Bilimlendiriw ministirligi

Qadag’alaw ushin sorawlar: 
8.1. Evolyutsiyanin’ tiykarg’i ha’reketlendiriwahi ku’shi ne? 
8.2. Tirishilik ushin gu’restin’ qanday formalari bar? 
8.3. Ta’biiy tan’lawg’a sipatlama berin? 
8.4. Turaqlastirishi tan’law deginimiz ne? 
8.5. Ha’reketke keltiriwshi tan’law degenimiz ne ha’m mislallar keltirin’? 
   
  Tiykarg’i a’debiyatlar: 
1. Яблоков А,В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. – М., 1989. 
2. Гафуров А.Т. Дарвинизм. – Т. 1992. 
Qosimsha a’debiyatlar: 

      3. Дарвин Ч. Происхождение видов путем естественного отбора. 
          – М., 1939. 
4.
 
Майр Э. Популяция, вид и эволюция. – М., 1 
 
 
9 lektsiya 
 
Tema: Evolyutsiya protsessinde tu’r ha’m olardin’ payda boliwi 
Reje: 
9.1. Tu’r evolyutsiyanin’ tiykarg’i basqishi 
9.2. Makro ha’m mikroevolyutsiya haqqinda tu’sinik. Evolyutsiya na’tiyjeleri 
 
Tayanish so’zler:   tu’r, osob, morfologiyaliq, genetikaliq, fiziologiyaliq, bioximiyaliq, 
 
geografiyaliq, ekologiyaliq kriteriyalar   
    
          Tu’r mashqalası evolyutsiyalıq ta’liymatta oraylıq orındı iyeleydi.  
Tu’r degende erkin shag’ılısıp na’sil beriwshi, belgili jasaw jag’dayına beyimlesken ja’nede 
ta’biyatta belgili areallarg’a iye bolg’an organizmler jıyındısına aytıladı. 
Da’rvin ta’biyiy tan’law teoriyası menen tek beyimlesken emes jan’a tu’rlerdin’ payda bolıw 
mu’mkinshiliginde tu’sindirip berdi. 
 Darvin tu’rlerdin’ payda bolıwın uzaq dawam etetug’ınlıg’ı, ekinshi tu’r payda bolıwdın’ ha’r tu’rli 
organizmlerge ha’r tu’rli bolıwı menen baylanıslı. Darvin ta’liymatına sa’ykes jan’a tu’rler 
ta’biyattag’ı organizmlerde payda bolg’an o’zgerisler a’wladtan-a’wladqa na’sil quwıp toplanıp 
barıwı esabınan payda boladı. Bir tu’r ishindegi organizmlerdin’ ha’r qıylı jag’dayg’a 
muwapıqlasıwı divergentsiya tiykarın payda etedi. Ayırım jag’daylarda jan’a tu’r eski tu’rdin’ kem-
kemnen o’zgeriwi (filogenetik jol menen) yamasa tiyisli tu’rlerdi qospaqlaw jolı menen jan’a tu’rler 
payda boladı.Na’tiyjede bir tu’r ishinde bir-biri menen belgi –qa’siyetleri menen ayırılıp turatug’ın 
bir neshe toparlar payda boladı. A’lbette jasaw ushın gu’res ko’p g’ana jag’daylarda aralıq formaları 
kem-kemnen azayıp, o’lip ketiwine o’zgerip atırg’an ortalıqta  beyimleskenliklerinin’ jasap 
qalıwına sebepker boladı. Tariyxıy protsesste bir ata tekten, tu’r usı usıl menen bir neshe jan’a 
tn’rlerdi dn’nyag’a keltiredi. Solay etip ,  Darvin ta’liymatına sa’ykes jan’a tn’rler ta’biyattag’ı 
organizmlerde payda bolg’an mayda o’zgerisler a’wladtan-a’wlalqa na’sil quwıp toplanıp barıwı 
esabınan payda boladı.   
Tu’rlerge ta’n belgi - qa’siyetlerdin’ jıyındısı tu’r kriteriyası dep ataladı. Kriteriyalardın’ bir neshe 
tu’rleri bar. Olardan
  q. Morfologiyalıq kriteriya-bir tu’rge kiretug’ın organizmlerdin’ sırtqı ha’m 
ishki ta’repinin’ uqsaslıg’ın ta’riyipleydi.Qara g’arg’a menen ala g’arg’a ha’r qıylı tu’rge tiyisli 
bolsa da olardı siz sırtqı ta’repinen ayırı alasız. Bir tu’rge kiretug’ın organizmlerde ayırım belgi 
qa’siyetleri menen o’z-ara ayırılıp turadı. Biraqta olardag’ı ayırmashılıq ha’r qıylı tu’rlerge 
kiretug’ın organizmlerge salıstırg’anda ju’da’ az boladı. Sonın’ menen bir qatarda ju’da’ uqsas, 
biray o’z-ara shag’ılıspaytug’ın tu’rlerde bar. Olar ko’rinisi uqsas tu’rler dep ataladı.  w. 
Fiziologiyalıq kriteriya-bir tu’rge kiretug’ın organizmlerdin’ ko’beyiwinin’ uqsaslıg’ın 
ta’riyipleydi.Ha’r qıylı tu’r wa’killeri shag’ılıspaydı, shag’ılıssa da na’sil bermeydi. Tu’rlerdin’ 
shag’ılıspawshılıg’ı  jınıs organları du’zilisindegi o’zgeshelikler,ko’beyiw waqıtlarının’ ha’r qıylı 
bolıwı menen belgilenedi. e. Bioximiyalıq kriteriya-ha’r tu’rge kiretug’ın organizmlerdin’ ximiyalıq 
quramın ta’miyinleydi.Sonın’ ishinde belok, uglevod, peptidler, nukleon kislotalar ha’m basqaları 
menen ajıraladı.Biraq tiykarg’ı ayırmashılıq ha’r bir tu’r ushın ta’n na’sillik material DNK 
molekulaları ha’m kletkadag’ı beloklardın’ sapası ha’m mug’darında ayırmashılıq boladı. 
Organizmnin’ qaysı tu’rge kiriwin anıqlaw ushın olardag’ı nuklein kislotalarının’ ayırmasın 
belgilew, sheshiliwshi  a’hmiyetke iye bolıwı mu’mkin.  r. Geografiyalıq kriteriya-tu’rdin’ tarqalıw 
maydanın, onın’ u’lken yamasa kishiligin ta’riyipleydi.Biraq ayırım eki u’sh tu’rdin’ arealı uqsas 
bolıwı yamasa ayırım tu’rlerdin’ payda etken arealı ken’ ko’lemde islewi mu’mkin. Bul bolsa o’z 

