Bilimlendiriw ministirligi

Kletkanın’ mikroskop ha’m submikroskopik du’zilisi 
 
Tsitoplazmatik strukturalardın’ mikroskopik h’a’m submikroskopik du’zilisi. 
 
Kletka tiri organizimler du’zilisinin’ tiykarg’ı birligi bolıp esaplanadı. Barlıq tiri 
organizimler h’a’m olardın’ tirishiligi tiykarında kletka du’zilisi h’a’m funktsiyası jatadı. 
 Ha’zirgi 
waqıtta kletka tuwralı bilimler tiykarınan tsitologiya kursında u’yreniledi. 
Tsitologiyalıq izertlewler ushın bir kletkalı organizimler, bakteriyalar h’a’m ko’p kletkalı 
organizmler tiykarg’ı obekt bolıp xızmet etedi.XX a’sirdin’ 30-jıllarına kelip kletkanın’ 
morfologiyalıq, fiziologiyalıq, bioximiyalıq h’a’m fizika-ximiyalıq struktura du’zilisi teren’ 
u’yrenile baslandı. Ha’zirgi waqıtta zamanago’y texnika menen qurallang’an ilimpazlar kletka 
organoydların, yadrolıq struktura h’a’m wazıypasın u’yrenip, sondayaq tiri kletkalar u’stinde 
quramalı ilimiy tekseriw jumısların alıp barmaqta.Ha’zirgi zaman tsitologiyasının’ tiykarg’ı 
wazıypalarınan biri organizimdegi biologiyalıq protsesslerdin’ basqarılıwın u’yreniw. Bul ma’seleni 
sheshiwde tsitologlar kletka yadrosının’ h’a’m tsitoplazma organlarının’ konkret strukturasın h’a’m 
wazıypaların jaqsı biliw, tsitoplazma biosintezin u’yreniwi lazım. 
 Kletkanın’ ultromikroskopiyalıq du’zilisi to’mendegilerden ibarat: 1-kletka kabıg’ı 
(tsitolemma): 2-pinatsitoz: 3-tsitrosoma (kletka orayı); 4-gialoplazma; 5-granulyar endoplazmalıq 
tor (ergastoplazma); a-alfa tsitomemembrana; b-ribosoma; 6-yadro; 7- prenukmar baslang’ısh alfa-
tsitomembrana menen baylanıslı. 8-yadro (tesik) poraları; 9-yadrosha; 10-Goldji apparati; 11-sekret 
vakuolası; 12-mitoxondriya; 13-lizosoma; 14-fogotsitozdın’ gezektegi basqıshı; 15-kletka kabıg’ı 
(tsitolemma) nın’ alfa-tsitomembranalar menen baylanıslıg’ı; 16-mikrovorsinkalar. 
 Kletka-tiykarınan protoplazmadan, yag’nıy yadro yamasa nukleoplazma h’a’mde 
tsitoplazmadan ibarat. Kletkalar o’simlik yamasa h’aywan organizimi bolsın, o’zinin’ du’zilisi 
h’a’m barlıq qa’siyetlerine qaray bir-birinen parq etedi. Ulıwma olardın’ du’zilisi h’a’m forması 
atqaratug’ın wazıypasına baylanıslı boladı.Kletka quramında tu’rli mug’darda h’a’r qıylı elementler 
h’a’m olardın’ birikpeleri: suw mineral duzlar eritpesi, organikalıq zatlar bar. Organikalıq zatlardın’ 
tiykarg’ı bo’legi belok, nuklein kislotalar maylar h’a’m uglevodlardan ibarat. Ulıwma kletkalardag’ı 
anorganikalıq zatlar olardın’ kletkanın’ tirishiliginde ju’da’ a’h’miyetli wazıypasın atqaradı. Olar 
kletkanın’ quramında komponentleri bolıp g’ana qalmasta’n, zat almasıwda, tu’rli fiziologiyalıq 
protsesslerde u’lken a’h’miyetke iye. 
 Organikalıq birikpeler bolsa qurg’aq zat esabında alg’anda, kletka quramında tiykarg’ı 
bo’limdi kuraydı. 
31 tablitsa 
Kletka quramında organikalıq h’a’m mineral zatlar mug’darı. 
