Birinchi fasl kirish birinchi bo‘lim

Mavzu bo‘yicha nazorat savollari:

1. 
   O.N.Matveeva badiiy matnni tahlil qilayotganda nimalarga e’tibor berish kerakligini aytgan?
   
2. 
   Lingvistik ekspertiza nima bilan shug‘ullanadi?
   
3. 
   Elena Igorevna Galyashina fikriga ko‘ra, ekstremistik matnlar qanday turlarga bo‘linadi?
   

Test savollari
1. O.V.Kukushkina, Yu.A.Safonova, T.N.Sekerage taklif etgan ekstremistik matnlarni tahlil qilish, semantik sistema matnida qanday maʼlumotlari boʻlgan identifikatsiyaga asoslanadi?
A) nutq mavzusi,nutqqa munosabat va nutqning bu mavzusi toʻgʻrisida ochiq bayonot berish
B) Badiiy matnni tekshirishda tilning atov birliklari alohida kommunikativ-pragmatik salohiyatga ega boʻlish.
C) Voqelik hodisaning tavsifi sifatida gavdalanadi.
D) Voqelikka nisbatan ular yo mavjud yoki yoʻq, deb taxmin qilinadi.
2. Badiiy matnni tekshirishda tilning qaysi birliklari alohida kommunikativ-pragmatik salohiyatga ega boʻladi?
A)lingvistik B)atov C)sinonim D)
3. Biror fakt yoki hodisa haqidagi hech qanday bayonotni eksperimental kuzatish orqali tekshirib boʻlmaydi. K.Popper bu xususiyatni koʻrsatib,har bir tavsiflovchi bayonot qanday xarakteriga ega ekanligini aytgan?
A) Kriminalistik B)Gipoteza C)Lingvistik D)Guvohlik

2.2. Badiiy matnnıng lıngvıstık ekspertızasıda qoʻllanadıgan asosıy tushunchalar sharhı

Badiiy matn insonning adabiy tafakkur tarzini, uning poetik nutqining obrazli jihatlarini koʻrsatishga asoslanadi. Badiiy matnning oʻrganish obʻekti sifatida, tasvirlash - inson ongida, tasavvurida paydo boʻladigan vizual ifoda muhim ahamiyatga ega. Adabiy matn oʻzi qodir boʻlgan kognitiv madaniyatni yuzaga chiqarish usuli boʻlib, tilning oʻziga xos xususiyatlarini aks ettiradi, shu bilan birga atrofdagi dunyo haqidagi bilimlarni tizimlashtirish vositasi ham.

Adabiy tildagi badiiy matn, lingvistik munosabatning boshqa matn turlari kabi, xususiyatlarini qayta tiklaydi. Adabiy tildagi badiiy matnni ishlashda bilimlarni grammatik tashkil etish qoidalariga rioya qilish lozim.
Badiiy matnning boshqa soha matnlaridan asosiy farqi shundaki, u voqelikni obrazlilik tarzida koʻrsata oladi. Adabiy matn voqelikni majoziy aks ettirishga asoslangan. U oʻquvchiga hissiy taʻsir qilish funksiyasini bajaradi. Badiiy matnning bu xususiyati matnni ishlab chiqishdagi farqlar haqida fikr yuritish imkonini ham beradi. Har bir badiiy asardagi poetik nutq boshqa nutqiy aloqalardan koʻra asosli va aniq ekanini koʻrsatadi.
Adabiy matn nutqiy-ijodiy faoliyatning yakuniy natijasi sifatida tan olinishi til va nutqning darajalanish holati va birliklari haqidagi tasavvur imkoniyatlarini oʻzgartirdi. Ababiy matn tilshunoslik tadqiqotlari tizimida XX asrning yarmidagi inqiloblardan biri sifatida koʻzga tashlandi. Matn tilshunoslikning bir qator yangi boʻlimlari “lingvistik tanqid”, “matn lingvistikasi”, “matn nazariyasi”, “diskurs tahlili”, “matn uslubi”, “matn grammatikasi”, “lingvistik poetika” kabilarning oʻrganish obʻektiga aylandi. Ushbu yondashuvlar asosida olimlar turli xil matn turlarini taklif qildilar. Ularni statik va dinamik kabi guruhlarga boʻlishdi. Statik matnlar joʻnatuvchi (muallif, maʻruzachi) yoki qabul qiluvchi (oʻquvchi, tinglovchi) emas, balki xabarning oʻzini oʻrganishga qaratilgan modellarni oʻz ichiga olishi aniqlandi. Bunday modellar doirasida matnning semantik-stilistik va sintaktik xususiyatlari tahlil qilinadi.