na’wbetinde geografiyalıq kriteriyalar sıyaqlı tu’rdin’ o’zine ta’n belgisi bola almaytug’ınlıg’ın 
ko’rsetedi. t. Ekologiyalıq kriteriya-joqarıdag’ı kriteriyada ha’r bir tu’rge kiriwshi organizmnin’ 
konkret ortalıq jag’dayında og’an beyimlesiwin tu’siniw kerek.Mısalı: dalalarda, jaylawlarda 
za’ha’rli lyutik (ayıqtavon)  ıg’allı jerlerde to’selip o’siwshi lyutik, da’rya, ko’l jag’alarında, 
batpaqlıqlarda ashıtatug’ın (ku’ydiretug’ın) lyutik tu’rleri ushıraydı. y. Genetikalıq kriteriya - bul 
kriteriyada ha’r bir tu’rge ta’n xromosoma jıyındısı, du’zilisi anıqlanadı. Qara tıshqannın’ eki uqsas 
tu’rlerinin’ birewinde qh, ekinshisinde n’g’ xromosoma bar.Genetikalıq kriteriya jeterli da’rejede 
tolıg’ıraq bolsa da, ol salıstırmalı boladı. Sebebi, tu’r ishinde xromosomalar sanı ha’m du’zilisinde 
ayırmashılıq bolıwı mu’mkin. 
          Mikroevolyutsiya  degende - tu’r ishinde ju’z beretug’ın evolyutsiyalıq protsess tu’siniledi. 
Evolyutsiyalıq protsess haqqında so’z bolg’anda en’ aldı menen evolyutsiyalıq baslang’ısh birligi, 
materialı, qubılısı ha’m faktorların bir-birine ayırıp biliw kerek. 
Populyatsiya-degenimiz belgili bir tu’rdin’ belgili bir arealda uzaq waqıt dawamında payda bolıp, 
erkin shag’ılısatug’ın, belgi - qa’siyetleri menen ayırılatug’ın organizmler jıyındısına aytıladı. 
Populyatsiyadag’ı organizmler sanıda ha’r qıylı tu’rlerde tu’rlishe boladı. Tu’r ishinde organizmler 
tuxımlas, topar, pada bolıp jasaydı. Populyatsiyalar bir-birinen iyelegen areal ko’lemi menende 
ayırıladı. Organizmlerdi bir populyatsiyag’a biriktiriwshi faktor - olardın’ erkin shag’ılısıwı bolıp 
tabıladı. 
Evolyutsiyanın’ da’slepki materialı bolıp, mutatsiyalıq ha’m konbinativ o’zgeriwshenlik bolıp 
esaplanadı. Mutatsiyalıq o’zgeriwshenlik na’sil quwıwshılıqtın’ materiallıq tiykarları bolg’an, 
xromosomalardın’ o’zgerisi na’tiyjesinde payda boladı. 
Mutatsiyalıq o’zgeriwshenlik na’sil quwıwshılıqtın’ materiallıq tiykarları bolg’an genler, 
xromosomalardın’ o’zgerisi na’tiyjesinde payda boladı. Mutatsiya ata-analar organizminde 
ushıramag’an jan’a, turaqlı na’silge beriliwshi o’zgerisler bolıp tabıladı. Mutatsiyalar tosınnan 
ushıraydı. Gen mutatsiyalardın’ qaytalanıwı q0
-y
 -q0
-i
 ne ten’. Ayırım mutatsiyalar organizm ushın 
ol konkret jag’dayda payda bolıwı mu’mkin. Paydalı mutatsiyalar organizm ko’beyip atırg’anda 
