Bilimlendiriw ministirligi

partenogenezge almasqanlarında, poliploidiya tap o’simliklerdegidey bolıp  o’tedi. Solay etip 
poliploidlı h’aywanlardan askaridalar jer qurtları, amfibiya gu’belek, al su’t emiziwshilerde 
triploidlı zigota anıqlang’an, triploidlı  tıshqan  embrionları  onın’ embrional rawajlanıw da’wirinin’  
yarımına  shekem  g’ana  rawajlanadı.  Al adamlardag’ı triploidlı  h’a’m tetraploidlı embrional 
rawajlanıw qubılısları ayrım spontanlı (o’zliginen) payda bolg’an tu’siklerde  h’a’m  adamnın’  o’li 
tuwılg’an embrionlarında bayqalg’an. Jasalma usılda allopoliploidlı h’aywanlardı alıw bul ju’da’ 
u’lken ilimde  mashqala  edi. Biraq akademik  B.L.Astaurov o’zinin’ xızmetkerleri menen 
birgelikte, birinshi bolıp allopoliploidlı maqluqlardı   yaki tu’r aralıq qospaqtı nawqan qurtlarda  
alıwg’a eristi.  Bombyx mori X B mondarina a’ne usı tu’r aralıq qospaqta jasalma partenogenez  
usılın  qollanadı. Na’tiyjede allotetraploid  sintezlenedi.  Bul ushın eki tu’rden de ekieselengen 
xromosoma jıynag’ı alınadı.  2 p  V,  mori  +2n B mondarina allotetraploidlı yamasa amfidiploid 
alınadı. Haywanat du’nyasında  poliploidiya  protsessi  onın’  somatikalıq kletkalarında ju’da’ ken’ 
tarqalg’an, toqımalarında tag’ıda bunday usılda kletkalar tek mitoz jolı menen ko’beyedi, al meyoz 
o’tpeydi. Ha’zirgi  genetikler pikiri boyınsha h’aywanlardın’ evolyutsiyasında poliploidiya emes,  al 
xromosomalardın’ tek o’zinin’ ishki qayta quralıwıda, en’ baslı orındı atqaradı deydi.  
 Aneuploidiya 
protsessi:  Aneuploidiya yamasa geteroploidiya bular genomlı mutatsiyalar 
demek onda xromosomalardın sanı o’zgermeydi, eki eselenbegen gaploidlı boladı. Bul birinshi ret 
K.Bridjes ta’repnen Drozofilada  anıqlandı  onın’  na’sillik  belgileri jınısqa tirkesiw arqalı na’silge 
berilgen.  Usı aneuploidlı gametalar mınaday maqluqlarda ms: Gomologiyalıq xromosomalardag’ı 
konyugatsiya protsessi buzılg’an formalarda ushıraydı.  Ja’nede bulardan da basqa poliploidiya 
h’a’m alıstan shag’ılısqan qospaqlarda-da o’tedi. Egerde gameta bir zıyat xromosomanı iyelese 
onda (N+1) ol bir jo’n gametag’a qosılıp yamasa gaploidlıg’a (n) ge onda zigotada, endi bir zıyat 
xromosoma boladı, onın’ xromosoma sanı endi 2p +1;  al  usı  xromosomasın  jog’altqan gameta 

ondag’ı payda bolg’an zigota tolıq emes diploidlı sang’a iye boladı yamasa  1 xromosoması 
jetispeydi g’p-1; h’a’mde endi usınday 2p+1 xromosoma bar organizmge trisomik,    al 2p-1 ge 
bolsa  monosonik, al 2p-2 nulisomikli xromosomalar deymiz. Ayrım  jag’daylarda  bir  jup 
xromosoma mu’mkin jup xromosomalardı-da iyelewi mu’mkin. ms: (2p+2) tetrasomik, (2p+3) 
pentasomik t.b. A’ne usınday xromosomalar ko’beyiwi h’a’mde azayıwı organizmde belgili 
qubılıslardı keltirip shıg’aradı, olar fenotipti o’zgertedi.  ms:  Adamda trisomik anıqlansa olar 
genomnın’  inversiya h’a’m duplikatsiyası  waqtında payda  boladı. Bunday  buzılıwlar  adamda  
psixologiyalıq  o’zgeriske alıp keledi. Aneuploidiya; biydayda,  ma’kkede,  temekide,  paxtada, 
tıshqanda, pıshıqta.  h’.t.b. ushırag’an. Demek bular to’men jasaw uqıbına iye boladı kem jasaydı,  
kem tolli boladı. Al diploidlılarg’a qarag’anda  h’a’m olar o’zinin’ morfologiyalıq belgileri 
menende ayrılıp turadı, a’sirese Aneuploidiya o’simliklerde h’aywanlarg’a qarag’anda ju’da’ jaman 
ta’sir jasaydı. 