Badiiy matnning ekstremistik mazmuni ham mavzu bilan bevosita aloqador. Unda materialni ekstremistik deb tan olish ommaviy qonun sanksiyasi sifatida ham koʻzga tashlanadi. Ekstremistik faoliyatga qarshi kurashish toʻgʻrisida qonunlar ishlab chiqilgan boʻlib, unda axborot materiallarini keskin tan olish nazarda tutiladi va ekstremistik mazmunli materiallarni tarqatganlik uchun javobgarlik toʻgʻrisidagi qoidalarni oʻz ichiga oladi. Bu, albatta, javobgarlikning ommaviy-huquqiy shakli. Ekstremistik materiallarni tarqatganlik uchun javobgarlikni belgilovchi qonun jarayoni murakkab hisoblanadi. Insoniyat boshqa odamlarning xatosidan saboq olish imkoniyatidan hech qachon mahrum emas. Bunda keskin fikr tushunchasi qonunchilikning malaka, tajribasidan mustaqil ekanligi bilan bogʻliq. Bahsli matnlarning millatlararo adovat qoʻzgʻatishi haqidagi ayblovi ham ekspert xulosalariga asoslanadi. Shikoyatchini aybdor deb topishda unga qarshi qoʻzgʻatilgan ishda muhim rol oʻynagan ekspert xulosalarini keng iqtibos keltirilishi lozim. Biroq bunda ekspertlar oʻz xulosasining ishonchli yoki ishonchsiz ekaniga shubha qilishi ham mumkin. Evropa va Rossiya tajribasida inson sud amaliyotidan saboqlar olishi huquqiga ega. Ekspertni ekstremistik mazmunli matn bilan ayblangan aybdorning soʻroq qilinish holati qanoatlantirmasligi mumkin va uni rad etish jarayoni kuzatiladi. Bizning fikrimizcha, ushbu qarorini batafsilroq koʻrib chiqish mumkin. Chunki unda koʻrsatilgan huquqiy pozitsiyalar sudning ayrim turdagi ishlarni jinoiy deb tasniflashini va jinoyat ishida protsessual kafolatlar toʻgʻrisidagi konvensiya shunga mos ravishda ushbu moddaning qoidalari qoʻllanilishini tushunish foydali deb topishi mumkin. Lekin oʻta keskin jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxs, uning aybi qonun bilan isbotlanmaguncha aybsiz hisoblanadi. Jinoyat sodir etishda ayblanayotgan har bir shaxs kamida quyidagi huquqlarga ega:
a) unga qoʻyilgan ayblovning mohiyati va sababi toʻgʻrisida oʻzi tushunadigan tilda tez va batafsil maʻlumot olish;
b) oʻz himoyasini tayyorlash uchun etarli vaqt va imkoniyatlarga ega boʻlishi;
v) oʻzini shaxsan yoki oʻzi tanlagan advokat orqali himoya qilish yoki agar u advokatga toʻlash uchun mablagʻlari boʻlmasa, odil sudlov manfaatlari talab qilganda unga bepul advokat tayinlash;
d) oʻziga qarshi koʻrsatma bergan guvohlarni soʻroq qilish huquqiga ega boʻlish, shuningdek, ular bilan bir xil shartlarda oʻz foydasiga guvohlarni chaqirish huquqiga ega boʻlish;
e) agar u sudda ishlatiladigan tilni tushunmasa yoki gapirolmasa, tarjimondan bepul yordam olish. Shunga koʻra, ushbu protsessual kafolatlar, garchi ish milliy qonunchilikda jinoiy toifaga kiritilmasa ham, taʻminlanishi kerak. Chunki ularga eʻtibor bermaslik fuqarolarning huquq va erkinliklarining buzilishiga olib kelishiga sabab boʻladi.
Qayd etilgan yondashuvlarning qiziqishlar doirasi, asosan, badiiy matnni oʻrganish. “Adabiy matn stilistikasi”ning alohida yoʻnalishi paydo boʻlib, V.V.Vinogradov tomonidan taʻkidlangan: “... badiiy adabiyot tilini oʻrganish tilshunoslik va adabiyotga yaqin boʻlgan maxsus filologiya fanining predmeti boʻlishi kerak. Lekin tanqid, bir vaqtning oʻzida ikkalasidan ham farq qiladi. Ilk lingvistik tadqiqotlar badiiy adabiyot uslubi sohasida filologiya rukni ostida, asosan, sintaktik matn modellarining muallif qarashlari, “muallif obrazi” bilan integratsiyasini koʻrib chiqishga qaratilgan⁴¹.