kelesi a’wladlarg’a beriledi ha’m rawajlanıp, kem-kemnen ko’beye beredi. 
Evolyutsiyanın’ da’slepki faktorlarına genler dreyfi, populyatsiya tolqını, bo’lekleniw, migratsiya 
jatadı. Populyatsiya genefonındag’ı genlerdin’ tosattan o’zgeriwi - genler dreyfi dep ataladı. 
Populyatsiya quramındag’ı ayırım organizmler san jag’ınan artıp yamasa azayıp ketiwi populyatsiya 
tolqını dep ataladı. Bo’lekleniw - en’ a’hmiyetli evolyutsiyalıq faktor bolıp tabıladı. Ol bir tu’r 
ishinde belgilerdin’ tarqalıwına, tu’rlerdin’ o’z-ara shag’ılısıwına alıp keledi. Bo’lekleniwdin’ 
geografiyalıq tu’ri bar. Geografiyalıq bo’lekleniw da’ryalar, biyik tawlar ha’m basqa tolqınlıqlar 
arqalı ju’zege keledi. Biologiyalıq bo’lekleniwdin’ o’zi bir neshe tu’rge bo’linedi. Sonın’ biri jınısıy 
bo’lekleniw bunda organizmlerdegi jınıslıq organlardın’ o’z-ara ayırmashılıg’ı bolıp tabıladı. 
Ekologiyalıq bo’lekleniw - organizmlerdin’ ha’r qıylı waqıttag’ı  jınıslıq iskerligi ha’m jınıslıq 
jetilisiwi menen baylanıslı. Migratsiya degenimiz bul ko’binese haywanlarg’a ta’n qubılıs, bul o’z 
gezeginde 
  ko’shiw   degendi bildiredi, yag’nıy qarlıg’ashlar yamasa basqada quslardın’ ba’ha’rde 
keliwi gu’zde jıllı jaqlarg’a ushıp ketiwi mısal bola aladı. 
Evolyutsiyanın’ baslang’ısh birligi populyatsiya bolıp tabıladı. Sebebi ol tu’r ishinde o’z betinshe 
rawajlanıw mu’mkin bolg’an organizmlerdin’ kishi jıynag’ı. Tu’r ishinde organizmler tuqımlas 
topar, pada bolıp jasaydı. Organizmlerdi bir populyatsiyag’a biriktiriwshi faktor ba’rinende burın 
olardın’ erkin shag’ılısıwı bolıp tabıladı. Evolyutsiyanın’ da’slepki materialı mutatsiyalıq ha’m 
kombinativ o’zgeriwshen’lik bolıp esaplanadı. Mutatsiyalar genlik xromosomlıq, genomlıq, 
tsitoplazmatikalıq tu’rlerge bo’linedi. Gen quramındag’ı nukleotidler sanının’ artıwı, kemeyiwi 
yamasa orın almasıwı mutatsiyalıq o’zgeriwshenlikti keltirip shıg’aradı. 
Mutatsiya tosınnan ha’m waqtı-waqtı ushıraydı. Xromosomlıq mutatsiyada xromosomalardın’ bir 
bo’liminin’ u’zilip qalıwı yamasa artıwı orın almasıwı sebebinen ju’zege keledi. Eger bir 
xromosomada bir neshe ju’z genler bar ekenligi esapqa alınsa, ol jag’dayda xromosomalıq 
mutatsiya ju’da’ u’lken o’zgerislerge alıp keledi. Ayırım mutatsiyalar organizm ushın konkret 
jag’dayda payda bolıwı mu’mkin. Bunday jag’dayda paydalı mutatsiyalar organizm ko’beyip 

