 
shaqalarg’a uqsaydı. Al gey bir haywanlardın’ sırtqı ko’rinisi ha’r qıylı ren’li bolıp, ko’zge birden 
tu’sedi. Mısalı
  eshek ha’rre, tu’kli ha’rre, ko’plegen gu’belekler ha’m noqatlı qon’ızlar 
  eskertiwshi   ren’ge iye organizmler bolıp esaplanadı. Biraq bunday organizmlerde dushpannan 
saqlanıw ushın basqa qorg’anıw organları boladı. Olar ashshı qolansa iyisli suyıqlıqlar bo’lip 
shıg’aradı. Ayırım jag’dayda dushpanları ta’repinen ko’p qırılatug’ın haywanlar denesinin’ 
ko’rinisi, ren’i eskertiwshi ren’ler boladı. A’sirese quslarg’a jemtik bolatug’ın a’piwayı shıbınnın’ 
gu’belekelerdin’ gey bir tu’rleri uqsas boladı. Bularg’a eliklew 
  mimikriya   - qubılısı delinedi. 
Haywanatlar sıyaqlı o’simliklerde sırtqı ortalıq faktorına baylanıslı bir qansha iykemlesiwler boladı. 
Mısalı
  gey bir o’simlikler japırag’ının’ u’stingi mum qabatı qalın’ tu’kler menen qaplang’an (sırtqı 
quyrıqta) seksewillerde japıraqlar mayda 
  qabırshaqlarg’a   aynalg’an jantaqtın’ japıraqları mayda 
ha’m qattı ko’pshilik shaqaları tikenge aynalg’an. Yag’nıy bul o’simlikler usılay beyimlesken. 
Sonday-aq, o’simliklerdin’ shan’lanıwı menen baylanıslı bolg’an bir neshe beyimlesiwshilikler de 
bar. Nasekomalar arqalı shan’lanatug’ın o’simliklerdin’ gu’l japırag’ı iri ren’i ha’r qıylı xosh iyisli 
nektar bo’lip shıg’arıw arqalı nasekomalardı o’zine tartadı. 

Kerisinshe samal arqalı shan’lanatug’ın o’simliklerdin’ gu’li mayda ko’rinbeytug’ın ha’m ren’siz, 
iyissiz shan’ları ju’da’ mayda boladı. Samal ja’rdeminde tarqalatug’ın qayın’, qara ag’ash, 
klenlardın’ miyue ha’m tuxımlarında qanat sıyaqlı o’simsheler, shigitte bolsa tu’kler boladı. 
Oshag’an jabayı geshir, sarı shay miywelerinde qarmaq, tiken, tu’kler bolıp, olar haywanlardın’  
ju’nine, quslardın’ pa’rine, adamlardın’ kiyimine jabısıw arqalı uzaq jerlerge tarqaladı. Organizm 
ushın paydalı o’zgerislerdin’ payda bolıwı onın’ na’silden-na’silge o’tiwi paydalı o’zgerislerge iye. 
Organizmlerdin’ ta’biyiy tan’law arqalı saqlanıp qalıwı ha’m ko’beye barıwı na’tiyjesinde ha’zirgi  
waqıtta barlıq tu’r organizmlerde beyimlesiwshilik payda bolg’an.Haywanlar sıyaqlı o’simliklerde 
sırtqı ortalıq faktorlarına baylanıslı  bir qansha iykemlesiwler boladı. Sonlıqtan,  ıg’allıq 
jetispewshiligine o’simlikler tu’rlishe iykemlesken. Geypara o’simlikler japırag’ının’ u’stingi mum 
qabatı ( fikus) qalın’ tu’kler (sıyır quyrıq) menen qaplang’an. Seksewillerde japıraqlar mayda 
«qapırshaqlarg’a» aylang’an, ustitsa tesikleri joq. Jantaqtın’ japıraqları mayda ha’m qattı, ko’pshilik 
shaqaları tikenge aylang’an. Kaktus, aloe, agava sıyaqlılar suwlı, go’shli o’simlikler esaplanadı. 
