Biologik måmbranalar biomembranalar vazifasi va tuzilishi

48-rasm. Na, K-ATFaza ta‘sirining molekula mexanizmi.
Ca-ATF-aza – ko‘pgina hujayralarninig membranalarida Ca+ ionlarni ATF 
energiyasi hisobiga konsentratsiya gradiyenti qarshisiga olib o‘tadigan Ca-ATF-
aza mavjud. Sarko‘plazmatik retikulumda Ca- ATF-aza membrananing barcha 
oqsillarining yarmidan ko‘ra ko‘prog‘ini tashkil etadi, u muskul tolasi qisqarishi – 
bo‘shashuvi siklini idora etib turadigan mexanizmining bir qismidir. H+-ATF-
azalar, vodorod ionlarini membrana orqali haydab o‘tkazib beradi. Ayni vaqtda 
protonlar konsentratsiyalari farqi (Ph – farqi) ham, elektr potensiallari farqi ham 
yuzaga keladi. Ular jam bo‘lib proton elektrokimyoviy potensialini hosil qiladi. 
H+-ATF-aza ishi hisobiga hujayraning ba’zi bo‘limlarida kislotali muhit yuzaga 
keladi (masalan: lizosomalarda, buyrak usti bezlari miya qismida xromofin 
hujayralarning sekretor granulalarida).
Simport 
va 
antiport. 
Moddalar 
boshqa 
modda 
konsentratsiyasi 
gradiyentining energiyasi hisobiga membrana orqali faol ravishda o‘tib turishi 
mumkin. Bu holda ularning tashuvchisi shu ikkala moddani biriktirib oladigan 
maxsus markazlarga ega bo‘ladi. Agar «X» modda konsentratsiyasi tashqarida 

---

ichkaridagidan ko‘ra katta bo‘lsa, bu modda yengillashgan diffuziya yo‘li bilan 
o‘tib borishi mumkin. Tashuvchida bir yo‘la «X» modda bilan o‘tib boradigan «Y» 
modda uchun ham biriktirish markazi bo‘ladi («simport»), shu bilan birga «Y» 
modda o‘z konsentratsiyasi gradiyentining teskarisiga qarab tashilishi ham 
mumkin. Moddalarning o‘z konsentratsiyasi gradiyentiga qarshi, boshqa moddani 
uning o‘z konsentratsiyasi gradiyenti bo‘ylab qilayotgan harakatiga teskari 
yo‘nalishida o‘tib borishi – antiport ham xuddi shunga o‘xshash tarzda yuzaga 
keladi.
Simport va antiport Na+ ionlari konsentratsiyasi gradiyenti energiyasi 
hisobiga bo‘lib turishi mumkin. Masalan: aminokislotalarning ichakdan va 
glyukozaning birlamchi siydikdan so‘rilishi shu yo‘l bilan boradi. Demak, bunday 
hollarda birlamchi energiyasi manbai bo‘lib ATF xizmat qiladi: ATF energiyasi 
avval transmembrana Na+ konsentratsiyasi gradiyenti energiyasiga aylanadi, keyin 
esa shu gradiyenti energiyasi aminokislotalar yoki glyukozaning so‘rilib o‘tishi 
uchun sarflanadi (ikklamchi faol transport).
Buyrak usti bezlari miya moddasining xromoffin hujayralarida, maxsus 
sekretor granulalarida adrenalin va noradrenalin gormonlari to‘planib boradi. 
Granulalar membranasida protonlarni sitozoldan granula ichiga olib o‘tkazadigan 
N+-ATF-aza bo‘ladi. Uning ta’sirida proton elektrokimyoviy potensialini yuzaga 
keltiradi. So‘ngra elektrokimyoviy potensial energiyasi hisobiga gormonlar o‘tib 
oladi: 179 granuladan o‘z konsentratsiyasi gradiyenti bo‘yicha chiqib keladigan 
ikkita protonga sitozoldan granula ichiga bitta gormon molekulasi o‘z 
konsentratsiyasi gradiyentining qarshisiga o‘tib oladi (antiport).