atırg’anda kelesi a’wladlarg’a beriledi ha’m rawajlanıp, kem-kemnen ko’beye beredi. Genler 
xromosomalardın’ organizmdegi o’zgerisi jınısıy ko’beyiw waqtında ata-ananın’, gen, 
xromosomalardın’ a’wladlarg’a bo’listiriw na’tiyjesinde ju’z beredi. Sebebi, jan’a a’wladtag’ı ha’r 
bir organizm xromosomalar, genlerdin’ yarımı ata, yarımı ana organizminen alınadı. Ha’r qanday 
paydalı mutatsiyag’a iye bolsa da jeke organizm hesh waqıt evolyutsiyalıq protsessti payda ete 
almaydı. 
Evolyutsiyanın’ da’slepki qubılısına populyatsiya genefondındag’ı ol yamasa bul gen ta’sirinde 
payda bolg’an belgili ha’r tu’rli organizmlerde bir neshe a’wladqa sanaw arqalı olardın’ ha’r bir 
buwınında qaytalanıw da’rejesi anıqlanadı ha’m olardın’ o’z-ara qatnasın salıstırıw jolı menen 
populyatsiya genofondının’ o’zgergen yamasa o’zgermegenligi haqqında oy ju’rgiziledi. 
Populyatsiya genofondının’ uzaq dawam etetug’ın bag’ıtındag’ı o’zgerisleri evolyutsiyanın’ 
da’slepki qubılısı dep ataladı. Evolyutsiyanın’ da’slepki faktorlarına genler dreyfi, populyatsiya 
tolqını ha’m bo’lekleniw jatadı. Populyatsiya genofondındag’ı genlerdin’ tosattan o’zgeriwine 
genler dreyfi dep ataladı. Populyatsiya quramındag’ı organzimlerde san jag’ınan artıp yamasa ju’da’ 
azayıp ketiwine populyatsiya tolqını dep ataladı. Bo’lekleniw - ol belgilerdin’ tarqalıwına 
tu’rlerdin’ shag’ılıspawına alıp keledi. Bo’lekleniwdin’de biologiya ha’m geografiyalıq tu’ri bar. 
Geografiyalıq bo’lekleniwde u’lken da’ryalar-tawlar tosqınlıqlarg’a ushırap bo’leklense, 
biologiyalıq bo’lekleniw tu’r ishindegi tu’rlerdin’ o’z-ara tuxımlanbaslıg’ına alıp keledi.  
Mikroevolyutsiyada tek g’ana evolyutsiyalıq protsess tu’r ishinde ju’z berse, makroevolyutsiyada 
uzaq waqıt jıllar dawamında iske asadı. Bul onı tikkeley baqlaw yamasa ta’jiriybe arqalı tekseriwdi 
talap etedi. Sog’an baylanıslı makroevolyutsiya salıstırmalı anatomiya embriologiya, palentologiya, 
biogeografiya h.t.b. tarawlarında toplang’an da’liller ja’rdeminde tastıyıqlanadı. 
Mutatsiya ata-ana organizminde ushıramag’an jan’a, turaqlı na’silge beriliwshi o’zgerisler 
bolıp tabıladı. Mutatsiya na’silliktin’ materiallıq tiykarı bolg’an genler ha’m xromosomalardın’ 
o’zgeriwi na’tiyjesinde payda boladı. Evolyutsiyanın’ molekulyar tiykarları haqqında so’z etkende 