Badiiy matn oʻzi yetkazayotgan maʻlumotlarning xususiyati bilan ham ajralib turadi. Bu uni uzatishning maxsus usullarini talab qilishi tabiiy. Barcha maʻlumotlar qabul qiluvchiga oqilona, ​​hissiy va estetik taʻsir qilish orqali uzatiladi.
Bunday taʻsirga barcha darajadagi til vositalari yordamida erishish mumkin. Buning uchun matnning ritmik tashkil etilishi, uning tartibli takrorlanishi maʻlum oraliqlarda sodir boʻlganda fonosemantika, leksik semantika, grammatik semantika va boshqa koʻplab vositalardan ham foydalaniladi.
Xususan, adabiy matnning oʻquvchi faoliyatining muallif oʻz zimmasiga olgan bosqichi, uning asar yaratishdagi ishtiroki, shaxsiy ijodi kabi xususiyatini taʻkidlash lozim. Qabul qiluvchining roli faktlarni idrok etishdan iborat boʻlgan mantiqiy matnlardan farqli oʻlaroq, badiiy adabiyotda muallif baʻzi hollarda matn murojaat qilingan shaxsning hayoti va oʻquvchi tajribasiga murojaat qiladi. Matnda maʻlum birliklarning paydo boʻlishiga ishonadi. Oʻquvchi, maʻlum darajada “spekulyatsiya” va hokazo. Bunga rivoyat turini tanlash va matnda hikoya qiluvchi figurasining mavjudligi, matnning murojaat qilish darajasi yordam beradi. Badiiy matnning asosiy xususiyatlaridan biri unda lirik qahramonning mavjudligidir. V.V.Vinogradov ifodasidan foydalanib, shuni aytishimiz mumkinki, asarda doimo matnning ichki birligini yaratuvchi muallif obrazi mavjud. Badiiy matn mantiqiy matndan farqli oʻlaroq, muallif pozitsiyasidan, personaj va hodisalarga muallifning munosabatidan, muallif intonatsiyasidan xoli boʻla olmaydi. Bunda, albatta, muallif obrazini, uning nomidan rivoyat olib borilayotgan hikoyachi obrazi bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Xuddi shu yozuvchining erkak muallif va ayol muallif nomidan yozilgan asarlari boʻlishi mumkin. Baʻzi holatda hikoyachi talqini yovuzlik, boshqasida esa ezgulik timsoli sifatida taassurot qoldrishi mumkin. Biroq, hikoya qahramonlardan birining nomidan olib borilgan hollarda ham, muallif har doim qahramonlarga va sodir boʻlayotgan jarayonga oʻz munosabati bilan badiiy matnning orqasida turadi. Muallif oʻquvchi bilan bilvosita suhbat olib boradi. Va koʻpincha badiiy asardagi bu maxfiy suhbat tasvirlangan voqealardan koʻra muhimroq boʻlib chiqadi.
Badiiy matnda mantiq va struktura xilma-xilligi ajralib turadi. Agar mantiqiy matnda maʻlumotlar tizimli, ketma-ket uzatilsa, badiiy asarda turli voqea yoʻnalishlari bilan bogʻliq epizodlar almashinadi. Turli xronologik va mantiqiy rejalar oʻzgaradi va hatto aralashib ketadi. Va, retrospektiv epizodlar deb ataladigan hodisalar yuzaga keladi. Ilgari oʻqilgan narsalarni yangi maʻlumot olgandan keyin qayta koʻrib chiqish lozim.
Muallif ongli ravishda baʻzi maʻlumotlarni maʻlum bir nuqtaga qadar ushlab qoʻyishi, ongli ravishda qandaydir noaniqlik yaratishi mumkin. Bularning barchasi oʻquvchida toʻgʻri kayfiyat toʻgʻri taassurot yaratishga xizmat qiladi. Muallifga oʻquvchini keyingi voqealarni kutilgan yoki aksincha, idrok etishga yordam qiladi.
