Биринчи боб

2.3. Aforizmlar o‘zbek-ingliz milliy-madaniy o‘ziga xosligini
ifoda etish vositasi sifatida
Reja
1.Aforizm so'zining etimologik kelib chiqishi va izohi
2. Aforizm va uning turlari
3.Kontent kategoriyasi haqida tushuncha
Etimologik nuqtai nazardan, “aforizm” yunon tilidan kelib chiqqan bo‘lib, ajratish yoki belgilashni anglatadi. Aforizm – bu aksioma, qisqa ibora, maqola, klishe, epigramma kabi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan tushunchalar toifasiga kiradi. Aforizmlar qisqa, qiziqarli iboralar sifatida bugungi kunda klassik antologiyalarda uchraydi.
Aforizm – bu muallif tomonidan qisqacha va esda qolarli tarzda yozilgan o‘ziga xos fikr. Aforizmning original ekanligi uni umumiy fikrga qarama-qarshi qo‘yadi. Shuning uchun aforizmlarning biroz paradoksal, noyob va g‘ayrioddiy xususiyati tabiatan kontekstual bo‘lsa-da, ma’lum bir tarixiy davr va jug‘rofiy hudud uchun yaratilganligi sababli, aforizm o‘z boyligini boshqa avlodlarga o‘tkaza oladi.
Aforizmdan farqli o‘laroq, klishe – bu asl tabiatini yo‘qotgan va kunlik siklga kirgan fikrdir. Uning yozma va og‘zaki shaklda ifodalanishi mualliflik huquqi bilan bevosita bog‘liq. Klishe, maqol yoki mataldan farqli o‘laroq aforizm uni shaxsan yozma yoki oshkora e’lon qilgan muallif nomi bilan bog‘liq. Aforizm, asosan, og‘zaki shaklda ifodalanadigan mardlik va jasoratga ega.
Aforizmning qisqacha shakli uning ixchamlik xarakteri bilan bog‘liq. Aforizmning unutilmas shakli poetik tabiati va o‘tkir fikrlari bilan belgilanadi. Aforizm marvaridga o‘xshaydi. Uning qisqa shakli yodda saqlashni osonlashtiradi.
Tilshunoslikda aforizmning o‘rni hanuzgacha aniqlanmagan, garchi u allaqachon idiomalar tizimidan aniq ajratilgan bo‘lsa-da uning qismlari frazeologiyaga aloqador tarmoqlar elementlariga kiradi. Aforistik frazeologiya birligi S. Gavrin tomonidan aforizm, A. Grigorash tomonidan avtor frazeologiyasining birligi sifatida, N. Sharmanova tomonidan esa paremiologiya elementi sifatida qabul qilingan. M. Fedorenko, L. Sokolskaya, A. Yanovich va M.Dyachenko kabi olimlar aforizmning til sohasi (predmeti) sifatida ajratilishi lozimligini isbotlaydilar.
“Kontent kategoriyasi referent fikr obyektini aforizmlarda aks ettirilganligini ifodalaydi. Syujet bu yerda mutlaqo ahamiyatli emas. Ushbu g‘oya muallifning hazil effektini amalga oshirish niyati bilan bog‘liq. Tema va rema qismlaridan tashkil topgan aforizmning kompozitsion tasviri ham nostandart shaklidir. Kompozitsion aforizmlar nomning yo‘qligi, noma’lum arxitektonika shakllari, bo‘limlarga va qismlarga bo‘linish yo‘qligi tufayli nostandart matn hisoblanadi. Kichik o‘lchamlari, stilistik jihatdan qisqa, muallifning hazilona mulohazalari kichik janrlar matnlari deb nomlangan matnlar guruhini tashkil qiladi”⁸⁰.
N.T. Fedorenko va L.I. Sokolskaya fikricha, “aforizm va so‘zlarni bir xil janr sifatida ko‘rib chiqish uchun barcha asoslar bor. Tasavvur qilish mumkinki, tarixiy nuqtai nazardan bu tushunchalar bir tekis chiziqda joylashgan. Aforizm – zamonaviy so‘zlashuv turi, so‘zlar – aforizm o‘tmishi”⁸¹.
“Aforistika” monografiyasining mualliflari aforizmlarning quyidagi ta’rifini taklif qiladilar: “qisqacha, mazmuni chuqur va aniq bir muallifga tegishli va osongina eslab qolinadigan shaklga ega mulohazalar”. Qadimgi yunon olimi Gippokrat o‘zining tibbiy muolajalarini kasalliklarning alomatlari va tashxislari, ularni davolash va oldini olish san’ati to‘g‘risidagi risolasini aforizmlar deb atagan. Risola quyidagi so‘zlar bilan boshlandi: “hayot qisqa, san’at abadiydir”.
Shubhasiz, bu bayon “aforizm” so‘zining metonimik siljishiga sabab bo‘ldi, bu “sentensiya”, gnom, maksima maqomini oladi. Birinchi (tibbiy) ma’no XV asrda Dante tomonidan ishlatilgan. Aforizmlar uchun “Aforistika” mualliflari ilm-fan va badiiylikni qo‘llaydilar. “Badiiy shaklning ilm-fanning mantiqiy asosliligi bilan uyg‘unligi bu aforizmlarning ajralib turadigan xususiyatidir”⁸².