nukleyn kislotalar, a’sirese DNK, keyin belok molekulasının’ du’zilisi funktsiyasında dıqqatqa alıw 
kerek. 
DNK nın’ ko’pshiligi kletka xromosomasında jaylasqan. Ha’r bir o’simlik, haywan zamarrıq ju’da’ 
quramalı ha’r tu’rli na’sillik elementlerden payda bolg’an nukliotidlerdin’ o’zgerisi birinshi gezekte 
gen mutatsiyasına baylanıslı, qa’dimgi gen quramındag’ı ha’r bir nukleotid jupı mutatsiyag’a 
ushırawı mu’mkin. 
Onı noqatlı 
  mutatsiya   dep ataydı. Bul noqatlı mutatsiya ha’r tu’rli ko’riniste boladı. Uzaq waqıt 
ilimpazlar genlerdegi tiykarg’ı o’zgerisler noqatlı mutatsiyalar sebebinen boladı degen pikir 
u’stinlik etti. Son’g’ı  jıllarda DNK nın’ ko’ship ju’riwshi elementleri 
  transpovonlar   barlıg’ı 
ma’lim bolg’ansha olar qatnasında mutatsion o’zgeris payda bolıwı anıqlang’an. Sonday-aq bizge 
ma’lim DNK quramındag’ı nuklioitlerdin’ ta’sirlerine bolg’an qatnası birdey emes. Ayırım 
nukleotid juplarında ta’sirlerge baylanıslı bir eki ma’rte mutatsiya ju’z beredi. Basqa nukleotid 
juplarında bolsa ju’zlegen ma’rtebe mutatsiya bayqaladı. Bunday mutatsiya jiyi-jiyi qaytalanatug’ın 
nukleotid juplarına 
  ıssı noqatlar   - dep ataladı. Ha’r bir gen mutatsiyası beloktın’ du’zilisi ha’m 
funktsiyası boyınsha o’zgeris payda ete bermeydi. 
Ko’zge ko’rine bermeytug’ın o’zgerislerdi payda etetug’ın mutatsiyalardı 
  tınısh mutatsiyalar   - 
dep ataydı. Tınısh mutatsiyalar eki tu’rli boladı. Onın’ bir tu’rinde gen quramındag’ı bir nukleotid 
ekinshi nukleotid penen orın almassada belok quramındag’ı aminokislotalar almasıwı bolmaydı. 
Belok quramına kiriwshi w0 aminokislotalardan qi tu’rinde genetikalıq kod ekewden altıg’a shekem 
ekenligi bul pikirdin’ durıslıg’ın tastıyıqlawshı da’liyli boladı. Ekinshi jag’dayda mutatsiya 
sebebinen belok molekulasında bir aminokislota menen orın almassada bul o’zgeris belok atqarıp 
atırg’an funktsiyag’a o’z ta’sirin tiygizbeydi. Bunday belok du’zilisi ha’m funktsiyag’a ta’sir ete 
almaytug’ın mutatsiyalardı biyta’rep neytral mutatsiyalar delinedi. Tu’r ishinde mutatsion 
o’zgeriwshenlik na’tiyjesinde belok evolyutsiyası iske asadı. Ol zıyanlı ha’m paydalı bolıwı 
mu’mkin. Paydalı mutatsiyalar tan’law na’tiyjesinde populyatsiya genefondında saqlanıp baradı. 
Ayırım beloklar ju’da’ turaqlı du’ziliske iye bolıp, ol organizm tu’rine o’tken sayın ju’da’ az 