Adabiy asarining kompozitsiyasi uning alohida elementlarida emas, balki ularning oʻzaro taʻsirida ifodalanadi. Bu koʻp qirrali ulanishlar bilan oʻtgan komponentlarning murakkab birligi. Badiiy matnning barcha tarkibiy qismlari bir-biriga yaqin va uzoqda, doimiy ichki munosabatda va oʻzaro mulohazada boʻladi.
Badiiy matnni tahlil qilish usullarini ham aytib oʻtish joiz. Bunda asosiy fikr, soʻngra matnning leksik, sintaktik, morfologik va fonetik qismlari ajratiladi.
Ikkinchi usul quyidagilarga asoslanadi: diqqat matnning qandaydir rasmiy xususiyatiga yoki tafsilotiga qaratiladi. Masalan, soʻzlarning takrorlanishiga. Bunday xususiyatni topib, tadqiqotchi uni boshqalar bilan taqqoslab, tushuntirish harakat qiladi. Tahlilning ikkala turi ham mazmun va shakl, yaxlit hamda qismlarning birligini ochib berishi lozim.
I.R. Galperin adabiy matnda bayon, tavsif va mulohaza yurituvchi “kontekst”ni ajratib koʻrsatdi. Uning fikricha, bayon konteksti makon va zamon bilan “bogʻlangan”: “Harakat sodir boʻlgan joyning belgilari, harakatni amalga oshiruvchi shaxslarning ismlari va harakatlarning oʻzi belgilanishi lingvistik vositadir”⁴². Taʻriflovchi kontekst, uning nuqtayi nazari boʻyicha, harakat sodir boʻlgan shaxsga (portretga), joyga (sahna xarakteriga), shartlarga (vaziyat xarakteriga) bogʻlangan boʻladi.
Muallifning mulohazalari konteksti kontseptual maʻlumotlarga taalluqlidir: “Muallifning fikri maksimal, chuqur falsafiy umumlashmalar, xulosalar shaklida ifodalanadi”. Shuningdek, I.R.Galperin dialogik kontekstni tavsifning bir qismi deb hisoblaganini taʻkidlaymiz: “Mulohazalar almashish orqali personajlar ruhiy holatining oʻziga xosligini, shuningdek, axloqiy, maʻnaviyatini ochib beradigan oʻziga xos dunyoqarash xususiyatlarini portretlashtirish orqali amalga oshiriladi⁴³.
K.A. Andreeva adabiy matnni narratologik nuqtayi nazardan koʻrib chiqib, statik xarakter bilan tavsiflaydi⁴⁴. U borliqning umumiy maʻnosini bildiruvchi maʻlum tuzilmalarda mavjudlik va holat feʻllaridan va hikoya oʻtgan zamondagi harakat feʻllarida ifodalanadi. Voqealar bayon ketma-ketligini tashkil etuvchi dinamikani ifodalaydi. Mulohaza yuritish asosiy mantiqiy munosabat sifatida oldingi natija va sabab bogʻlanishdan iborat sistemalar bilan tavsiflanadi.
Badiiy matnda axborotning ikki asosiy turini ajratib koʻrsatish mumkin:
mazmunli-faktual boʻlib, unda tevarak-atrofdagi dunyoda sodir boʻlgan, sodir boʻladigan, real yoki xayoliy faktlar, hodisalar, jarayonlar haqidagi xabarlar mavjud;
mazmun-kontseptual, bu esa oʻquvchiga “individual-muallifning mazmun-faktik maʻlumotlari orqali tasvirlangan hodisalar oʻrtasidagi munosabatlarni va ularning sabab-oqibat munosabatlarini tushunishi, ularning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotidagi ahamiyati haqida maʻlumot beradi.
Odamlar, jumladan, shaxslar orasidagi munosabatlar, ularning oʻzaro murakkab psixologik va estetik-kognitiv taʻsiri orqali yuzaga chiqadi. Badiiy matnning shunday xususiyati, yaʻni ilmiy maqolalar yoki texnik tavsiflardan farqli oʻlaroq, u odatda milliy, madaniy va zamonning yuqori darajasi bilan ajralib turadi. Muallif bunga erishishga harakat qiladimi, yoʻqmi, har doim badiiy matnda muallif qaysi millatning vakili va u qaysi tilda yozayotgan xalqning xususiyatlarini, u yashayotgan zamon holatini aks ettiradi. Qolaversa, yozuvchi oʻz matniga xalq hayotining maʻlum bir davri bilan bogʻliq boʻlgan milliy-madaniy voqeliklarni ham ataylab kirita oladi.