N 
Zatlar % 
1 
Suw 70-85 
2 
Belok 10-20 
3 
Uglevodlar                                                            
0,2-2,0 
4 
Dezoksiribonuklein kislota (DNK) 
0,4-0,8 
5 
Ribonuklein kislota (RNK) 
0,7-1,2 
6 
Lipid (maylar) 
1-5 
7 
Anorganikalıq zatlar 
1,0-1,5 
Ulıwma alg’anda, kletka quramında Mendeleev tablitsasındag’ı 104 elementten 60 sı barlıg’ı 
anıqlang’an. Olardan; kislorod (65-75%), vodorod (8-10%), uglerod (15-18%), azot (1,5-3,0%), 
kaliy (0,15-0,4%), fosfor (0,02-1,0%), xlor (0,05-0,10%), magniy (0,02-0,03%), natriy (0,02-0,3%), 
kaltsiy (0,04-2,0%), temir (0,01-0,15%) sondayaq tu’rli mikroelementler, ftor, mıs h’a’m t.b  
mug’darı shama menen 0,01% ti quraydı.Belgili ilimpazlardan Siborg h’a’m Valens mag’lıwmatı 
boyınsha (“konnot elementleri” “elementı vselennoy) miynetinde 79 kg salmaqqa iye bolg’an insan 
organiziminde to’mendegi zatlar;!45,5kg kislorod; 12,6 kg uglerod; 7 kg vodorod; 2,1 kg azot; 1,2 
kg kaltsiy; 0,7 kg fosfor, 700 gramm do’gereginde to’mendegi zatlar aralaspası; kaliy, ku’kirt, 
natriy, xlor, magniy, temir, ftor h’a’m kremniy boladı. Ju’da’ az mug’darda bolsada kobalt bariy, 

marganets, qorg’asın h’a’m basqalar bar. Sintez tarawındag’ı izertlewlerdin’ ken’nen rawajlanıwı 
ximiya pa’ni tiykarında onın’ a’h’miyetli h’a’m bir tarmag’ı-organikalıq yamasa anitsirati fizika-
ximiyalıq bag’dardı payda etip, onın’ ja’rdeminde tu’rli zatlardın’  o’zgere alıw protsesslerin 
basqarıw teoriyasının’ tiykarları payda boladı. Belgili h’a’r bir o’simlik h’a’m h’aywan organizmi 
o’zinin’ arnawlı biologiyalıq qa’siyetlerine iye bolıp, sırtqı ortalıq penen tıg’ız baylanısqan h’alda 
olarda zat almasıw protsessi bolıp otıradı. Sonın’ menen birge olar o’zinin’ normal tirishiligi h’a’m 
rawajlanıwı ushın organizimge kerek bolg’an zatlardı tan’lap o’zlestiredi. Ta’biyattag’ı tiri 
organizimler tirishiligi protsessinde barlıq tiri ximiyalıq zatlar tu’rli mug’darda sarplanadı h’a’m 
h’a’r qıylı wazıypanı atqaradı. Bul zatlar tiykarınan makroelementler bolıp, tiri organizimnin’ derlik 
99,9% ti kuraydı. Olar tiykarınan C, S, O, H, N, K, Ca, Na, Mg,” e h’a’m CI dan ibarat 
Organizimde- mikroelementler derli 0,1 % ti qurap olarga; Ca, Ci, Zn, Mn, Mg, Na-, Cd, - Sr, Ba, 
Be, V, Ad, Bi, P, SI, B, Ll, J,” h’a’m basqada zatlar kiredi. Mikroelementlerdin organizmdegi 
mug’darı az bolsada, olardın’ ayrımları tiri organizm ushın tirishilik a’h’miyeti ullı. Mısalı, olardın’ 
geyparaları h’a’r qıylı h’aywan organlarında ko’p mug’darda toplang’an h’alda a’h’miyetli 
wazıypanı atqaratug’ınlıg’ı anıqlang’an, yag’nıy iod bug’aq bezinde, bariy ko’z toqımalarında 
boladı. Mag’lıwmatlarg’a qarag’anda, sho’je ratsionına 10-100 l  mug’darında kobalt sulfati  
kosılg’anda jaqsı rawajlang’an h’a’m semirgen vitamin 12 nin’ jetispewshiligi sezilmegen. Ulıwma 
tiri zatlardın’ quramın h’a’r ta’repleme tolıq u’yrenip bolıng’an joq. Kletka tsitoplazmasının’ barlıq 
qa’siyetlerin tiykarlap beriw de sheshilgen joq. Biraq sol na’rse anıqlandı yag’nıy h’a’r bir 
organizimdi quraytug’ın zatlar sırtqı ortalıqta’n o’zlestirilgen h’alda onın’ tiykarg’ı quramın du’zip, 
sonın’ menen birge o’zine ta’n jan’a qa’siyetlerge iye bolıp, o’zgerislerge ushıraydı tiri 
organizimlerde o’tetug’ın ximiyalıq protsessler belgili ta’rtip tiykarında baradı  
Bunda bir protsesstin aqırı ekinshi protsesstin baslang’ısh bo’limi menen baylanısıp baradı, 
yag’nıy h’a’r bir sekuntta ju’zden bir bo’limi da’wirinde reaktsiya shınjırının’ bir bo’limi o’zgeredi. 