 
Plazmogen ta’sirinde  organizmnin’  belgilerinin’ h’a’m qa’siyetinin’ o’zgeriwine biz 
tsitoplazmatikalıq yamasa plazmenli mutatsiya deymiz.  Ha’zir tsitoplazmalı  mutatsiyanı 
izertlew ju’da’ awır protsessler esaplanadı, sebebi plazmogenler olar tek plastidlerde 
lokalizatsiyalang’an  jaylasqan h’a’m mitoxondriyada, al qalg’an organoidlarda olardın’ barlıg’ı 
tolıq anıqlanbag’an,  al ayrım plazmogenlerdi lakolizatsiyalawda mu’mkin bolmadı.  ms: 
Tsitoplazmadag’ı er jınıstı atalandırıw uqıbının’ joqlıg’ı (TsMS), ma’kkedegi bunı biz shama 
menen mitoxondriyal dep tu’sinemiz.  
 Tsitoplazmalıq mutatsiyalarda, genlerdegige,  uqsas olarda turaqlı h’a’m a’wladqa beriledi. 
Tsitoplazmalıq mutatsiya ta’biyatı h’a’r tu’rli onın’, eki tipli o’zgeriwi ma’lim. 1-shisinde onın’ 
du’zilisi buzıladı yaki joq bolıp ketedi. ms: Evglenadag’ı mutantlı shtamma onı biz, udayı 
qaran’g’ıda o’sirsek ol plastidin joq etedi. Bul protsess izine qayta aylanbaydı. Na’tiyjede  
evglenada  belgili  o’zgerisler  payda etedi. 2-shige mutantlar kiredi.  Bunda tsitoplazmalıq  quramı 
funktsionallı yaki morfologiyalıq jaqtan o’zgeredi. ms: dem alıw mutatsiyası ashıtqılarda biz 
elektron mikroskopta  mitoxondriyadag’ı mutantlı h’a’m mutantsız kletkalardı formasına qaray 
ayıra almaymız. 
 
Solay etip plazmogenlerdin o’zgeriwi mu’mkin. Olar DNK lardın’ 
o’zgeriwine baylanısı bar shıg’ar dep tu’sinemiz. Mutantlı plazmogenler mu’mkin retsessiv yaki 
dominantlı  bolıwı  mu’mkin, solardan  retsessiv genler saqlanadı h’a’m kletkadan kletkag’a 
o’tkeriledi ba’ribir onın’ h’a’reketlerin dominantlı  genler basıp tursada o’zgeredi. Usınday 
tsitoplazmalıq mutatsiyalar sol maqluqtın’ organizminin’ fenotipin anıqlaydı usınday  
mutatsiyalawshı belgiler o’simliklerde  0,02 % den 0,5%, shekem ushırasadı. 
 Plazmogennin’ 
ayırmashılıg’ı:  Ayrım  ximiyalıq  birikpeler h’a’tteki tsitoplazmalıq 
mutatsiyanı shaqıradı.  Egerde sol zatlar menen biz o’simlik  kletkaların  qayta  islesek,  solay  etip 
plazmogen ol xromosomadag’ı genlerden ayırmashılıq etedi.  Sebebi ayrım agentler ta’sirinde ol tez 
ko’rinedi, a’ne usınday  ximiyalıq  zatlardan Akridin boyawshı zatları olar tez plazmogenge ta’sir 
etedi. ms: Ashıtqı kletkaların biz Euflavinde  ko’p  qayta islense, onda ol kletkalarda karlik 
(sharg’a) bolıw qubılısın keltirip shıg’aradı. ms:Streptomitsin antibiotigin ko’p alsaq, ol toqıma, 
kletkalardag’ı sezgirlikti pa’seytedi yamasa usı antibiotikke qarsı immunitet payda etedi.  Solay etip 
tsitoplazmalıq mutatsiyalarda  genofondtı  elede bayıtıw ushın xızmet isleydi. Demek bular 
qosımsha zıyat zatlar esaplanadı. 