Badiy matn – mavzuning birligi bilan tavsiflangan mantiqiy va badiiy jihatdan tizimli tashkil etilgan asarlar toʻplami⁴⁵. Matn shakllanishi sodir boʻlishi mumkin boʻlgan kommunikativ sharoitlarning real xilma-xilligi bilan matn turlari tasnifining mavjud yoʻnalishiga bogʻliq.
Shunday qilib, oʻsha turli xil xususiyatlar quyidagilar bilan tavsiflanadi:
- yozma va ogʻzaki badiiy matnlar;
- monologik va dialogik badiiy matnlar;
- turli janr va uslubdagi badiiy matnlar;
- matnlarning turli funktsional-semantik turlari, ular orasida anʻanaviy ravishda tavsiflovchi matnlar, hikoya matnlari, fikrlash matnlari va boshqalar koʻpincha ajralib turadi⁴⁶.
Ekspert bahsli badiiy matnni tahlil qiladigan boʻlsa, matn yoki uning parchasiga mutaxassis maxsus shaxsiy savollar shakllantiradi. Sud tomonidan berilgan savollar boʻyicha tekshiruv jarayonida doimiy ravishda javob berilishi zarur. Ushbu fragment boʻyicha bahsli matndan bir parcha beriladi va tuzilgan savolga oʻtkazilgan tadqiqotga asoslanib javob beriladi.
Matn ham kommunikativ ham didaktik xarakterga ega. Har qanday ogʻzaki matn uchun hal qiluvchi asosiy xususiyatlarni nomlash mumkin.
1. strukturaviy va mazmunli yaxlitlik (yaxlitlik);
2. semantik bogʻlanish;
3. tematik birlik (bitta mavzu va asosiy fikrning mavjudligi);
4. mualliflik va maqsadlilik;
5. vaziyat va muloqot maqsadlariga qarab nutqning maʻlum bir turi va uslubiga mansublik.
Yozma va ogʻzaki matnlar, monolog va dialoglar mantiqiy qatʻiylik va lingvistik dizaynga qoʻyiladigan talablar qanchalik qatʻiy ekanligi bilan ham farqlanadi.
Masalan, matnning parchalanish darajasi matnning stilistik mansubligiga, janriga va hajmiga bogʻliq. Kichik adabiy janr koʻrinishlari maksimal birlikka ega. Yirik badiiy asarlar odatda murakkab tuzilish bilan tavsiflanadi. Yagona kontseptsiya doirasida ular odatda bir nechta mustaqil mavzular va taqdimot yoʻnalishlarini ishlab chiqadilar. Turli qismlarning mavzusiga koʻra, ular ajralib turadi: jildlar, qismlar. boʻlimlar, boblar, paragraflar kabi. Shu bilan birga, ilmiy ishlarda alohida qismlar oʻrtasidagi bogʻliqlik mantiqqa asoslanadi. Badiiy asarda muallifning estetik va kontseptual munosabatlari bevosita shakllantirilmaganligi sababli, bunday motivatsiya unchalik kam farq qilishi mumkin. Bu badiiy asarlarning syujet-kompozitsion qurilishi imkoniyatlarining xilma-xilligi bilan bogʻliq⁴⁷.
Matnlar standartlashtirish darajasi boʻyicha ham sezilarli holatda farqlanadi. Rasmiy biznes hujjatlarining koʻp turlari maksimal darajada standartlashtirilgan boʻladi. Ulardan baʻzilari odatda rasmiy organlar tomonidan tasdiqlangan bir xil matnli bosma shakllarni toʻldirishni oʻz ichiga oladi (diplomlar, bitiruv guvohnomalari, nikoh, tugʻilganlik, oʻlim haqidagi guvohnomalar va boshqalar). Boshqalari esa tom maʻnoda matnning oʻziga xosligini taʻminlamaydi, lekin hammasi standart sxema atrofida quriladi. Masalan, retsept quyidagi komponentlarni oʻz ichiga oladi: 1) sarlavha; 2) ilk jumla; 3) soʻnnggi jumla; 4) tayyorlash usuli v.h.
Badiiy asar muallifi matn dizaynida eng katta ijodiy erkinlikka ega, garchi adabiyot turi, janri, badiiy anʻanalar taʻsiri, davrning estetik didi bilan bogʻliq maʻlum cheklovlar, albatta, bu sohada ham amal qiladi⁴⁸.