Bul o’zgeristi tsitoplazma strukturasında ushıratıw mu’mkin. Solay etip, organizimdegi yag’nıy 
anıg’ırag’ı kletkalardag’ı h’a’r tu’rli zat, atom h’a’m molekulalardın’, sonday-aq, 
makromolekulalardın’ o’z-ara qatnası h’a’r ta’repleme u’yreniw h’a’m anıqlaw kletka 
tsitoplazmasının’ strukturasın h’a’m onın’ bo’limlerin tekseriwde a’h’miyetli orındı iyeleydi.
 
Biolog h’a’m ximik ilimpazlardın’ birgeliktegi alıp barg’an izertlewleri, tiri organizimlerde 
belgili bolg’an ju’da’ na’zik protsesslerdi, h’a’tte olardı basqarıw mexanizmlerin anıqlawga miyasar 
boldı.Olardan bakteriyalar, viruslar du’zilisi h’a’m quramınan baslap, oraylıq nerv sistemasında 
o’tetug’ın barlıq protsessler organizmler na’sillik a’h’miyetleri, qarsılıq belgileri tu’rler 
evolyutsiyası, jasırın h’aldag’ı belgisiz protsesslerdi ashıp beriwde u’lken a’h’miyetke iye. 
 
Kletka zatları, organikalıq zatlar. 
      Kletka  quramında belgili bolg’an ximiya onı elementlerdin tiykarg’ı bo’limi h’a’r qıylı 
organikalıq birikpelerdi payda etiwde, qalg’an bo’limi anorganikalıq jag’dayda ushıraydı. Mısalı 
uglerod, vodorod h’a’m kislorodta’n-uglevodlar h’a’m maylar payda boladı. Kletka quramındag’ı 
belok h’a’m nuklein kislotalarda azot baylanısqan h’alda boladı. Gey para beloklarda bolsa, ku’kirt 
molekulaları ushırasadı. Mug’darı h’a’m a’h’miyeti jag’ınan kletkalardag’ı organikalıq zatlar 
ishinde en’ salmaqlı orında beloklar turadı. 31-tablitsada ko’rsetilgendey tiri kletkalıq 10-125 
awırlıg’ının’ onın’ qurg’aq salmag’ına salıstırg’anda  50-80% belok zatları quraydı. 
 
Beloklar. Beloklar tsitopalazma quramındag’ı gigant polimer molekulalardan quralg’an zat 
almasıw protsessinde beloklar-ferment (ekzimler) sıpatında reaktsiyanı tezlestiriw qa’siyetine iye. 
Bul olardın’ biokatalizatorlıq qa’siyeti esaplanadı. 
 Beloklardın’ spetsifik qa’siyetlerinin’ biri sonnan ibarat, olar belgili bir h’aywan 
organizimine tu’sken onda jat (antigen) zat esaplansada, ol toqıma reaktsiyaları ushın qorg’aw 
yag’nıy zıyansızlandırıw wazıypasın atqaradı. Bul beloklardın’ en’ a’h’miyetli qa’siyetlerinin’ biri 
esaplanadı.Beloklardın’ dene ta’n spetsioren qa’siyeti birinshi gezekte sol belok quramına kiriwshi 
aminokislota molekulalarının’ jaylasıwına baylanıslı. Aminokislotalardın’ en’  a’h’miyetli qa’siyeti, 
olardın’ keminde bir vodorod atomın amino gruppa (NH
2
) quramına kiriwi. Olar basqa organikalıq 
kislotalarg’a uqsas bolsada keminde bir karbonil (COOH) gruppasınan du’zilgen boladı.Solay etip, 

barlıq aminokislotalar NH
2
-CH-COOH sxema tiykarında du’zilgenligi  anıqlang’an. Bunda R-
(radikal) h’a’r bir aminokislota ushın spetsifik qa’siyetke iye. Mısalı: R da N ornın’a koysa, glitsin 
(gliko’pol) dep atalatug’ın aminokislota formulasına iye bolamız. NH
2
 gruppasın SN
2
 penen 
almastırsaq alamin dep atalatug’ın amino kislotag’a iye bolıwımız mu’mkin.Belok  molekulasının’ 
payda bolıwında 20 g’a jaqın aminokislota qatnasadı. Onın’ molekulalarının’ jaylasıwında qanday 
da bir aminokislota basqa amino gruppa menen qosılıwı mu’mkin.C-ON-H-N  Bul jag’dayda suw 
molekulası payda boladı h’a’m OH belokqa ta’n bolg’an peptid baylanısı (-CO-NH-) payda boladı. 