o’zgeredi yamasa o’zgermeydi. Bul qubılıs olarda payda bolg’an ko’plegen mutatsiyalar zıyanlı 
bolg’anı sebepli ta’biyiy tan’lanıw arqalı evolyutsiyalıq protsesste jog’alıp barg’anlıg’ınan derek 
beredi.Eki belok arasındag’ı o’zgeshelik olardın’ divergentsiyasın ko’rsetedi. Bul ko’rsetkish 
aminokislotalar arasındag’ı ayırmashılıq protsent da’rejesi menen ko’rsetiledi. Qa’dimgidey bir 
qansha tu’rlerde beloklar divergentsiyasın anıqlaw jolı menen olardın’ bir-birinen ajıralıw waqtı 
haqqında oy ju’rgiziledi. Genlerdin’ duplikatsmyasın ta’biyiy tan’lawdın’ nukleotidler izbe-
izliginin’ o’zgeriwine bolg’an ta’siri pa’seyttiredi. Sebebi, duplikatsiya na’tiyjesinde bir gen 
ekilense ha’m mutatsiya olardın’ birewin o’zgertse, ol jag’dayda ekinshi gen o’zgermegenligi 
sebepli beloktın’ funktsional iskerligi o’zgermey qaladı.Jan’a genler bos orınlarda payda yuolmay 
burıng’ı genlerdin’ o’zgerisinen payda bolıwı mu’mkin. Jan’a gen payda bolıwının’ birinshi 
etapında ata tekles gennin’ duplikatsiyası iske asadı ha’m ol ko’p jag’dayda xromosomanın’ 
burıng’ı gen jaylasqan bo’limge jaqın boladı.A’ne sol duplikatsiyalardın’ bir tu’rde bir neshe ma’rte 
ju’zege keliwi na’tiyjesinde xromosomanın’ ayırım bo’limlerinde du’zilisi jaqın bolg’an bir qansha 
gen toparları orın alıwı mu’mkin.Mısal ushın haywanlar organizminde  kislorodtı tasıp ju’riwshi 
gemoglobin belogın payda etiwshi gennin’ tariyxıy protsesste o’zgeriwin ko’rip shıg’atug’ın bolsaq, 
ata tekles gen globin da’slep, bunnan o’00mln. jıl burınbalıqlardın’ da’slepki wa’killerinde 
duplikatsiyag’a ushırag’an.Gennin’ kodlawshı bo’liminen basqa da sırttta translyatsiya qılmaytug’ın 
bo’limlerde bar. Bul bo’limde bolatug’ın mutatsiya, eger olardı gennin’ struktura ha’m basqarıw 
bo’limlerine tiygizgen ta’siri esapqa alınbasa neytral esaplanadı. Evolyutsiyalıq protsesste tu’rli 
mutatsiyalardın’ saqlanıp qalıwı joqarıdag’ı nukleotidler izbe-izliginin’ genetikalıq ma’nisi ha’m 
nukleotidtin’ kolondag’ı  jag’dayına baylanıslı boladı. Gennin’ neytron bo’limindegi yamasa genler 
arasındag’ı genler DNK nukleotidlerdin’ mutatsiyası mutant organizmge ta’sir ko’rsetpeydi yamasa 
onın’ ta’siri onshalıq sezilerli bolmaydı. Kerisinshe siyrek genlerde bolatug’ın mutatsiyalar bolsa 
ju’da’ awır aqıbetlerge, ha’tte organizmdi o’limge alıp keliwi mu’mkin. Mutatsiya triplettin’ qaysı 
nukleotidin o’zgertkeni de ju’da’ a’hmiyetli.Mısalı, fenilalanin UUU kodonına iye. Eger 
kodondag’ı u’shinshi uratsiya nukleotidi tsitozin menen orın almassa ma’nisi o’zgermeydi. 
Joqarıdag’ı kodonda uratsil adenin yamasa guanin nukleotidleri menen   almassa ol jag’daylar 
kodon ma’nisi o’zgerip, leytsin polipeptid baylanıs quramına kiritiledi. Bul bolsa, belok du’zilisi 
funktsiyasının’  o’zgeriwine sebep boladı. Belgili funktsiyanı atqaratug’ın haqıyqıy gen 
nukleotidleri almassa, bul o’zgeris tan’law ja’rdeminde bahalanadı.   
 