Matn jumlalari orasidagi aloqa turli xil texnika va vositalar yordamida amalga oshiriladi. Matnning izchilligini taminlaydigan eng umumiy talablar uning mavzusining birligi va jumlalarning mantiqiy asosli ketma-ketligi hisoblanadi. Bunday ketma-ketlik matnning semantik va strukturaviy tashkil etilishining eng elementar va ayni paytda muhim koʻrinishidir.
Badiiy matndagi gaplar oʻrtasidagi aniq bogʻlanishni taʻminlovchi omillardan biri bu tez-tez uchrab turadigan semantik takrorlash – oldingi gap yoki gaplarda aytilgan oʻziga xos shakliy anʻanadir. Semantik takrorlash turli yoʻllar bilan amalga oshirilishi mumkin. Buni quyidagicha tasnif qilish mumkin:
a) oldingi gap bilan bogʻlanish uchun “koʻprik” boʻlib chiqadigan soʻzning soʻzma-soʻz takrorlanishi;
b) uning oʻrnini bosuvchi 3-shaxs olmoshi;
v) uning sinonimi;
d) soʻz sinonim emas, balki bir predmetni bildiradi;
e) oldingi gapning leksema shakllaridan biriga bogʻlangan soʻz yasovchi leksema;
f) koʻrsatilgan hodisalarning oʻziga xosligini yoki ularning sifat va miqdor belgilarining oʻziga xosligini ifodalovchi koʻrgazmali olmosh soʻzi⁴⁹. Matnning ayrim qismlarida bu vositalar almashinishi mumkin. Bundan tashqari, tahlil qilinayotgan matn qaysi nutq uslubiga tegishli ekanligini hisobga olish kerak. Stilistik birlik matnning eng muhim jihati boʻlib, lugʻat va frazeologiyada, sintaktik tuzilmalarda, baʻzan fonetikada oʻziga xos xususiyatlarga ega. Funktsional uslublarning paydo boʻlishi va mavjudligi inson faoliyatining turli sohalarida muloqot qilish sharoitlarining oʻziga xos xususiyatlari bilan bogʻliq. Funktsional uslub - bu aloqaning maxsus sohasiga xos boʻlgan ekspressiv vositalar tizimi⁵⁰.
Soʻzlar koʻpincha turli semantik funksiyalarda qoʻllaniladi. Shuning uchun umumiy maʻnolarga ega boʻladi. Bular tilshunoslikning matn turlarini tasniflash muammolari boʻyicha asosiy yoʻnalishdir. Bu matn odatda shakllanadigan kommunikativ sharoitlarning xilma-xilligi bilan bogʻliq.
Badiiy matn va uning asosiy belgilari va unı tekshirish obʻektlari sifatida quyidagilarni mazmunan hamda mohiyatan oʻrganishga zarurat bor. Bunda badiiy matndagi keskin mazmun ifodasi hamda axloqiy normadan chiqishga sabab boʻladigan gʻayriaxloqıy mazmunni aks ettiruvchi holatlarning badiiy asarda aks etishi va shu orqali jamiyatga zarar etkazishning oldini olish ham muhim. Badiiy matndagi giyohvandlık targʻıbı va uning jamiyatni orqaga tortishi, odam salomatligi uchun zararli ekani ham dolzarblik kasb etadi. Badiiy matndagi mantiqiy xatoliklarni tekshirish tamoyillari shakllantirilmaganligi ham qiyinchilik tugʻdiradi. Mantiqiy xatolarning oldini olish uchun yozuvchilar tomonidan matn shakllantirishda nutqning sofligiga amal qilinishi lozim. Adabiy nutqning lisoniy normasiga mos kelishi yoki kelmasligida nutqning sofligi muhim ahamiyat kasb etadi. Estetik idealni aks ettirish oʻzbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilgan boʻlishi kerak va gʻayri adabiy til unsurlaridan xoli boʻlishi kerak. Bu masalaning lisoniy tomoni, nutqiy tozalikning nolingvistik xuxusiyatlari ham undan kam boʻlmagan ahamiyatga ega. Bunda mantiqiy fikrlash koʻnikmalarini shakllantirish zarurati va ushbu muammo tamoyillarining etarli darajada rivojlanmaganligi hamda ular orasidagi qarama-qarshilik qayd etilishi salbiy oqibatlarga olib keladi.