Eger eki aminokislota qosılsa dipeptid, u’sh aminokislota birikpesinen tripeptid payda boladı. Ko’p 
mug’darda (50ge jaqın) aminokislota qosılıwınan polipeptid payda boladı. Ha’r qıylı konfirugatsiya 
shınjırınan ju’da’ quramalı du’ziliske iye bolg’an belok molekula kompleksi payda boladı. 
Molekula dizbeklerinin’ uzınına bag’darlang’anlıg’ı yamasa oralg’an h’alda bolıwına qaray talshıq 
sıyaqlı h’a’m globulyar beloklarg’a bo’linedi. 
Talshıq sıyaqlı molekulalardan quralg’an 
beloklar bir-biri menen qosılg’an h’alda belgili da’rejede priligin talshıqları payda etedi. Bul 
ko’binshe skelet beloklarında (skleroprotennler) ushırasadı. Olar tiykarınan jun keratin quramına 
kiredi. Qosımsha qanday talshıq sıyaqlı beloklar onsha aktiv emes, zat almasıw protsesinde 
globulyar beloklar  u’lken a’h’miyetke iye. Sebebi olardın’ molekulaları qaptal gruppalardı toltıra 
alıw uqıbına iye. Ha’r bir globulyar belok molekulası oralma qa’siyetine qaray, o’zine  ta’n 
du’ziliske iye. Bir tu’r h’aywan organizimindegi beloklar o’zlerinin’ jaylasıwı h’a’m qa’siyetlerine 
qaray belgili arnawlı qa’siyetlerge iye.  
Bunda aktiv gruppa belok molekulaları tek g’ana olarg’a ta’n bolg’an jaylasıwı jag’ınan 
birdey belok molekulalarının’ aktiv gruppası menen ximiyalıq reaktsiyag’a kirisiwi mu’mkin.
 Beloklar 
tiykarınan eki toparg’a yag’nıy a’piwayı h’a’m quramalı beloklarg’a bo’leklenedi. 
A’piwayı beloklar tiykarınan tek g’ana aminokislotalardan du’zilgen bolıp (mısalı, kollagen, elastin, 
retikumin) quramalı beloklar bolıp bolmag’an zatlar menen birikken h’alda nuklein kislotalar 
(nukleoproteinler) menen uglevod (gliko’protendler, mısalı shılımshık zatlar) menen  sonday aq 
quramında temir bolg’an (xromoprotendler, mısalı qan galoglobini) h’a’m may sıyaqlı 
(lipoprotendler) birikpeler tu’rinde ushırawı mu’mkin. Demek, belok molekulasının’ du’zilisinde 
bir neshe mın’ atomlar qatnasadı. Beloklardın’ kletkadag’ı roli ju’da u’lken a’h’miyetke iye. 
Birinshiden- signal funktsiyasın atqaradı, mısalı  sırtqı h’a’m ishki ortalıq ta’siri, 
temperatura, nur, ximiyalıq h’a’m mexanikalıq ta’sirlerge juuap qaytara aladı.Ekinshiden- olar 
katalizator ka’siyetke iye. Ulıwma kletkadag’ı katalizatorlardın’ derli barlıq beloklar esaplanadı.  
U’shinshiden- beloklar kletkada h’a’reket wazıypasın atqaradı. Mısalı joqarı da’rejeli h’aywan 
bulshıq etleri arnawlı beloklar qatnasında shıg’aradı, en’ a’piwayı organizim kirpishileri bolsa, 
h’a’reketlenedi. To’rtinshiden- beloklar transport (yag’nıy tasıu) wazıypasın atqaradı. Mısalı qan 
belok gemoglabin tu’rin dene boylap kislorodtı tasıw qa’siyetine iye.Besinshiden-qorg’au 
wazıypasın atqaradı. Yag’nıy organizimge kirip qalg’an-jat, kerekli zatlar-antitelalardı orap aladı 
h’a’m zıyansızlandıradı. Altınshıdan-beloklar kletkada energiya deregi esaplanadı. Olardı 
aminokislotalarga shekem ıdırata aladı. Aminokislotalardın’ bir bo’limi aqırına shekem ıdırap, 
energiya bo’lip shıgaradı yag’nıy 12 belok ıdırawı na’tiyjesinde 4,2 kkol energiya payda boladı.