     
Spontanlı  (o’zliginen) payda bolg’an mutatsiyalıq o’zgeriwshen’likte ko’pshilik 
mutatsiyalar qosılıp  olar  o’zliginen yamasa o’zlerinshe ta’biyatta payda boladı, og’an ayrıqsha 
agentlerdin’ ta’sirinin’ keregi bolmaydı.  Bunday mutatsiyalı  protsess, onın’  waqıt aralıqları 
yamasa payda bolıw da’wirlerinin’ uzın-qısqalıg’ı menen xarakterlenedi. Ayırım tu’rler ju’da’ 
joqarı mutatsiyalı o’zgeriwshen’likke ushıraydı, ayırımları onday bolmaydı. Elege  shekem bir 
a’wladtag’ı mutatsiya bolıw aralıqları ilimde ma’lim  emes. Sebebi mutatsiya ju’da’  quramalı 
protsess  fenotiplik h’a’m genotiplik jaqtan. Usınday spontanlı  mutatsiyalanıwdın’,  aralıqları bir 
genotiptegi h’a’r tu’rli genler, h’a’r qıylı waqıtta h’a’r tu’rli aralıqlarda mutatsiyalanadı. Sebebi 
genlerde-de (mutabilli h’a’m stabilli) genler ushıraydı. Usınday uqsas genler h’a’r tu’rli genotipte 
h’a’r tu’rli waqıt aralıqları menen mutatsiyalanadı. Ha’r bir  gennin’  mutatsiyalanıwı ju’da’ siyrek,  

al genotiptegi genlerdin’ sanı ju’da’ ko’pshilik.  ms: Ma’kkede 10 jup xromosoma bolıp, onın’ 500  
aslam geni u’yrenilgenN’ Drozofila shıbınında ja’mi 4 jup xromosoma bar, onın’ 1000 aslam geni 
izertlengen; adamlarda -23 jup xromosoma, onda 50.000  zıyat gennin’ bar ekenligi-de ilimge 
ma’lim. Al ko’pshilik  genlerdin’  jıynalıp  islegen mutatsiyası, ju’da’ joqarı boladı. Biz endi  
selektsiya usılları ja’rdeminde qatar jaratamız, bizge ma’lim organizmdegi ayrıqsha, bir genler  
boladı  olarg’a  gen mutatorlar deymiz,  bular  basqa  mutatsiya  islewshi genlerdin’ tezligin 
ku’sheytedi. Ja’nede da’ndi  ko’p saqlang’anda belgili ilimpazlardan M.S. Navashin h’a’m 
G.Shtubbe da’nnin’ qartawında, ilimiy ta’jriybelerde ondag’ı mutatsiya aralıqları ju’da’ 
tezlesetug’ınlıg’ın, a’sirese xromosomalardın’  qayta qurılıwı jiylesedi h’a’m ko’beyetug’ınlıg’ın 
ilimiy mag’lıwmatlarda da’llilep ko’rsetti. Sebebi ko’p turg’an da’nlerde ayrım biologiyalıq 
sintezler  blokirovkalanadı, (sırtınan qorshalıp qalıw), sol  sebepli ko’pshilik mutagenli toqımalar 
ko’beyedi, bul onın’ mutatsiyalanıwına tiykarg’ı sebepshi boladı. 
 Na’sil 
quwıwshılıqtag’ı «gomologiyalıq qatarlar» nızamı: 
 
Ha’r tu’rli sistematikalıq topardag’ı o’simliklerindegi  na’sil quwıwshılıqtı u’yrene otırıp 
akad. N.İ.Vavilov, ol gomologiyalıq qatarlar  nızmın ashıwg’a eristi.  Onın’ mag’anasına kelsek  
tu’rler bir tuwısqa kiriwshler olar genetikalıq jaqtan bir-birine ju’da’ jaqın boladı, sebebi olarda bir-
birine uqsag’an na’sil quwıwshılıqlar  o’tedi. Biz bir tu’rdin’ ishindegi ayrım formalardı biliwimiz 
arqalı tap, sonday etip ekinshi tu’rdegi usınday o’zgeriwshen’likti-de u’yrenemiz. Qanshelli tu’rler,  
tuwıslar sistematikalıq jaqtan  jaqın bolsa,  onın’ o’zgeriwshen’lik qatarlarıda ju’da’ bir-birine jaqın 
h’a’m uqsas boladı. Ayrım tuxımlaslarda (semeystvolarda) usınday h’a’reketlerdin’ sisteması ju’da’ 
bir  pu’tin,  bir da’wirdi iyeleydi, a’ne olar tu’r h’a’m tuwıslardan quraladı. 
