Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

3.Kamalgan shaxs muammosi yordamida narx belgilash.
Kattik narx siyosati. Oligopolik firmalar kuprok narxlarni barkaror bUlishini, yoki narx kattik Urnatilgan bUlsa, uni Uzgartirmaslikka xarakat kiladilar. Bozor talabi yoki xarajatlar pasayganda xam firmalar narxni Uzgartishga (kamaytirishga) shoshilmaydilar, nima uchun deganda narxni birorta Fima tomonidan pasaytirilishi «narxlar jangiga» olib kelishi mumkin, ya’ni boshka fimalar xam bozordagi ulushini yukotmaslik uchun narxlarni pasaytirishga xarakat kiladi. Bozor talabi yoki xarajatlar oshganda xam firmalar narxni oshirishdan chuchiydilar, bordi-yu ular narxni oshirsa boshka firmalar uz narxlarini oshirmasligi mumkin.
Talab chizigining sinishi kattik narx R* nuktasiga tugri keladi. Firma Uz maxsulotiga bulgan narxni R* narxdan yukoriga kutarsa, boshka firmalar narxini R* narxdan yukoriga kutarsa, boshka fimalar narxini Uzgartirmasdan R* darajada koldirishi mumkin. Firma narxning R*dan yukori kutarmaydi, nima uchun deganda, talab chizigi juda xam elastik bulganligi uchun firma boshka firmalar narxlarini Uzgartirmasa bozordagi ulushining bir kismidan ajrlaman deb uylaydi (foydasi kamayadi). Boshka tomondan, firma Uz maxsulotiga bulgan narxni R* narxdan patsga tushirmaydi, nima uchun deganda, boshka firmalar xam uz narxlarini tushiradi deb uylaydi.
Firmaning talab chizigi sinik bulgani uchun, uning chekli daromad chizigi uzilishga ega. Natijada AV oralikda firmaning xarajatlari (Uzgargani bilan u xar doim MRga teng.) «Sinik talab chizigi» odeli oligopolik bozorda narx belgilash mexanizmini tushuntira olmaydi. U nima uchun narx R* darajada bUlishini xam ochib bermaydi. Ushbu model shunday kattik narxning mavjudligini va uning bUlishini kursatadi, xolos. Kattik narxning bUlishi «kamalgan shaxs muammosi» bilan boglik bUlib, firmalarni ular uchun zararli bUlgan narxlar jangidan kochishini anglatadi.
Narx belgilashda liderlik. Narx belgilashda liderlikda lider-firma narxni birinchi bulib, belgilaydi, kolganlar uning narxiga karab Uz narxlarini belgilaydilar. Bunday firmalarni ergashuvchi firmalar deymiz. Lider firmaning narx belgilashi, lider narxni belgilaganda ergashuvch firmalarning xarakatiga boGlik, ya’ni lider narxni oshirsa, ergashuvchilar ishlab chikarishni oshiradilarmi yoki bozordagi oldingi ulushini saklaydimi? Agar erishuvchilar Uz ishlab chikarish xajmlarini cheklasalar, lider foydasi maksimallashtiradigan umumiy narxni belgilaydi. Yoki, lider Uz foydasini maksimallashtiradigan narxni Urnatadi, ergashuvchilar esa Ushbu narxda kancha xoxlasa, shuncha ishlab chikarishi mumkin bUladi.
Lider firma Uzining bozordagi ulushni ankilashi uchun, birinchi navbatda, ergashuvchi firmalarning taklif chizigini, ya’ni ularning taklif funksiyasini oldidan bilishi kerak buladi. Kuyidagi misol misol buni kursatadi.
Faraz kilaylik, duopol bozorda faoliyat kursatayorgan ikki firmadan birilider, ikkinchisi ergashuvchi firma sifatida xarakat kilayotgan bUlsin.
Faraz kilaylik, birinchi firma-lider, ikkinchi firma ergashuvchi bulsin.
Birinchi lider firmaning foyda funksiyasini kuyidagicha yozish mumkin:


bu yerda va .
Teskari talab funksiyasini R=f (q₁+q₂) desak, liderning daromadi TR₁=f(q₁+q₂) q₁ ga teng buladi.
Bu yerda q₁ va q₂ lar mos xolda lider va ergashuvchi firmalarning ishlab chikarish xajmlari.Ma’lum, duopol bozorda xar bir fimaning ikkinchi firma ishlab chikarish xajmidan boGlik reaksiya ishlab chikarish funksiyasi muxim axamiyatga ega. Bu yerda lider firma ikkinchi firmaning reaksiya funksiyasidan xabardor, deb faraz kilinadi, ya’ni q₂=g(q₁)
U xolda lider firmaning daromad funksiyasi kuyidagicha yozmladi:
TR=f(q₁+g(q₁)) q₁=f(q₁)
Lider firmani Uz rakibi bulgan ergashuvchi firmaning reaksiya funksiyasini bilishi unga uz daromad funksiyasini fakat uzining ishlab chikarishi xajmiga boglik ravishda ifodalashga imkon beradi. Ikkinchi tomondan, lider – firmaning umumiy xarajat funksiyasi xam fakat q₁ ga bogGlik bulgani uchun, liderning umumiy foydasi kuyidagicha aniklanadi:

va bunda f*(q₁) deb yozishimiz mumkin.
Kelishuv yechimi (Kartel yechimi). Kelishuv yechim, duopol bozordagi ikkala firmaning ma’lum bir shartnoma asosida birgalikda kelishib xarkat kilishiga asoslanadi. Shartnomada firmalarning xar biri kancha mikdorda tovar ishlab chikarishi, uni kanday narxda sotishi va tushgan foydani kanday kilib urtada bulishi kelishilgan xolda kursatilishi mumkin. Firmalar kelishib xarakat kilganda umumiy foydani maksimallashtiradilar. Ikkala firmaning kelishib xarakat kilishi duopol bozorda sof monopoliyani vujudga kelishiga olib keladi.
Yukoridagi ma’lumotlarga kura kelishuv strategiyasini kurib chikamiz.
Misol duopol bozorda ikkita firma xarakat kiliyapti. Umumiy bozor talabi R-300-0,5Q_D. Firmalarning umumiy xarajatlari funksiyalari kuyidagicha berilgan:
TS₁=0,25 q ; TS₂=30q₂
Ikkala firma kartel tuzib xarakat kilmokchi. Kelishuvga kura umumiy foydaning 38%ni birinchi firma , 62%ni ikkinchi firma olmokchi deylik. Xar bir firmaning ishlab chikarish xajmini, bozor narxini va firmalar oladigan foydani xisoblash zarur.
Yechish. Bozor talabini kuyidagicha yozamiz:
R=300 - 0,5 (q₁ + q₂) bu yerda Q_D = q₁ + q₂ (1)

Umumiy foyda kuyidagiga teng:

Bundan va berilgan ma’lumotlarga kura foyda kuyidagiga teng:
(2)
(1)dagi kiymatni (2)ga kuysak
(3)

(3) ni ixchamlasak kuyidagini olamiz:

(4)
Umumiy foydani maksimallashtiradigan q₁ va q₂ larni topish uchun (4)dan q₁ va q₂ buyicha xususiy xosila olib, ularn nolga tenglashtirib, q₁ va q₂larga nisbatan yechamiz.