 
Jetinshiden-beloklar struktura materialı esaplanadı, yag’nıy kletka qabıg’ı membranalar 
du’zilisine aktiv qatnasadı.  
Fermentler bioximiyalıq reaktsiyalarg’a qatnasadı h’a’m ayrım zatlar menen waqıtsha 
birikpe h’alında elektronlar shınjırlı qurap, oksidleniw h’a’m qa’lpine keliw protsesinde qatnasadı, 
sonday aq molekulalardın’ ajıralıwında h’a’m sintezleniwinde u’lken a’h’miyetke iye. Fermentler 
arnawlı qa’siyetke iye bolıwı menen birge tek g’ana bir ximiyalıq birikpege o’z ta’sirin ko’rsetiwi 
mu’mkin. Mısalı, sha’rtli a-h’a’ribi menen belgilengen ferment tek A zatına jaqın bolg’an h’alında 
onı B, zatına o’zgerte alıwı mu’mkin, biraq onı kasındag’ı b ferment B zatın V zatına ozgertiu 
mu’mkin h’a’m t.b Solay etip, h’a’r bir shınjır tipindegi reaktsiya A=B=V h’a’m t.b ga qatnasıwı 
ushın belgili ta’rtip tiykarında a,b,v h’a’m t.b fermentlar bolıwı mu’mkin. 
 Fermentler 
bioximiyalıq o’zgerislerdi tezlestirib jiberiwi mu’mkin. Bulardan basqa, olar tiri 
zatlarga ta’n bolg’an belgili ta’rtipti saqlawda h’a’m zat almasıwında taqlaw uqıbına iye. Solay etip 

fermentler, ximiyalıq protsesslerdi belgili bag’darda basqara alıwı jag’ınan basqa zatlardan parq 
etedi h’a’m organizm xızmetinde u’lken a’h’miyetke iye. 
Lipidler. Kletka tsitoplazmasında ko’birek ushırasıp, energiya deregi bolıp esaplanadı h’a’m ıssılıq 
bo’lip shıg’aradı. Lipid toparına ju’da’ a’piwayı du’ziliske iye bolg’an a’piwayı maylar h’a’m ju’da 
quramalı du’ziliske iye bolg’an may sıyaqlı zatlar-lipondlar kiredi.  
Maylar- may kislotasının’ gletsirin menen birigiwinen payda boladı. Erkin gidrofil 
gruppasına iye boladı. Maylar tsitoplazmada erkin, tamiyin h’alında ushırasadı. Onın’  ıdırawınan 
jıllılıq bo’linip shıg’ıp ko’p mug’darda energiya ajıraladı.  
Lipoidlar- eriwshen’lik qa’siyetine qaray maylarg’a jaqınıraq h’a’r qıylı du’ziliske iye bolg’an zat 
esaplanadı olar tsitoplazmanın’ sostav kuralına kiredi. Mag’lıwmatlarg’a qarag’anda beloklar 
menen baylanısqan h’alda ushırasadı. 
Uglevodlar- organikalıq zat bolıp uglevodtın’ vodorod h’a’m kislorod penen baylanısınan payda 
boladı. Olar fermentler ta’sirinde ıdıraydı h’a’m na’tiyjede ko’p mug’darda energiya bo’linip 
shıg’adı h’a’m bul jerge organizim ta’repinen paydalanıladı. 
 En’ 
a’piwayı uglevodlar-monosaxaridler (mısal, glenoko’z) esaplanadı. Organizimde 
monosaxaridler molekulalarının’ o’z-ara birigiwinen biraz quramalı esaplang’an disoxaridler h’a’m 
polisoxaridler payda boladı. Polisoxaridler (glikogen) yamasa h’aywan kraxmal esaplanıp ol kletka 
quramında ko’birek ushırasadı.  
Polisaxaridlerdin’ quramalı du’ziliske iye bolg’anları monopolisaxaridler toparına kirip 
h’a’m olar tiykarınan biriktiriwshi toqımalı bezlerdin’ shılımshıq sekretlerinde ushıraydı. 
Monopolisaxaridler-neytral h’a’m ashıq bolıwı mu’mkin. Joqarı da’rejeli h’aywan toqımalarında 
tiykarınan ashıq wa’killeri ushırasadı. Bug’an gialurgen kislota, xondroitin, sulfit kislotasi h’a’m 
geparin sıyaqlılar kiredi.  