 Usınday na’sillik o’zgeriwshen’liklerde, ayrım belgilerdin’ qa’liplesiwide, o’tedi. ms: da’n 
qabıg’ı da’nnin’ jalan’ashlıg’ıN’ qıltıq h’a’m qıltıqsız,  tınıqlıg’ı, kraxmallıg’ı, kesh erte, pisiwi olar 
bir tuxımlaslarda ten’dey boladı.  (qara biyday, biyday, arpa, sulı, tarı, juweri, ma’kke, salı).t.b. 
 Demek 
tuwısqan tu’rlerde ten’dey  mutatsiyalanıw  seziledi, al h’a’r tu’rli klassqa kiriwshi 
h’aywanlarda, biz usı belginin’ parallelizimin ko’remiz ayrım morfologiyalıq, fiziologiyalıq h’a’m 
a’sirese bioximiyalıq ko’rsetkishlerinen h’a’m qa’siyetlerinen sezemiz. ms: Omırtqalılardın’ h’a’r 
qıylı klasslarında, ten’dey uqsas mutatsiyalar bayqaladı. Albinizm, su’t emiziwshilerdegi  ju’nsizlik, 
quslardag’ı albinizm bolsa, pa’rleri tu’sip qalıw, balıqlardag’ı qabırshag’ı tu’sip qalıw h’a’mde 
gemofiliya h’aywanlar h’a’m adamlarda t.b. Biz usı  gomologiyalıq qatarlar nızamına anıqlama 
bersek yaki da’lillew islesek onda: Jaqın tu’rler bir tuwıs ishinde, jaqın tuwıslar bir tuxımlaslardın’ 
ishinde, jaqın tuxımlaslar bolsa, bir otryadtın’ ishinde, jaqın otryad bolsa bir klass ishinde, klasslar 
bolsa,  tipler ishinde ta’biyg’ıy tan’law jolı menen h’a’mde evolyutsiya protsessi na’tiyjesinde 
rawajlanıp otıradı. Solay etip usı en’ jaqın tuwısqan tu’rlerde ko’p jıllardag’ı evolyutsiya 
protsessinde h’a’m tan’law na’tiyjesinde alıng’an belgilerdi  ayrım gomologiyalıq xromosomalarda 
genler alıp ju’redi, olar bolsa da’slepki formasında-da h’a’m mutantlı formasında-da ushırasadı. 
Mu’mkin tu’rler ayrım jag’daylarda o’zliginen  poliploidiyalardın’ tan’lanıwı na’tiyjesinde-de kelip 
shıg’ıwı mu’mkin sebebi olar bir tu’rli jıynaqtag’ı xromosomalardan turadı. 
 
Biz organizmdegi  ayrım  sırtqı jag’daylar sebebinen h’a’r tu’rli mutagenli faktorlardın’ 
kelip shıg’ıwına tu’sinemiz. A’sirese h’a’zirgi ku’nimizde ju’da’ jaqsı da’rejede anıqlang’an ms:  
temperaturanın’ ta’siri ultrofiolet h’a’m rentgen nurları ta’siri, ximiyalıq zatlar ta’siri agentlerdin’ 
t.b. ta’siri a’ne usılar sebepli organizmde mutatsiyalar kelip shıg’adı. 
     Solardan en’  ku’shli  jetiskenlik  ionlawshı nurlar ta’siri ko’p izertlengen. Usınday jumıslardı 
izertlewde birinshilerden bolıp 1925 jıllarda G.A.Nadson h’a’m G.S.Filippov ta’repinen da’slep 
radiy nurının’ na’silge ta’siri izertlengen edi, nurdı ilimpazlar zammarıqlarda sınap ko’rgen. Al 
anıq rentgen nurlarının’  na’silge  ta’sirin 1927  jıl G.Meller ashqan edi, bunı ilimpaz Drozofila 
shıbınında anıqladı. Demek usınday nurlar ta’sirinde mutatsiya aralıqları h’a’tteki 100 legen retke 
ku’sheytetug’ınlıqlarıda anıqlang’an. Budan keyin L.Stadler h’a’m A.A.Sapeginler ta’repinen 
radiatsiyanın’ na’silge ta’siri u’yrenildi, olar joqarg’ı o’simliklerde ma’kke, temeki, archa, biydayda 
sınap ko’rilgen. A’ne usınday ilimiy izertlewlerden keyin genetikanın’ taza bo’limi radiatsiyalı 
genetika tarmag’ı payda boldı. Bular sebepli h’a’r tu’rli kesellik,  mayıplar u’yrenilmekte. Endi  

genetiklerdin’  aldında  a’wladtı aman saqlaw ma’selesi tur yamasa genefondtı qorg’awımız tiyis. 