Evolyutsiya na’tiyjeleri 
-
 
organizmlerdin’ ha’r qiyli ortaliqqa beyimlesiwi 
-
 
tru’rlerdin’ ha’r qiylilig’i 
 
Qadag’alaw ushin sorawlar 
9.1. Tu’rge aniqlama berin’? 
9.2. Kriteriyalarg’a sipatlame berin’?  
9.3. Makro ha’m mikroevolyutaiya degenimiz ne? Arasindag’i baylanis need?   
9.4. Evolyutaiya na’tiyjesinin’ ma’nisi qanday?  
 
Tiykarg’i ‘adebiyatlar: 
1. Яблоков А,В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. – М., 1989. 
2. Гафуров А.Т. Дарвинизм. – Т. 1992. 
Qosimsha a’debiyatlar: 
      3. Дарвин Ч. Происхождение видов путем естественного отбора. 
          – М., 1939. 
      4. Майр Э. Популяция, вид и эволюция. – М., 1974. 
 

№10 lektsiya 
 
Tema: Tiykarg’i ekologiyaliq faktorlar: abiotik, biotik, antropogen faktorlar 
Reje: 
10.1. Abiotikaliq faktorlar 
10.2. Biotikaliq faktorlar 
10.3. Antropogen faktorlar 
 
Tayanish so’zler: Temperatura, Abiotikaliq faktorlar, Biotikaliq faktorlar, Antropogen faktorlar, 
adaptatsiya  
 
Ekologiya» tu'sinigin ilimge birinshi bohp nemis biologi Ernest Gekkel 1866-jili kirgizgerp. 
Ekologiya aymm individlerdin' rawajlamwi, ko'beyiwi, jasawi, po-pulyatsiyalanmn' ha'm 
ja'ma'a'tlerinin' qurami, sonday-aq o'zgerislerin jasaw ortakg'ina baylanisk halda u'yrenedi. Ekologiya 
iliminin' basqa ilimler menen o'z-ara baylamslilig'i to'mendegi sxemada ko'rsetilgen. Bunda tiri 
organizmlerdi ha'r qiyli du'zilis da'rejelerinde u'yreniw mu'mkinligi ko'rinip tunpti. Sxemanm' on' 
ta'repindegi organizm, populyatsiya, tu'r, biotsenoz da'rejeleri ekologiya ilimi ta'repinen u'yreniledi. 
Ekologiya iliminin' tiykarg'i waztypalanna to'men-degiler kiredi: 
A. 
Ha'r qiyli organizmler gruppalarannm' qorshag'an 
ortaliq faktorlan menen qatnasi nizamliqlann u'yreniw; 
B. Organizmlerdin' jasaw ortahg'ma ta'sirin aniqlaw; 
C. Biologiyaliq resurslardan aqilg'a muwapiq paydalamw, adamnin' iskerligi ta'sirinde ta'biyat 
o'zgerislerin aldinnan ko're ahw, ta'biyatta bolatug'in protseslerdi basqanw jollarin u'yreniw; 
D. Ziyankeslerge qarsi gu'resiwdin' biologiyaliq usillann jaratiw; 
E. O'ndiris ka'rxanalannda shig'indisiz texnologiyam islep shig'iw ha'm engiziw; 
Ekologiya genetika, evolyutsiya ta'liymati, sistematika, fiziologiya, etologiya siyaqli biologiyaliq 
ilimler menen bekkem baylamsqan. 
Ekologiya iliminin' u'yreniw predmeti tirishiliktin' ha'r qiyli du'zilis da'rejeleri — populyatsiya, 
tu'r, bio-geotsenoz, biosfera da'rejeleri bohp esaplanadi. 
Ekologiya ilimi to'mendegi tiykarg'i bo'limlerden quraladi: 
1.
 
Autoekologiya 
2.
 
Sinekologiya 
3.
 
Evolyutsion ekologiya 
4.
 