 
Elektron mikroskop ja’rdeminde alıp barılg’an gistoximiyalıq baqlawlarg’a qarag’anda, 
monopolisaxaridler kletka membranasının’ sostav quramı esaplanıp, tiykarınan ishek diyual 
kletkalarında, bu’yrektin’ sidik bo’lip shıg’arılıwı tu’tik diywallarında ushırasadı. Olar ko’binese 
kletkalardın’ bir-birinen ajıralıp turıwshı aralıq bo’limlerinde ushırasadı h’a’m biriktiriwshi toqıma 
quramına kiredi. 
Anorganikalıq zatlar. 
 Kletka 
quramında h’a’r qıylı organikalıq birikpelerden tısqarı u’lken tirishilik a’h’miyetke 
iye bolg’an anorganikalıq zatlar ushırasadı. Olardın’ tiykarg’ı bo’limin suw h’a’m mineral duzlar 
quraydı. Kletkalarda suw natriy kontsentratsiyası menen baylanısqan h’alında boladı. Suw 
kletkadag’ı a’h’miyetli eritiwshi bolıwı menen bir qatarda zat almasıwda kolloid sistemanı 
du’zetug’ın dispersion ortalıg’ı sıpatında onın’ roli u’lken.  
Suw h’a’r qıylı kletkada tu’rli mug’darda boladı, ortasha kletkanın’ 80% awırlıg’ın quraydı. Adam 
h’a’m h’aywan embrion kletkasındag’ı suw mug’darı onın’ 95% awırlıg’ına tuwra keledi. Orta 
jastag’ı adamlarda bolsa 80% qartayg’an adamlarda 60% ke ten’.Miy kletkalarında suw 85% bolsa, 
may kletkalarında ortasha 40% do’gereginde ulıwma kletka quramında suwdın’ ko’p bolıwı onın’ 
normal xızmeti ushın jag’day jaratadı.  
Mag’lıwmatlarg’a qarag’anda, suw zat almasıw protsesinin’ a’melge asırıwda aktiv 
qatnasadı. İlimpazlardın’ ko’rsetiwine insan denesi awırlıg’ına sa’ykes 20% suwdın’ jog’alıwı onın’ 
o’limine alıp keledi.Suw kletkada a’melge asıratug’ın tu’rli ximiyalıq reaktsiyalarda, sonday aq 
barlıq protsesslerde qatnasadı. Ulıwma alg’anda, suw belok, may h’a’m uglevodlardın’ ıdırawında, 
barlıq organizimde jıllılıqtın’ tarqalıwında h’a’m kletkag’a sin’iliwinde u’lken rol oynaydı.  
Metallardın’ kationları barlıq biologiyalıq protsesslerde a’h’miyetli wazıypanı atqaradı. 
Bunda ayırım bir metallar fermentlerge birikken h’alda o’z aktivligin asırsa, ayrımları (mısalı, awır 
metallar) fermentativ aktivlikte pa’seyedi.Fosfor-ku’kirt kislotalardın’ quramında bolıp, ortasha 
10% ti quraydı. Temir-gemoglabin quramında ushırasadı. Magniy-tiykarınan xlorofil 
da’neshelerinde ushırasadı.  İod-bug’aq bezi garmon-traksin molekulalarının’ tikleniwinde 
qatnasadı. Kabolt-vitamin V quramında ushırasadı. Ulıwma anorganikalıq zatlar kletka quramında 
h’a’r qıylı duz eritpesin sıpatında ushırasadı.Mineral elementler kletkada tek g’ana eritpe h’alında 

emes, al qattı h’alda da boladı. Mısalı, su’yek toqımasının’ bekkem h’a’m qattı bolıwında ko’p 
mug’darda erimeytug’ın kaltsiy-fosfor elementleri (Sa(ROi)2 h’alında) bolıwına baylanıslı.Eger 
kletkada fosfor, temir,  magniy, sonday-aq mikroelementlerdi iod, kobalt h’a’m basqalar menen 
jeterli tamiynlenbese, barlıq birikpelerdin’ payda bolıw protsessleri buzıladı.  
Bunın’ na’tiyjesinde organizimde a’sirese kletkada kesellik payda bolıp, geyde olar o’sip 
rawajlanıwdan toqtaydı. 
 Ulıwma bul zatlardın’ jeterli bolıwı kletkalarda a’melge asatug’ın barlıq fizika-ximiyalıq 
protsesslardin’ normal barıwın ta’miyinleydi. 
