Биология ва генетика

2. Orografik- relef omillar
Orografik omillarni relef, lanshaft omillari deb ham atash mumkin. Bu omil bilvosita ta'sir etib, osimlikka togridan togri ta'sir etmaydi. Balki boshqa omillar, iqlim omili orqali ta'sir korsatadi. Orografik omillar deganda joyning dengiz sathidan balandligi, oziga xosligi, yonbagirliligi e'tiborga olinadi. Orografik omillarning ta'siri osimliklar qoplamiga yer yuzasining balandligiga qarab ozgarib boradi.
Orta Osiyo sharoitida dengiz sathidan kotarilish darajasiga qarab osimliklar qoplami mintaqalar boylab navbat bilan almashinadi. Orta Osiyo sharoitida osimliklarning mintaqalar boylab pastdan yuqoriga qarab kotarilib borishini va bu yerda boladigan ozgarishlarning qonuniyatini akademik Q. Z. Zokirov XX asrning oltmishinchi yillarida ishlab chiqqan edi. Orta Osiyoda chol, adir, tog, yaylov mintaqalari mavjud.
Dengiz sathidan har yuz metr balandlikka ko‗tarilishi bilan harorat 0,5 S0 ga ozgarib boradi.Ana shunga kora osimliklar qoplami ham ozgarib boradi. Osimliklar qoplami va qoplamdagi turlarning tarqalishida joyning yonbagirligi va qiyalik darajasi ham katga rol' oynaydi, Janubiy yon bagrlarga quyosh nuri kop va tez tushishi natijasida turlar son jihatidan kam, osimliklar qoplamining zichlik darajasi ancha past boladi. Tog mintaqasining shimoliy yon bagrida, asosan, ormon hosil qiladigan daraxtlar va butalarning turlari kop osadi. Daraxt va butalarning qalin-zich osishi joyning mikroiqlimini ozgartiradi, ya'ni nam uzoq vaqt saqlanadi, tuproq unumdorligi yuqori bo‗ladi, chirindilar miqdori boshqa tur o‗simlikning osishi uchun qulay muhit yaratadi. Janubiy yonbagirlarda yorugsevar, issiqsevar turlar koproq osadi.
Orografik omillar mintaqalikni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham har bir mintaqa ikkita bosqichdai iborat, ya'ni pastki va balandki-yuqori mintaqalardan iborat boladi. Misol uchun, pastki tog mintaqasi va yuqorigi tog mintaqasi mavjuddir. Osimliklarning mintaqalar boylab tarqalishi hayotiy shakllariga ham ta'sir ko‗rsatadi. Orografik omilning-relefning osimliklar qoplamiga ta'sir korsatish darajasiga qarab 3 gruppaga bo‗linadi.
1. M a k r o r ye l ye f- bular baland toglar bolib, dengiz sathidan har 100 m kotarilishi bilan havo harorati 0,5° S ga pasayib boradi.
2. M ye z o r ye l ye f - bunga asosan daryo ozanlari kirib, bu yerda tuproq namligi, oziq moddalar miqdori va tarkibi oziga xos rol oynaydi.
3. M i k r o r ye l ye f- uncha katta bolmagan tepachalardan iborat boladi. Bunday tepachalar chol mintaqasida, adir mintaqasining tekis qismida kemiruvchi jonivorlarning faoliyati natijasida hosil boladi. Bunday joylarda kserofil tur osimliklar bolib, tekis yerlarda osuvchi osimlik turlaridan bir oz farq qiladi.
Muhit deganda - tirik organizmlarni orab olgan barcha biotik va abiotik omillarning yigindisini tushunamiz. Muhit quruqlik, havo, suv va yer ostidan iborat boladi. Bundan tashqari, yashash sharoiti degan tushuncha ham mavjud bolib, bularga tirik organizm uchun zarur bolgan yoruglik, issiqlik, namlik, hao, suv kiradi. Muhit koplab elementlardan tashkil topgan bolib, osimliklar olamiga turlicha ta'sir korsatgani uchun ham ekologik omillar deb yuritiladi. Ekologik omillarni quyidagi turlarga bolib organish maqsadga muvofiq boladi .