Bioelektrogenez. Elektro’tkazuvchanlik ionlarning muvozanat potensiali, membrananing stasiolar

Hujayraga signal transduktsiya sistemasi haqida asosiy
ma’lumotlar.
Ma’lumki, tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan biri tashqi
muhit bilan muntazam ravishda aloqada bo’lishi hisoblanadi. Bu jarayon
organizmda analizatorlar yoki sensor tizimi faoliyati bilan ta’minlanib, bu tizim
asab tizimining bir qismi va maxsus tanuvchi tuzilmalar hisoblangan retseptorlarni
o’z ichiga oladi. Analizatorlarda retseptor orqali tashqi muhitdan qabul qilingan
ta’sirot o’tkazuvchi nerv tolasi bo’ylab markaziy nerv tizimiga uzatiladi va qayta
ishlanib, organizmning ta’sirga javob reaktsiyasi amalga oshadi.
Retseptorlar mexanik, termik, kimyoviy, akustik ta’sirotni qabul qilib,
retseptsiya jarayonida nerv impulsiga aylantiradi. Retseptorlar 2 ta guruhga:
ekstroretseptorlar (tashqi) va interoretseptorlar (ichki) bo’lib o’rganiladi.
Ekstreretseptorlarga tarkibiga eshitish, ko’rish, hid va ta’m bilish, sezuvchi
retseptorlar kiradi. Interoretseptorlarga esa ichki organlar holati to’g’risidagi signal
uzatilishini ta’minlovchi vitseroretseptorlar, vestibulyar, harakat-tayanch tizimi
retseptorlari, ya’ni propioretseptorlar kiradi. Retseptorlar, tashqi muhit bilan
aloqasiga ko’ra masofali, ya’ni ko’rish, eshitish kabi uzoqdan sezuvchi, hamda
tegib turuvchi, ya’ni bevosita qo’zg’atuvchi ta’sirlar asosida faoliyat ko’rsatuvchi
guruhlarga bo’linadi.
Qabul qilish mumkin bo’lgan adekvat ta’sirlovchilar tabiatiga ko’ra esa
retseptor quyidagicha tavsiflanadi:
1.Mexanoretseptorlar ta’sirlovchining mexanik energiyasini qabul qilishga
moslashgan bo’lib, bularga teri, tayanch harakatlanish tizimi, eshitish va
muvozanatni saqlash tizimi retseptorlari va yurak qon-tomir tizimi
baroretseptorlari misol bo’ladi.
2.Xemoretseptorlar kimyoviy omillar ta’sirlari natijasida qo’zg’alish
xususiyatiga ega va bunday retseptorlarga ta’m va hid sezuvchi sensor tizim chet
qismini tashkil qiladi. Shuningdek xemoretseptorlar qon-tomir tizimi turli qismlari
va organ,to`qimalarning ba’zi turlarida ham uchrashi qayd etilgan.
3.Fotoretseptorlar nur energiyasini nerv impulsiga aylantirish xususiyatiga
ega. Bu retseptorlarga ko’z to’r pardasida joylashgan yorug’lik nuri kuchini
ajratish, rang ko’rish retseptorlari kiradi.
4.Termoretseptorlarning ko’p qismi organizmlarning terisida joylashgan
bo`lib harorat o’zgarishlariga sezgir. Shuningdek ichki a’zolarda, markaziy nerv
tizimida ham shunday reseptorlar joylashgan ularga haroratga sezgir retseptorlar
kirib, ular harorat o’zgarishlariga juda sezgir reaktsiya ko’rsatish xususiyatiga ega.
5.Og’riq (nosiseptiv) retseptorlari og’riq natijasida paydo bo’luvchi
ta’sirotlarni qabul qiluvchi notsitseptiv retseptorlar hisoblanib, bu sezgi
organizmdagi reseptorlarning deyarli hammasiga o’ta kuchli ta’sir qilinganda
paydo bo’ladi. Ba’zi reseptorlarda ta’sirlovchi energiyasining nerv impulsiga
aylanishi shu reseptor hujayra o’simtasida sodir bo’ladi.
Retseptor tuzilish xususiyatiga ko’ra birlamchi sezgir va ikkilamchi sezgir
guruhlarga bo’linadi. Masalan, birlamchi sezgir retseptorlarga hid bilish, sezgi
retseptorlari. Ushbu retseptorlarni ta’sirlovchi retseptorning o’zida joylashgan
sezgir neyron o’simtalarida nerv signaliga aylantiriladi. Ikkilamchi sezgir
retseptorlarga ko’rish, tam bilish, eshitish retseptorlari kirib, bularda ta’sirot
energiyasi neyronga bevosita emas, balki yuqori sezuvchanlik xususiyatiga ega
retseptor hujayrasi orqali uzatiladi.
Retseptorning qo’zg’alish mexanizmi quyidagicha kechadi, ya’ni ta’sirot
paytida retseptor hujayraning oqsil-lipid molekulalaridan tarkib topgan membrana
tuzilmalari konfiguratsiyasi o’zgaradi. Bu esa membranada ionlar
singdiruvchanligi xususiyati o’zgarishiga olib kelib, ion toki hosil bo’lishi va
retseptor potentsialiga sabab bo’ladi. Bu jarayonda asosan Na+ ionlari muhim
ahamiyatga kasb etib, retseptor potentsiali vujudga keladi. Birlamchi sezgir
retseptor hujayralari ba’zi sohalarida hosil bo’lgan retseptor potentsiali bevosita
nerv impulsiga aylantiriladi.
Ikkilamchi sezgir retseptorlar esa ta’sirot natijasida hosil bo’lgan retseptor
potentsiali retseptor hujayrasi presinaptik membranasidagi atsetilxolin kabi
mediatorlar ajralishiga olib keladi. Mediator ta’sirida esa sezgir neyron
postsinaptik membranasi qutbsizlanishiga (depolyarizatsiya) olib keladi. Ya’ni
postsinaptik potentsial hosil bo’ladi va bu dastlabki sezgir neyronda nerv impulsi
hosil qilishiga olib kelib, hosil kilish potentsiali ham deb ataladi. Retseptorlar
evolyutsiya davomida ma’lum bir adekvat qo’zg’atuvchilar ta’siriga nisbatan
sezgirlik namoyon qilishga moslashgan.