 
 
Kletka yadrosı 
Yadro, kletka protoplasti quramına kiriwshi en’ a’h’miyetli  avtonom  organoid. Yadrolıq  
kletka  ushın  en’ a’h’miyeti  sonda, kletka  toqıma, organ  xa’m  barlıq  organizm  ushın  za’rur  
bolg’an   barlıq   informatsiyanı  o’zinde  saqlaydı, tınımsız  o’tetug’ın  barlıq  fiziologiyalıq, 
bioximiyalıq   protsessler yadrodan   basqarılıp  turadı. Sog’an  baylanıslı, xa’r-bir  tiri organizmde   
bolatug’ın  tirishilik  protsesssorı  sol tu’rge  ta’n ta’rtipte   baradı. Tirishilik  da’rejesi  jag’ınan  
a’piuayı   du’ziliske iye  bakteriyalar, viruslar xa’m  ko’k-jasıl  suw  otlarının’  kletkalarında  yadro  
morfologiyalıq   ta’repten  bir  putin  bolmaydı. Jaqın wazıypalarga shekem yadro quramına kiriushi  
a’xmiyetli zatlar (nupmoproteniler) olardın’ kletka rotoplastikada  tarqaw-diffuz   xalında  boladı  
dep   kelingen edi.    Elektron  mikroskoptı  tekseriw  metodlarının’  rawajlanıwınan  bakteriyalarda 
da ultramikroskoplıq  yadro  strukturası  tabıldı. Netiyjede  yadro  evolyutsion  rawajlanıw  
protsesinde  tsitoplazmada  este-aqırın  diforentsiyalanıw  jolı  menen  formalang’anlıg’ı  belgili  
boldı.  Ko’pshilik  o’simlik  kletkasında  yadro  bireu  boladı, biraq  geypara  to’men  derejeli  
o’simliklerde mısalı suw otlarınan vosheriya, botridium, kaulerna, h’ara, kladofora, zamarrıklardın’  
saprolegniya  kletkalarında  yadro  bir  neshe  boladı. Yadronın’  forması  edette, dongelek, 
geyparalarında  jip  sıyaqlı  kub opizli h’a’m .t.b       Yadronın’  forması  kletka  formasına  seykes  
keledi. Mısalı, uzın jip  sıyaqlı    kletkalardın’  yadrosı    uzınırak  sozılg’an  bolıp  keledi. Bazı  
o’simlik  shılımshıq  kletkalarındag’ı  yadrolar  shakalang’an  ko’riniske  iye.  
Do’ngelek  formadag’ı   yadronın’  o’lshemi 0,5 - 1 mmk  suw  otlarında  yadronın’ kese-
kesimi  2-3 mmk, geyde 20-40 mmk, al  joqarı  da’rejeli  o’simliklerde  yadro  o’lshemi 5-25  mmk  
aralıg’ında boladı. Sagovshiklerdi  tuqım  kletkalarındag’ı  yadro  jude  u’lken  bolıp, diametri  0,5-
0,6  mm ge jetedi. Ayırım  infuzoriyalarda  yadro   chotka  sıyaqlı, sperma  kletkalarında  yadro   
almurt  sıyaqlı, ellips sıyaqlı   h’a’m   lantset  sıyaqlı.   Yadro  o’lshemi  menen  kletka  ko’lemi  
arasında  anıq  proportsiya  bolıp, bul  proportsiya  buzılsa   kletka   bo’linedi  yamasa  oledi. Sırtqı  
jag’day faktorlarının’  ta’sirinde  yadronın’ o’lshemi  ozgeriui  mu’mkin .o’simliktin  xer  qıylı  
organlarındag’ı   kletkalar  yadrosının’  o’lshemi de h’a’r qıylı boladı. Jas  kletkalarında  yadro  
kletkası  oraylıq  bo’liminde   jaylasadı. Kletka   ulkeygennen  keyin  onın’  ishinde  bir  yamasa  
birneshe  vakuollar   payda  boladı, bul  jag’dayda  yadro  tsitoplazma  menen  birge  kletka   
diyualına  qısılg’an   xalda  jaylasadı. 
           Yadronı  niteroriza  yadrosına  (bo’linbey  turg’an yadro, kletkadag’ı  yadro)  h’a’m  kletka  
bo’liniw  da’wirindegi  yadrog’a  ajıratıw  mu’mkin. Ulıwma  niterorzada zat  almasıw  protsessi  
intensiv   turde  boladı. İnterfaza  yadrosın. 