Bunı h’a’zir meditsinada ken’ qollanılmaqta. Biz bilemiz kletkada yadro h’a’tteki 100.000 ret nurdı 
tsitoplazmag’a qarag’anda sezgir esaplanadı,  demek sırtqı jag’day ta’siri yadroda tezde esapqa 
alınadı. A’ne usınday yadronın’ sezgirligi  ondag’ı  xromosomalarg’a baylanıslı jag’day h’a’mde 
ximiyalıq agentlerde-de usınday jag’day seziledi, sonın’ ushında, olar o’z adına ajayıp quramalı 
du’zilistegi  genetikalıq komponentler esaplanadı. A’ne usı  xromosomalardag’ı DNK ulıwma 
kletkadag’ı en’ sezgir bo’lekshe esaplanadı. Al tsitoplazmanın’  to’men  sezgirligi  ondag’ı,  bir  
qıylı du’zilisten, sebebi olar birin-biri almastıra  alatug’ın zatlar. Usınday nurdın’ ta’sir etiw 
waqtında kletkada ko’p reaktsiyalar o’tedi, olar izine aylanatug’ınlarıda boladı,  kletkada gigant 
du’ziliske iye bolg’an yadro payda boladı,  ko’p yadrolı da’wir baslanadı, bul bolsa kletkanın’ 
jedelliginede keri ta’sir ko’rsetedi. 
     A’ne usınday  nur alg’an kletkanın’ anafaza da’wirinde xromosomalar ko’piri payda bolg’an, bul  
olardın’ qayta qurılıwınan yamasa bir-birine jabısıwınan boladı. A’ne usınday nur alg’an 
kletkalardag’ı qa’telik, ondag’ı protsessti poliploidlı yamasa aneuploidlı kletkag’a aylandıradı.  
Bul jerde  nur ta’sirinde xromosomalardag’ı orın almasıw ko’pir payda etiw h’a’mde h’a’mmesi 
birge jabısıp qalıw ushıraydı,  bul protsessler nurdın’ ku’shine, onın’ azayıp, ko’beyiwine baylanıslı 
qa’siet esaplanadı. ms: Ma’kke, drozofila, biyday t.b. nur ta’sir etkennen keyin, ma’lim bolg’an 
mutatsiya aralıg’ı ku’shtin’  ko’beyiwine turı proportsional o’tetug’ınlıg’ı anıqlang’an.  
     Endi  biz  ultrofiolet  nurlarının’- da mutatsiyasınan bilemiz (Uf) olarda  ko’p tu’rli mutatsiyanı 
keltirip shıg’aradı.  Ha’tteki biz usı nur ja’rdeminde obektti emes, al sonın’ jasaw ortalıg’ın qayta 
islengende-de mutatsiya protsessleri bayqalg’an ms: bakteriyalarda t.b. Usınday nur ta’siri 
organizmnin’  fiziologiyalıq da’rejesinede baylanıslı boladı. ms: Nur ta’sirinde nashar h’a’m er jınıs 
ekewide birdey bola bermeydi, olar h’a’r tu’rli sezgirlikke iye  boladı. O’simliktin’ qurg’aq da’ni 
ıg’allang’anına qarag’anda kem sezgir boladı. 
 
Solay etip h’a’r tu’rli toqıma kletkalarıda 
sonday, olardın’ jas  ayırmashılıg’ınada qaraydı. Demek mitotikalıq da’wirdin’ h’a’r stadiyasıda 
h’a’r tu’rli sezgirlikti iyeleytug’ınlıg’ı ma’lim. İlimiy dereklerge qarag’anda ku’shlirek tkanlar 
kletkalar interfaza da’wirinde boladı, sebebi ol waqıtta DNK nın’ replikatsiyası buzıladıN’ ja’nede 
bul genotipkede baylanıslı boladı. Ja’nede birdey dozadag’ı nurdın’ ta’sirinde h’a’r tu’rli genler, 
h’a’r qıylı ortalıqta mutatsiyalanadı. 