Aforizm “dono fikrni ifodalaydi, bu mutlaqo yangi bo‘lishi shart emas, balki faqat original shaklda bo‘lishi lozim. Kichik janrdagi matnlar uchun umumiy belgi bu ixchamlik, lo‘ndalik va qisqalikdir”⁸³.
“Aforizm siyosiy munozarada muhim o‘rin tutadi. Siyosiy aforizmga siyosiy aloqaning lingvistik refleksi sifatida, u yoki bu faol siyosiy aloqa agentligi tilida qoldiradigan madaniy iz sifatida qaraladi. Ushbu formulaga ko‘ra, aforizmlar jamiyatda mashhur va taniqli bo‘lgan siyosatchilarning so‘zlarini, ma’lum til madaniyatining oldingi bayonotlariga kiradigan ifoda va iboralarni o‘z ichiga olishi kerak”⁸⁴.
Aforizm atamasi bugungi kunda faol bo‘lsa ham, u haqidagi qarashlarni yakdil deyish qiyin:
E.M. Vereshchagin va V.G. Kostomarovga ko‘ra “quyidagi til birliklari aforizmlarga tegishli:
1) maqollar va matallar;
2) qanotli so‘zlar (majoziy iboralar, tarixiy shaxslarning so‘zlari va boshqalar);
3) chaqiriqlar, shiorlar, ya’ni maxsus falsafiy, ijtimoiy yoki siyosiy ma’noga ega iboralar;
4) ijtimoiy-ilmiy formulalar va tabiiy fanlar qaydlari”⁸⁵.
Aforistik janrlarga quyidagilar kiradi: “aforizm, maqol, maksima, sarlavha, shior, dastur bayoni, ramziy ibora, indeksli ibora”⁸⁶.
Aforizmlarning diskursiv xarakteristikasiga doir qarashlar ham o‘ziga xos.
Referensiya mohiyati bo‘yicha siyosiy aforizmning uchta guruhini ajratish mumkin: umumbashariy havolali bayonotlar, shaxsiy ma’lumotnomalar va oraliq turdagi bayonotlar. Birinchi guruhga maqol, aforizm va maksim kabi janrlar kiradi. Ularning ko‘lami vaqt, maydon yoki voqealar doirasi bilan cheklanmaydi. Ushbu bayonotlar havolasining kengaytirilishi yoki kengaytirilmasligi noaniq bo‘ladi. Bu guruhga quyidagi janrlar kiradi: shior, sarlavha, siyosat bayonoti, esdalik iborasi kabilar⁸⁷.
Aforizm deganda g‘ayrioddiy lakonik shaklda ifodalangan fikrni tushunish odat tusiga kirgan. Aforizmning asosiy xususiyatlari – ekspressivlik, qisqalik, fikr chuqurligi, muallifning mavjudligi, shuningdek, hukmning kutilmaganligidadir. Aforizmga allyuziya xos ya’ni, uning kelib chiqishi va ensiklopedik bilimlariga qarab, qabul qiluvchiga ega bo‘lishi yoki ega bo‘lmasligi mumkin bo‘lgan dunyo haqidagi ba’zi bir ma’lumotlarga ishora qiladi.
Maksima aforizmning bir turi bo‘lib, uning muallifli anonim bo‘lishi mumkin. Odatda, bu atama o‘ziga xos axloqiy ko‘rsatma sifatida tushuniladi, aforizmdan farqli o‘laroq, hukmning kutilmaganligi yoki obrazlilikka ega emas. Maksima siyosiy munozarada siyosiy kurashning axloqiy va strategik prinsiplari nuqtai nazaridan ba’zi siyosiy tajribalarni umumlashtirishni o‘z ichiga olgan hukm sifatida ta’riflanadi. Ularning tuzilishiga ko‘ra maksimalar ikki xil bo‘ladi: ko‘rsatma shaklida (buyruq mayli yoki modal so‘zlar mavjud bo‘ladi) va tasdiqlash shaklida, ya’ni xabar maylidagi ma’lum bir fakt o‘z o‘rniga ega bo‘lishi yoki bo‘lmasligi mumkin.
Universal referensiyaga ega ifodalarning yana bir turi – bu maqol. Aforizmdan farqli o‘laroq, u mualliflik va hukmning kutilmaganligiga ega emas. Ye.I. Sheygalning so‘zlariga ko‘ra, siyosiy nutqda “maqollarni ikki toifaga bo‘lish mumkin: tilga oid va siyosatga oid. Ularning mazmunidagi umumtilga oid maqollar kundalik hayotga ham, siyosat dunyosiga ham taalluqli bo‘lishi mumkin, ammo ulardagi siyosiy voqelikka daxldorlik ma’nosi ikkinchi planda bo‘ladi”⁸⁸. Ushbu toifadagi maqolga misollar: Qo‘lni qo‘l yuvadi.Qars ikki qo‘ldan chiqadi.
Siyosiy maqollar to‘g‘ridan-to‘g‘ri siyosiy aloqa jarayonida yuzaga keladi. Ularda siyosiy voqelik asosiy referentdir, uni tasvirlash uchun ko‘pincha obrazli vositalarga murojaat qilinadi. Bundan tashqari, u umumtil maqollarining perifrazasi sifatida paydo bo‘lishi mumkin: Easy come, easy go – oson kelgan narsa oson ketadi. A liar is not believed when he speaks the truth – yolg‘onchining rost so‘ziga ham hech kim ishonmaydi.