1)eki  bo’liniw  aralıg’ındag’ı, 
2)kletka  bo’liniw  ushın  kabiletli, biraq  bo’linbey  turg’an. 
3)ulıwma  bo’liniw  uqıbın  jogaltqan  yadrolarga  bo’liw  mu’mkin. 
    Keyingi   eki  tiptegi  interfaza  yadrosı  h’a’zirgi  waqıtka  shekem  tolıq   u’yrenilgen  emes. 
Sonın’ ushın   interfazanı  avtosintetik  h’a’m geteresintetik   tsiklge  bo’liw mu’mkin. Avtosintetik   
interfaza  yadrosı  bir  bo’liniw  tsiklinen  ekinshisine o’tedi. Geterosintetik   da’wirde   interfaza  
yadrosı  bo’linbesten, ba’lki beloklar  sintezi   da’wirine o’tedi. 
 Yadronın’  fizika-ximiyalıq o’zgeshelikleri kletkanı  ultratsentrafugalaw   na’tiyjesinde  
yadronı  taza  fraktsiyası    ajıratıp  alınadı h’a’m  ol  ximiyalıq   analiz  etiledi. Yadro   
komponentleri  ishinde  salıstırma  awırlıg’ı   u’lken  bolg’an  organoid  xromatin  h’a’m  yadrosha  

kletka  membranası  buzılsa, ol qaytadan  qa’lpine keliw uqıbına  iye boladı. Yadro  membranası  
buzılsa, ondag’ı  barlıq  suyıq  zatlar   tsitoplazmag’a   shıg’ıp  ketedi  h’a’m  membrana   qa’lpine 
kelmeydi. Yadronın’  ortalıg’ı   rN  tsitoplazma rN nan  joqarı (7,6-7,8) boladı. 
 Yadronın’   qurg’aq    zatlarının’ en ko’p   bo’limi   belok (70-96%) h’a’m  nukleni  kislota. 
Yadroda   beloklar, nukleni   kislotolar, lipidler, fermetler h’a’m  anarg’anikalıq  zatlar (fosfor, 
kaltsiy, magniy) h’a’m t. basqalar  ushırasadı. Yadro  quramına   a’piwayı  h’a’m  quramalı   
beloklar  kiredi. A’piwayı  beloklar   eki  tipke: tiykarg’ı (gistonlar  h’a’m protaminler) h’a’m 
kislatalı beloklar (globumin  h’a’m  belok   qaldıqlarına ) bo’linedi. quramalı   beloklarga   a’piwayı  
beloklardan   nukleni   kislota   menen birikpesi (nukleoprotend h’a’m  nukleogistonlar)  kiredi.  
Yadro  quramına  nukleoprotentslerden  tısqarı  lipidler  kiredi. Mineral zatlardan fosfor, kaltsiy, 
kaliy, natriy  h’a’m  mexginitler  ushırasadı. 
       Tiykarg’ı  beloklar  ishinde en  ko’p   tarqalg’anı  gistonlar. Mısalı, kuslar  tsistrotsitlerinde   
yadronın’  40 %  ni  gistonlar  kuradı. Gistonlardın’  molekulyar  auırlıg’ı   120000 g ga   shekem  
ketedi. DNK  yadronın’  tiykarg’ı  ximiyalıq  komponenti   esaplanadı. Ol   xromosoma   quramında  
ushırasadı. DNK  sebepli  genetikalıq  informatsiya   na’silden-na’silge o’tedi. Tiykarg’ı beloklar  
yadro  xromatinleri   quramına  kiredi   kislotalı  beloklar  bolsa  yadro  qabıg’ında, yadroshada   
h’a’m  kariyaplazmaga   toplang’an. Fermentler  kletka  yadrosında  siniriu   funktsiyasın  atqaradı. 
Proteolitin  fermentler  tesirinde  (pensin, trepsin) belok   eriydi  h’a’m  strukturası  ozgeredi. 
Nuklioza   fermenti  tesirinde  nukleni   kislota, eriydi, beloklar  erimeydi.   Lipidler  yadroda  az   
mug’darda  bolıp, tiykarınan  yadro  qabıg’ında  toplanadı. Yadro  qabıg’ı   yadrosha  
tsitoplazmadan  ajıratıp  turadı. Ol yadro  menen  tsitoplazmaga  zat almasıw, na’siliy xabarlardı 
o’tkerip  turıw h’a’m  olardı  bir-biri  menen  baylanıstırıp turıw wazıypasın  atqaradı.