Tariyxiy ekologiya 
Autoekologiya — aymm bir tu'rge tiyisli bolg'an organizmler yamasa populyatsiyalardin' o'z-
ara ha'm ortaliq penen qatnaslann u'yrenedi. Misah, ha'zirgi da'wirde populyatsiyalar ekologiyasin 
u'yreniwde olardin' ko'beyiwi, turg'inhg'i yamasa saninin' azayiwin matematikahq modellestiriw 
usih ken' qollanilmaqta. 
Sinekologiya  — ha'r qiyli tu'rge tiyisli uhwma organizmlerdin' o'z-ara ha'm ortaliq penen 
qatnaslann u'yrenedi. Bunda aymm aymaqlarda jasaytug'in mikroorganizmler, o'simlik, haywan 
tu'rlerinin' ko'p tu'rliligi, tarqahwi, olar arasindag'i tartislar ha'm basqa ekologiyahq mashqalalar 
u'yreniledi. 
Evolyutsiyahq ekologiya — ekologiyahq sistemalardin' planetamizda tirishiliktin' payda boliwi 
menen birge o'zgerislerin, biosferanm' evolyutsiyasma adamlardm' ta'sirin u'yrenedi. 
Evolyutsiyahq ekologiya paleontolo-giyahq mag'hwmatlardan ha'm ha'zirgi zaman ekologiyahq 
sistemalan haqqindag'i mag'hwmatlardan payda-lanip, a'yyemgi ekosistemalardi teoriyahq 
rekonstruk-tsiyalawg'a (qayta jaratiw) ha'reket etedi. 
Tariyxiy ekologiya — adamzat tsivilizatsiyasi ha'm texnologiyasinin' rawajlaniwi na'tiyjesindegi 
ekologiyahq o'zgerislerdi neolit da'wirinen baslap ha'zirgi da'wirge shekem u'yrenedi. 
Joqanda ko'rsetilgen waziypalar ha'r qiyh metodlar ja'rdeminde a'melge asmladi. 
Dala metodi ja'rdeminde populyatsiyag'a ortaliq faktorlan jiyindisinm' ta'siri, belgili bir 
sharayatta tu'rdin' rawajlaniwi ha'm jasawimn' uhwma jag'dayi tekseriledi. 

Ekologiyahq ta'jiriybeler metodi ja'rdeminde ayinm faktorlardin' organizmnin' rawajlamwina 
ta'siri u'yreniledi. Bui maqsetti a'melge asinw ushin a'dette qanday da bir ta'biyiy sistema 
modellestiriledi. Misah, dushshi suw basseyninin' modeli akvarium esaplanadi. 
Matematikahq modellew metodi ekosistemanin' jasawshilig'in ha'm keleshegin aldm-ala 
amqlawg'a ja'rdem beredi. Bui usildi a'melge asiriwda EEM (elektron esaplaw mashinalan) nen 
ken' paydalamladi. 
Tiykarg'i ekologiyahq tu'sinikler. Belgih ortahqta jasap atirg'an ayinm tu'rler jiyindisi 
ekosistemalardi payda etedi. Ja'ma'a't  ha'm  ekosistema  ilimiy a'debiyatlarda ko'p qollarnlatug'm 
biotsenoz tu'siniklerine sa'ykes keledi. O'zine ta'n ko'riniske ha'm o'simlikler du'nyasina iye bolg'an 
u'lken regional yaki subkontinental biosistemalar biomlar dep ataladi. Jerdin' fizikahq ortahg'i menen 
turaqh qatnasta, Quyash penen energiya almasiw jag'dayinda bolg'an Jerdegi barhq tiri organizmler 
kompleksi biosfera yamasa ekosferani quraydi. 
Ortaliq  — dep ayinm organizmler, popualyatsiyalar jasaytug'm, olardin' jag'dayina, 
rawajlamwina, ko'beyi-wine tuwndan-tuwn yamasa keri ta'sir ko'rsetetug'in janli ha'm jansiz 
ta'biyattin' barhq sharayatlanna aytiladi. Tiri organizmlerge ta'sir ko'rsetiwshi ortahqtin' ha'r qanday 
quramh bo'limleri ekologiyahq faktorlar dep ataladi. Ekologiyahq faktorlar u'sh tiykarg'i gruppag'a 
bo'linedi: