Bino va inshootlarni barpo etish texnologiyasi 5580200 − «Bino va inshootlar qurilishi»

Ko‘p qavatli yaxlt quyma binolarni sirpanuvchi qolipda barpo 
qilish texnologiyasi. Bino devorlarini barpo qilish bo‘yicha ishlar 
boshlanmasidan oldin sirpanuvchi qolipni montaj qilish lozim. 
Beton qorishmasini yotqizish joyiga minorali kran yordamida 
bunkerlarda uzatiladi va nisbatan katta bo‘lmagan ulushlab ishchi polga 
tushiriladi. Devorlar qoliplarining beton qorishmasi bilan dastlabki 
to‘ldirish quyidagi ketma-ketlikda bajariladi: devorlarning butun perimetri 
bo‘yicha 300-350 mm qalinlikdagi beton qorishmasining qatlami 
yotqiziladi, birinchi qatlam to‘liq yotqizilgandan so‘ng xuddi shu 
qalinlikdagi ikkinchi qatlam yotqiziladi. Sirpanuvchi qolipni beton 
qorishmasi bilan keyingi galdagi to‘ldirishni qolipni ko‘tarish 
boshlanganidan so‘ng davom ettirish va beton qorishmasining qotib 
qolishidan oldinroq yakunlash lozim. 
Sirpanuvchi qolipning dastlabki ko‘tarilishi beton qorishmasining 
uchinchi qatlamini yotqizish bilan bir vaqtda boshlanadi. Beton 
qorishmasini yotqizishga parallel ravishda devorlarni armaturalash ishlari 
bajariladi. Armatura sterjenlari, simto‘rlari va karkaslari qolipning ishchi 
poliga taxlamlar qurilishida minorali kran yordamida uzatiladi. 
Bino devorlarini armaturalash ishchi chizmalariga muvofiq amalga 
oshiriladi. Armatura sterjenlari o‘zaro tutashgan joylarida ustma-ust qilib 
ulanadi va barcha holatlarda bog‘lash simlari bilan uzunligi bo‘yicha uchta 
joydan ya’ni, tutashmaning ikkita chekkasi va o‘rtasidan bog‘lab 
mahkamlanadi. Bunda armatura sterjenlarining ustma-ust qilib bajarilgan 
ulanmasida bog‘lash − ikki karra qaytariluvchi bog‘lash ko‘rinishida 
bo‘ladi. Gorizontal armatura bilan vertikal armatura sterjenlarining o‘zaro 
kesishgan barcha joylaridagi ulanish bog‘lovchi simlar bilan amalga 
oshiriladi. Devorlarning deraza va eshik darchalari ustidagi peremichkalar 
fazoviy karkaslar bilan armaturalanadi. Bu karkaslar devorlarning vertikal 
karkaslariga bog‘lash simlar bilan ulanib mahkamlanadi.
35

---

Shundan so‘ng beton qorishmasini qolipga yotqizish quyidagi 
qoidalarga rioya qilingan holda bajariladi: beton qorishmasining qolipga 
yotqizish tezligi qolipning yarim balandligiga teng bo‘lgan balandlikka 
beton qorishmasini ikkita yoki uchta qatlam bilan 2,5-3,5 soat davomida 
yotqizilishini ta’minlashi lozim.
Beton qorishmasi qolipga bir xil, ya’ni qalinligi 350mm bo‘lgan 
qatlamlar bilan yotqiziladi. Beton qorishmasining har bir yangi qatlami 
uning avvalgi qatlami to‘liq joylashtirilgandan so‘ng va bu qatlamning 
qotishi boshlanmasdan oldin yotqiziladi. Beton qorishmasi yotqizish 
jarayoni uzluksiz amalga oshiriladi. Bunda yotqizilayotgan qorishmaning 
eng yuqori sathi qolip shchitlarining yuqori chekkasidan 50mm ga 
pastroqda joylashgan bo‘lishi lozim. Beton qorishmasi chuqurlikka oid 
vibratorlar yordamida zichlanadi. Beton qorishmasini yotqizish bilan bir 
vaqtning o‘zida sirpanuvchi qolip ham ko‘tariladi. Qolipning ko‘tarilish 
tezligi o‘rtacha 10-20 sm soatni tashkil qilishi lozim. Yuqoriga ko‘tarish 
vaqtida qoliplarning gorizontal holatda bo‘lishi − bu ishlarni to‘g‘ri 
bajarishning asosiy sharti hisoblandi. Sirpanuvchi qolip holatining 
gorizontlligini domkratlarga o‘rnatiluvchi nazoratga oid reykalar 
yordamida va domkrat sterjenlariga chiziladigan belgilar bo‘yicha nazorat 
qilish tavsiya etiladi. Ushbu belgilar barcha domkrat qurilmalarining 
nazorat reykalaridagi aynan shunday bo‘linmalarga mos kelishi lozim. 
Beton qorishmasini devorlarga bino qavatining butun balandligi 
bo‘yicha yotqizish yakunlangandan so‘ng elektr simlarini o‘tqazish uchun 
mo‘ljallangan kanal hosil qilgichlarni va yotqizilgan beton orasida tirqish 
hosil bo‘lgunga qadar o‘z o‘qlari atrofida aylantirish lozim. Beton devorlar 
tanasida teshiklar hosil bo‘lishi uchun esa inventar bo‘shliq hosil 
qilgichlardan foydalaniladi. 
Qoliplash jarayonida vaqtinchalik yog‘och qutichalar va bo‘shliq hosil 
qilgichlar o‘rnatiladi. Sirpanuvchi qoliplarni yuqoriroqqa ko‘tarishdan 
oldin o‘rnatilgan bo‘shliq hosil qilgichlarni demontaj qilish lozim bo‘ladi. 
Devorlarni binoning bir qavati balandligida barpo etilgandan so‘ng zina 
qafasi elementlarini montaj qilishga kirishiladi. Bunda montaj qilish 
zinapoya maydonchasini o‘rnatishdan boshlanadi. Zinapoyalarni va 
zinapoya maydonchasini montaj qilish uchun zina qafasi ustidagi ishchi 
to‘shamasi katakchasida montaj qilishga oid tuynuk qoldiriladi va uni 
balandligi 1,2m bo‘lgan to‘siq bilan to‘sib qo‘yiladi. Zinapoya 
maydonchasini montaj qilishdan oldin zina qafasida devorlarni barpo qilish 
jarayonida o‘rnatiluvchi qoldirma detallarga tayanch qurakchalarini 
payvandlash lozim bo‘ladi. Montaj qilish jarayonida bu tayanch 
kurakchalariga zinapoya maydonchalari, ularga esa o‘z navbatida 
36

---

zinapoyalar o‘rnatiladi va nihoyat qoldirma detallar payvandlab 
mahkamlanadi.
Ko‘p qavatli yaxlit quyma binolar sirpanuvchi qolipda barpo qilinganda 
orayopmalarni qurish jarayoni tashkiliy-texnologik murakkablik kasb 
etadi. Qavatlararo orayopmalarni qurishni bir necha usullarda amalga 
oshirish mumkin. Masalan, devorlarni barpo qilgandan so‘ng bitta xona 
o‘lchamidagi yig‘ma temirbeton plitalarni o‘rnatish; yaxlit quyma 
betondan devorlarni barpo qilgandan so‘ng «pastdan-yuqoriga» 
yo‘nalishda betonlanuvchi yaxlit quyma orayopmalarni qurish. 
Orayopmalarni 
«pastdan-yuqoriga» 
yo‘nalishda 
betonlashda 
shchitsimon inventar qoliplar ishlatiladi. Bu qoliplar inventar tirgovuchlar 
va to‘sinlarga tayanadi. Orayopmalarning armaturali simto‘rlari devorlarda 
qoldiriladigan teshikchalar va shtrablar orqali armokarkaslarga payvandlab 
fiksatsiya qilinadi. Beton qorishmasini joyiga qayriluvchi badyalarda yoki 
beton-nasoslar yordamida uzatiladi. Navbatdagi orayopmani betonlashga 
oldingisida ishlar to‘la yakunlangandan so‘ng kirishiladi. Тayanch 
tirgovuchlari va to‘sinlarini demontaj qilish beton qolipdan yechish 
mustahkamligiga erishgandan so‘ng amalga oshiriladi. Qavatma-qavat 
uslubni qo‘llaganda orayopmalarni betonlashni devorlarni betonlash bilan 
birga olib boriladi. Ishlarni olib borish qulay bo‘lishi uchun qoliplarning 
ichki shchitlari tashqilaridan orayopmaning qalinligi teng o‘lchamda 
qattiqroq qilib bajariladi. Devorlarni betonlash binoning bir qavati 
balandligida yakunlanganidan so‘ng sirpanuvchi qolipni qat’iy ravishda 
orayopmaning darajasida o‘rnatiladi. So‘ngra qavatlararo orayopmaning 
qolipi o‘rnatiladi. Uning shchitlari ankerlar yordamida bino devorlariga 
mahkamlanuvchi to‘sinlarga tayanadi.
Armaturali karkaslar va beton qorishmasi joyiga minorali kran 
yordamida sirpanuvchi qolipning ishchi to‘shamasidagi montaj qilish 
tuynuklari orqali uzatiladi. Orayopmalarni betonlash yakunlanganidan 
so‘ng binoning navbatdagi qavati elementlarini barpo etishda davom 
etiladi. Orayopmalarni qurishning ushbu texnologiyasi bo‘yicha 
sirpanuvchi qolipning qat’iyan to‘xtatilishi ko‘zda tutilgan, bu esa yaxlit 
quyma binoni barpo etish texnologiyasini biroz murakkablashtiradi. 
Shuning uchun orayopmalarni «yuqoridan pastga» yo‘nalishda betonlash 
uslubi taklif etilgan. Bunday uslubni qo‘llash AQSh, Shvetsiya va 
Yevropaning turli mamlakatlarida keng taraqqiy etgan bo‘lib, u devorlarni 
binoning butun balandligi bo‘yicha betonlash ko‘zda tutilganda ishlatiladi. 
Sirpanuvchi qolipni demontaj qilmasdan turib uning ishchi poliga 
egiluvchan tortqiga ega mahsus chig‘ir o‘rnatiladi. Bu chig‘irga eca 
orayopmalarning inventar qolipi osib qo‘yiladi. Qolip teleskop 
37

---

ko‘rinishidagi to‘sinlar va shchitlardan tashkil topadi. Orayopmaning 
qolipi o‘rnatilib unga armaturali karkaslar joylashtirilgandan so‘ng 
betonlash jarayoni boshlanadi va bu jarayon beton-nasoslar yordamida 
amalga oshiriladi. Yotqizilgan beton qolipdan yechish mustahkamligiga 
erishgandan so‘ng qolip demontaj qilinadi va uni pastroqda joylashgan 
navbatdagi orayopmani betonlash uchun orayopmaning loyihaviy belgisiga 
muvofiq o‘rnatiladi. Qolipning shchitlarini betondan mexanizatsiyalashgan 
usulda ajratib olish uchun pnevmatik moslamalardan foydalaniladi. Bu 
moslamalarni maxsus teshiklarga qolipga beton qorishmasini yotqizishdan 
oldin joylashtiriladi. Beton kerakli mustahkamligiga erishganidan so‘ng 
kompressor yordamida moslamalarga yuqori bosim ostidagi havo 
yuboriladi va shu tarzda qolipni betondan oson ajratib olinadi. Oquvchan 
beton qorishmalarini qo‘llash orayopmalarni betonlash samaradorligini 
sezilarli oshiradi.
Bino va inshootlarni sirpanuvchi qolipda barpo qilish usulini yanada 
rivojlantirish ko‘tariluvchi va o‘z-o‘zidan ko‘tariluvchi qoliplarni 
qo‘llashga o‘tish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmoqda. Хorijiy mamlakatlar 
tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘z-o‘zidan ko‘tariluvchi qoliplarni 
oquvchan beton qorishmalari bilan birga qo‘llash sirpanuvchi qoliplarni 
qo‘llashiga nisbatan ancha samaraliroq ekan. Bunda betonlash natijasida 
olinadigan sirtlarning yuqori darajada sifatli bo‘lishi beton qorishmasining 
qotishi vaqtida qolip shchitilarining qo‘zg‘almas holatda bo‘lishi bilan 
ta’minlanadi. Bunday qoliplardan foydalanib betonlashda ixtiyoriy onda 
ishlarning sifatini pasaytirmasdan turib ishlarni vaqtinchalik to‘xtatib 
turish imkoniyati mavjuddir.