 
Ximiyalıq zatlardın’ ta’siri: Bizge ma’lim qa’legen sırtqı ortalıqtın’ ta’siri ol organizmde-
de belgili mutatsiya payda etedi.  Ko’pshilik birikpeler mutagenler esaplanadı,  bunday ximiyalıq 
zatlardın’ izertleniwi ko’p jıllardan beri u’yirenilmekte. 
     Ximiyalıq agent  ta’sirindegi  o’zgeris  1934  jıl h’a’zirgi G’MA territoriyasındag’ı ellerde 
anıqlang’an V.V.Saxarov h’a’m M.E.Lobashevlar. Ja’nede İ.A.Rappoport h’a’m Sh.Auerbax 
(Angliya) usı  ilipazlar ta’repinen  en’  ku’shli ximiyalıq mutagenler tabılg’an olarg’a biz 
supermutagenler deymiz. ms: olardan Formalin, İprit, Uretan, Etilenimin.t.b. kiredi. A’ne usı 
birikpeler h’a’tteki rentgen nurı menen  salıstırg’anda-da olardan to’men emesligi anıqlang’an, 
bularda tap sol nurlarday ku’shke iye, sebebi bularda genli mutatsiyanı h’a’m xromosomalardın’ 
perestroykasın boldıra alıwg’a ku’shi tolıq keletug’ın, ximiyalıq agentler dep esaplanadı. 
     Sonın’ ushında ximiyalıq birikpelerden (agentlerden) ju’da’ ixtiyatlı paydalanıwımız kerek. 
Demek usı aytılg’an zatlardın’ adam organizimindegi mutagenli qa’siyetin, aldın ala izertlep ko’riw 
kerek. Sol ushında en’ a’piwayı zıyansız zatlardan awqat o’nimlerine paydalanıw kerek. Solay etip 
mutatsiyalar (genli, xromosomalı h’a’m tsitoplazmalıq) bular  o’zliginen-de (spontanlı) ra’wishte-de 
sırtqı faktorlar ta’sirinende bolıwı mu’mkin.  
 Olardın’ ku’shi mutatsiya ku’shine (dozasına) baylanıslı, al mutatsiyalanıw bolsa 
organizmnin’ (genotipine, ontogenez fazasına,  jınısqa,  gametogenez stadiyasına,  mitoz yaki 
meyozdag’ı xromosoma jag’dayına-da ko’p baylanıslı bolatug’ın qubılıs ekenligin ilimiy 
juwmaqlarda anıqlang’an. 
     Modifikatsiyalı o’zgeriwshen’lik:  Bizge  ma’lim  organizmler birdey genotipke  iye  bolsa-da, 
biraq olar sırtqı ortalıqtın’ h’a’r tu’rli jag’dayında o’sirilse, h’a’r tu’rli fenotipkede iye boladı. Ane 
usınday fenotiplik ayırmashılıqqa biz modifikatsiyalıq o’zgeriwshen’lik deymiz. Bul ushın bir 

qıylı maqluqlardı h’a’r tu’rli klimatlıq jag’dayda o’sirip  olardag’ı taza belgiler izertlenedi. ms: 
onday meteriallar o’simlik qa’lemshesinen alıng’an bolıwda mu’mkin. ms: bu’rtik, shaqa t.b. bular 
jınıssız vegatativ ko’beyetug’ın o’simlik  bo’lekleri: Qa’lemshe, urqan tamır, piyazsha, tamır, shaqa 
t.b. Adamlardag’ı h’a’m h’aywanlarda bir tukımlı  egizeklerden, olarda usı usılda izertlenedi, bular 
h’a’zir ken’ tarqaldı og’an «Egizekli usıl» deymiz. Bular genetikalıq jaqtan bir qıylı material 
esaplanadı.  Biz bunday material tabıw ju’da’ qıyın biraq onı tabıw mu’mkin, sol ushın ko’p jıllar,  
o’simlikti  o’z -o’zi  menen shan’landırıwdan,  alamız  ja’nede h’aywanlardı-da  jaqın  tuwısqan ları 
menen-de shag’ılıstırıpta alamız t.b. 