Badiiy matndagi ifoda etnık kamsıtısh, tahqır qilish masalasi tinch-totuv yashash uchun sharoit yaratish kerak. Plyuralizm manbalarni bostirish emas keskinlik, lekin ular haqida savol separatizm targʻiboti qoʻllash holatlarini alohida tahlil qilishni talab qiladi tegishli standartlar oʻrtasida farq bor yoki yoʻqligini aniqlash siyosiy va ijtimoiy-madaniy birlikni buzishga chaqiradi. Muayyan foydalanishning amaliy qiyinligini hisobga olgan holda, sof matnli yondashuvlar, deyarli barcha mamlakatlar huquqshunosligi yoʻnaltirilgan kontekstli tahlil qilish zarurati (muallif, maqsad, ramka, ijtimoiy taʻsir, jamoat tartibsizliklari va boshqalar).
Matn nafaqat voqelikni aks ettiradi, balki undan xabardor qiladi. Matnning semantikasi nominativ va kommunikativ komponentlarni oʻz ichiga oladi. Matnda kommunikativ, kognitiv va hissiy funktsiyalar kesishadi.
Yuqori kommunikativ yaxlitlik sifatidagi matn ham yopiq, ham ochiq tizimdir. Matnning muhim belgilari – cheklanganlik va toʻliqlik. Obʻektiv voqelikning bir turi sifatida matn uni yaratuvchi va idrok etuvchi subʻekt ongidan tashqarida maʻlum parametrlarda mavjud. Biroq, badiiy matn tushunchasi bu bilan tugamaydi. Matn qabul qiluvchining ongida, birgalikda yaratish jarayonida yangilanadi. Oʻquvchi matnni oʻzlashtirganda ularga uzatiladigan maʻlumotlarning miqdori doimiy ravishda oʻzgarib turadi. Shu maʻnoda matn ochiq tizim boʻlib, u harakat holati bilan tavsiflanadi.
Badiiy matnning maxsus belgilar tizimi sifatida ochiqligi uni idrok etishning oʻziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Matn – bu tizimli va individuallikning birligi. Badiiy matnni til kodi bilan belgilangan modellar boʻyicha modellashtirish matnning izchilligi va qabul qiluvchining joʻnatuvchiga boʻlgan talabini aks ettiradi. Adabiy matnning individualligi badiiy obrazni tashuvchi moddiy shaklning cheksiz oʻzgaruvchanligi natijasi oʻlaroq vujudga keladi.
Matn haqidagi bilimlarning chuqurlashishi, matnga turli nuqtayi nazardan yondashish, tabiiyki, matnga yangi taʻriflarning paydo boʻlishiga olib keladi. Matn kabi yuqori murakkablikdagi obʻekt turli xil yondashuvlarning mavzusi boʻlishi mumkin. Ushbu ish uchun eng maqbul nuqtayi nazar I.R.Galperin tomonidan koʻrib chiqilgan matn tushunchasi boʻlib, u quyidagi taʻrifni beradi:
Badiiy matn – yozma hujjat shaklida obʻektivlashtirilgan, ushbu hujjatning turiga muvofiq adabiy qayta ishlangan, toʻliqlikka ega boʻlgan, bir qator maxsus birliklardan iborat ijodiy yozma nutq. Har xil turdagi leksik, grammatik, mantiqiy, stilistik bogʻlanishlar bilan birlashtirilgan, maʻlum bir maqsadlilik va pragmatik munosabatga ega boʻlgan (super frazali birliklar⁵¹.
Matnning asosiy xususiyatlaridan biri badiiylik. Har bir sanʻat asari muallif tomonidan voqelikni obrazli aks ettirish natijasi oʻlaroq yuzaga keladi. Adibning dunyoni individual-majoziy tasvirlashi tufayli adabiy asar oʻquvchiga aqliy va hissiy taʻsir koʻrsatadi. Yozuvchi voqelikni tasvirlab, muqarrar ravishda oʻzining dunyoqarashini, unga boʻlgan munosabatini aks ettiradi, haqiqat va xayoliy voqelikni uygʻunlashtiradi. Bularning barchasi badiiy asar matnida amalga oshiriladi. Muayyan badiiy matn sinonim soʻzlar bilan ifodalab boʻlmaydigan maʻnoni anglatishi mumkin. Badiiy maʻno berilgan lingvistik dizayndan qatiy nazar, semantik tarzda ifodalanishi mumkin emasdek. Lingvistik dizayndagi oʻzgarish maʻlum bir badiiy maʻnoni yoʻq qilishga yoki yangisini yaratishga olib keladi.