Basqa o’simliklerdin’ vegetatsiya da’wiri ju’da’ qısqa. Mısalı, lyutikler, su’mbil erte ba’ha’rde 
o’sip, rawajlanıp o’lip ketedi. Jantaq ha’m juwsan qurg’aqshılıq waqtında japıraqların tu’siriw 
arqalı o’z tirishiligin saqlaydı. 
Darvin sırtqı ortalıqtın’ belgili jag’dayında organizmlerlegi quramalı ha’m  ko’p tu’rli 
beyimlesiwshilikler qanday jol menen payda bolıwın ilimiy tiykarda tu’sindirip berdi. Mısalı, 
kapusta gu’beleginin’ qurtı denesinin’ qorg’awshı ren’i qanday jol menen payda bolg’anlıg’ın 
anıqlıyıq. Shama menen a’yyemgi zamanlarda kapusta gu’beleginin’ qurtı sarı ren’de bolıp, basqa 
o’simlmk japıraqları menen awqatlanatug’ın bolg’an dep esaplayıq. Anıg’ında mutatsion 
o’zgeriwshenlik na’tiyjesinde joqarıdag’ı gu’belek qutrlarının’ belgili bir bo’liminde aqshıl qon’ır, 
jasıl, qızg’ısh ren’ bolıwı mu’mkin. Qurtlar jasıl o’simlik, a’sirese kapusta menen awqatlanıwg’a 
o’tse a’lbette aqshıl, qızg’ısh qon’ır ren’degilerinin’ ko’pshiligi jasıl ren’degilerdin’ azlıg’ı 
nasekoma jewshi quslar ta’repinen jog’alıp ketiwi mu’mkin.Organizmlerdin’ du’zilisi menen 
funktsiyasındag’ı maqsetke muwapıqlıg’ı tek g’ana konkret sırtqı ortalıqta g’ana ko’rinedi. 
Sonlıqtan, balıqlardıu’ du’zilisi menen funktsiyası, ren’indegi  muwapıqlıq suw ortalıg’ına, quslarda 
bolsa, olar tek g’ana hawa ortalıg’ına beyimlesken. Basqasha aytqanda, ha’r qanday 
beyimlesiwshilik  ta’biyiy tan’law jolı menen payda bolg’an ortalıqta g’ana organizmlerdin’ jasap 
qalıwına ja’rdem beredi. Biraqta bunday jag’dayda ha’m olardag’ı beyimlesiwshilikler  ha’mme 
organizmlerdin’ aman qalıwına mu’mkinshilik bermeydi. Mısalı, jantaq o’simlmginde tikenekler 
ju’da’ ko’p bolg’an sebepli ko’pshilik ot-sho’p jeytug’ın haywanlar onı jemeydi. Biraq jantaq 
tu’yelerdin’ en’ su’ykimli azıqlıq bolıp esaplanadı. Sho’l tasbaqalarının’ u’stingi ha’m astıng’ı 
qaqpaqları onı ko’pshilik jırtqısh haywanlardan qorg’aydı, al bu’rkit ku’shegen qarshıg’a sıyaqlı 
jırtqısh quslar  olardı aspannan tas u’stine taslap maydalap jeydi. Kirpitikennin’ tikenekli «postını» 
onı ko’pshilik jırtqısh haywanlardan saqlasa da tu’lkilerden qorg’ay almaydı. Qorg’awshı ren’i, 
eskertiwshi ren’de  bunnan basqa emes. Arqadag’ı tarqalg’an aq kuropatka yamasa qoyan quyash 
shıqqan waqıtta qarg’a ko’len’ke tu’sirip o’zin bildirip zoyadı, so’ytip jırtqısh haywanlarg’a jemtik 
boladı. Joqarıda keltirilgen ha’m basqa ko’plegen da’liller tiri organizmlerdegi beyimlesiwshilikler 
maqsetke muwapıq pu’tkilley turaqlı bolmay, onın’ salıstırmalı ekenliginen derek beredi.