     A’ne  usınday tayarlang’an izertlengen maqluqlardı h’a’r tu’rli jag’daylarda, o’sirip biz 
modifikatsiyalı o’zgeriwshen’likti keltirip shıg’aramız, ms: Temperatura  ta’sirinde Kolorada 
qon’ızının’ ren’inin’ o’zgergenligi ilimde ma’lim.  Gornostay qoyanındag’ı usınday o’zgerisler  bir 
neshe  a’wladta saqlandı, demek bul uzaq modifikatsiyalanıw na’tiyjesinen biraq,  bizge ma’lim 
h’aywanlardın’ ren’i bul  ju’da’ turaqlı belgi, ol  meyli qay jerde o’spesin, sol ren’de qalıwıda ilimiy 
jaqtan izertlengen jag’day. 
     Usınday modifikatsiyalı o’zgeriwshen’liktin’  a’h’miyetli  ta’repleri onın’ san belgilerinde: ms: 
Organizmde ayrım belgilerdi genotipte ken’ rawajlandırıwg’a boladı yamasa  sol  organizm sırtqı 
ortalıq penen birge genotipti rawajlandıradı, ms: İri qara mallardın’ bir tuqımg’a kirgen tu’rlerin 
h’a’r tu’rli xojalıqta h’a’r tu’rli mug’darda su’t o’nimlerin beriwi mu’mkin. Bir xojalıqta -2100 kg.-
-4200 kg shekem; ekinshi xojalıqta q000- 5000 kg. shekem t.b.  Bul bir tu’rli genotiptin sırtqı  
ortalıq penen bolg’an reaktsiyası h’a’m bul awqatlanıw da’rejesine-de baylanıslı jag’day, demek 
su’t o’niminin’ aralıg’ı 2100 den 5000 kg. shekem bolg’an da’rejede o’zgeriwleri mu’mkin. Bul 
organizmdegi  na’silge berilgen reaktsiya norması, al basqa bir tuqım mal sol xojalıqta -1008 den 
2956 kg. su’t o’nimin bergen, demek ol basqasha reaktsiya normasın iyelegen, sebebi olda basqa 
genotipke kiredi.  Demek biz  qa’legen tuqım maldı- 2000-5000 kg. g’a shekem su’t beredi dep ayta 
almaymız.   Sebebi ol jerde sol tuqım maldın’ na’sillik norma reaktsiyasın esapqa alıw orınlı 
boladı dep esaplaymız.  Endi reaktsiya, norması da  h’a’r  tu’rli  da’rejelerdi-de iyelewi mu’mkin, 
h’a’mde h’a’r tu’rli ken’liktide iyeleydi.  Maldın’ ren’i h’esh o’zgermeydi, sebebi ol ken’islikke 
qarap, sırtqı  ortalıqqa  qaray tek  bir  tu’rli da’rejedegi reaktsiya norması menen juwap beredi.  
Maldın’ su’tli tuqımı, ju’da’ ko’p reaktsiya  normasın iyeleydi, sebebi su’ttin’ da’rejesi  onın’  
ku’timine baylanıslı jag’day boladı h’a’m saqlaw da’rejesine qaray o’zgerip turatug’ın ko’rsetkish 
esaplanadı. 
     Al ortalıq  da’rejeni onın’, su’ttegi maylılıg’ı iyeleydi olda    awqatlanıwg’a  baylanıslı jag’day, 
biraq degen menen su’t ko’beygen sayın maylılıq to’menleydi. Demek usınday reaktsiya normasın 
biliw, bul ju’da’ payda keltiredi, a’sirese awıl xojalıg’ında ko’p o’nim alıwda t.b. Sebebi biz en’ 
kerekli o’nimli o’simliklerdi, o’nimli tuqımlı mallardı rawajlandırıwımız kerek. Modifikatsiyalı  
o’zgeriwshilik bul na’silge beriwshi ko’rsetkish emes, biraq onın’ norma reaktsiyası t.b.  bul ju’da’ 
auıl xojalıg’ında ko’p  payda keltiriwi  mu’mkin. 
Jınıs bul  organizmnin’  ko’pshilik  belgilerinin’ h’a’m qa’siyetinin’  jıynag’ı a’ne usı barlıq 
qa’siyet h’a’m belgiler na’silden na’silge olar jınıs gametaları arqalı beriledi. Biz jınıstın’  
genetikalıq negizin biliw ushın da’slep jınıstın’ biologiyasın u’yrenemiz. Ha’r tu’rli jınıslar bir- 
birinen, belgileri menen  ayırmashılıq  qıladı  biz olardı birinshi h’a’m ekinshi jınıs belgileri 
deymiz. 