Shunday qilib, badiiy matn oʻziga xos xususiyatga ega. U tabiiy semantik, balki tasviriy yoki estetik deb qaralgan maʻlumotlarni ham oʻz ichiga oladi. Shunday badiiy maʻlumot faqat individual badiiy tuzilma bilan amalga oshiriladi.
Til semantik maʻnoga ega boʻlgan, ekstralingvistik voqelikning maʻlum obʻektlari bilan bogʻliq boʻlgan elementlarni va faqat intralingvistik, masalan, grammatik maʻnoga ega boʻlgan elementlarni (funktsional soʻzlar) ajratadi. Til darajasining tarkibiy jihatdan ahamiyatli elementlari va ularning nutq darajasidagi variantlari ham mavjud.
Har qanday darajadagi til elementlari faqat matn tizimida, maʻlum bir matn tuzilmasida hissiy taʻsirga ega boʻlib, ular alohida emas, balki maʻlum bir kontekstda boshqa til elementlari bilan butun matnga oʻzaro taʻsir qiladi.. Baʻzan, yuqorida aytib oʻtilganidek, u yoki bu elementning badiiy taʻsirini amalga oshirish uchun zarur boʻlgan kontekst tushunchasi matndan tashqari tuzilmalarni oʻz ichiga oladi.
Badiiy matnning estetik aloqa birligi sifatidagi yana bir oʻziga xos xususiyati uning mutlaq antropotsentrikligi, yaʻni badiiy asarda dunyoni bilish va aks ettirish, avvalambor, shaxsni bilishga qaratilgan boʻlib, tasvirlangan barcha badiiy hodisalar vositadir. uning keng qamrovli namoyishi. Obraz hatto ertak va boshqa janrlarda ham inson borliq qonuniyatlari asosida modellashtiriladi va inson “men”i ruhi bilan sugʻoriladi. Yozuvchi badiiy-kognitiv faoliyatning markaziy subyekti sifatida shaxs haqidagi gʻoyaviy qadriyatlarini birinchi navbatda oʻzi yaratgan ijroli obrazlari tizimida rivojlantiradi.
Oʻquvchi voqelikni estetik jihatdan oʻzlashtirishning maʻnaviy-amaliy faoliyatining yakuniy boʻgʻini sifatida bu obrazlarni idrok etadi va voqelikka oʻz munosabatiga qarab subʻektiv maʻno bilan boyitadi. Shunday qilib, muallif-xarakter-oʻquvchi kategoriyalari adabiy asarning antropometrik tuzilishining semantik markazlari hisoblanadi.
Yuqorida aytib oʻtilganidek, turli oʻquvchilar adabiy matndan turli hajmdagi semantik va estetik maʻlumotlarni ajratib olishadi. Badiiy maʻlumotlarni idrok etish, shuningdek, oʻquvchi tomonidan asarning maʻnosini talqin qilish uning bilimdonligi, shaxsiy didi va moyilligiga bogʻliq. Badiiy adabiyotni oʻqish - bu aniq, individual va maxsus personajlarni jonli tafakkur qilishdan ularning mavhum, umumbashariy, shaxsning mohiyatini tashkil etuvchi va uning xatti-harakatini belgilaydigan narsalarni bilishgacha boʻlgan ijodiy jarayondir.
Har qanday badiiy asar turli davrlarda: yozuvchining zamondoshlari va keyingi avlod oʻquvchilari tomonidan turlicha qabul qilinadi va talqin etiladi. Bu badiiy matnning xususiyatlaridan biri sifatida uning polisemantikligi haqida gapirishga imkon beradi. Badiiy matnning polisemantikligi lirik sheʻrlar talqinida, ozroq darajada nasriy syujet matnlarida yaqqol namoyon boʻladi. Baʻzi hollarda, polisemantiklik muallifning niyatining natijasi boʻlishi mumkin, muallif oʻquvchilarga baholash va xulosalar qilish imkoniyatini beradi. Biroq, har qanday adabiy matn, polisemantik tabiatiga qaramay, oʻzining invariant yadrosiga ega boʻlib, matnni diametral qarama-qarshi talqin qilishga imkon bermaydi.
Aksariyat hollarda adabiy matn koʻp funksiyaliligi bilan ham ajralib turadi. U bir qancha funksiyalarni birlashtira oladi: estetik va falsafiy (“Uliss” D.Joys, Shekspirning “Makbet” tragediyasi) [Domashnev, 14-15-betlar].