 
1-shige organizmdegi morfologiyalıq  h’a’m fiziologiyalıq ayırmashılıqları jatadı, olar 
gametalar payda etedi h’a’m onı  atalanıw protsessine biriktiredi. Sonday organlarg’a: Gonadalar, 
jınıs jolları, sırtqı genitallin (jınıs  organları), bul joqarg’ı klass h’aywanlarg’a tiyisli, androtsey ( ) 
(gu’ldegi erkeklik); ginetsey ( ) bul (analıq gu’l tıchinokları) joqarı o’simliklerde boladı. 
     2-shige bug’an kiretug’ın belgiler  h’a’m  qa’siyetleri  olar turıdan turı gametogenez protsessin 
ta’minley almaydı,  sonday-aq qosılıwdı-da h’a’m atalanıwda-da, biraq degen menen bul belgiler 
jınısıy ko’beyiwde belgili bir   orındı  iyeleydi, bunday belgilerge balıqlardag’ı qalashlar, quslardın’ 
pa’rleri, su’t emiziwshilerdegi ko’kirek bezleriN’ o’simliktegi gu’llew  da’wirleri  t.b.  Al  endi 
nashar h’a’m er jınıstın’ ayırmashılıg’ı yamasa jınıslıq ayırmashılıg’ı, bul jag’day jınısıy 

dimorfizm esaplanadı, bul az mug’darda to’mengi o’simliklerde h’a’m ko’pshilik joqarı o’simlik 
h’a’m h’aywanlarda ushıraydı. Joqarı o’simliklerdin’  ishinde  5000  artıq tu’ri  bul  eki u’yli (onın’ 
atalıq h’a’m analıq gu’lleri h’a’r tu’rli o’simliklerde ushıraydı.) Al joqarg’ı h’aywanlarda bolsa, eki 
jınıslı yamasa (Germofraditli) forması ju’da’ kem da’rejesinde ushıraydı. Ja’nede analıq jınıs  
atalıqtan ko’pshilik morfologiyalıq, bioximiyalıq, fiziologiyalıq, ekologiyalıq, minez qulqı menen 
de ayrıladı.  Biz olardı  "+"  jınıs" h’a’m «-jınıs» dep sha’rtli tu’rde belgilesekte boladı. 
     Jınıstı anıqlawdag’ı xromosoma teoriyası:  Biz a’yemnen bilemiz ayrım  jınıslı  
organizmlerdin’  bir-birine qatnası 1:1 jaqın boladı, sol sebepli nashar h’a’m er jınıs bir-biri menen 
jeke ushırasa aladı.  A’ne usınday  qatnastı qashan-aq Mendel ta’repinen aytılg’an edi, sebebi 
genetikalıq tarqalıw 1:1, onda tarqalıw waqtında -aq anıqlang’an edi.  Aa X aa    a’ne    usınday 
boljaw aytıldı, usı shag’ılısıwshı  jınıslardın’ birewi Gomozigotalı, al ekinshisi Geterozigotalı 
bolıwı kerek. Yamasa analık o’simlik gomozigotalı, al atalıq geterozigotalı t.b.  Jınıstı qurawshı bir 
qıylı gametalarg’a gomogametalar al jınıstı du’ziwshi h’a’r qıylı gametalarg’a geterogametalar 
deymiz. Endi xromosoma X h’a’m U bul jınısqa to’sir etedi sonın’ ushın olarda X-U 
xromosomalarg’a biz jınısıy xromosomalar deymiz, bunı bolsa ta’jiriybede Morgan ma’lim etti, 
sonın’ ushında birinshi ret jınıstı anıqlawdın’ xromosoma teoriyası degen teoriyanı jarattı. 
     A’ne usınday  jınısıy  xromosomalar  h’a’mme organizmlerde tabılg’an o’simlikte da’slep bawır 
moxı o’simliginde, anıqlandı, joqarı o’simliklerden: qozı qulaq, suw o’simlikliginde, xmelde t.b. 
     Haywanlardan  da’slep  shıbın-shirkeylerde, quslarda, su’t emiziwshilerde h’a’m adamlarda- da 
anıqlandı. A’ne usı  jınısıy xromosomalar, bular  autosomalardan gentikalıq h’a’m tsitologiyalıq 
jaqtan o’zgeshe bolatug’ınlıg’ı ilimde ma’lim. 
     Jınısıy xromosomalar ju’da’ geteroxromatinge  bay  boladı, olardın’ replikatsiyası