Боб. «Молиявий ҳисоб» фанининг предмети, тадқИҚот усуллари

Бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш ва юритишни тартибга солувчи меъёрий хужжатлар.

Мамлакатимизнинг субъектларида бухгалтерия ҳисоби 1996 йил 30 августда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Президенти томонидан тасдиқланган «Бухгалтерия ҳисоби тЎгърисида»ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунига асосланиб ташкил этилади.
Бу Қонунга кЎра Республикамизнинг субъектларида бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини тартибга солиш, бухгалтерия ҳисобининг стандартларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш Республика Молия вазирлиги томонидан амалга оширилади. Бухгалтерия ҳисобини юритиш тартиби эса меъёрий хужжатларда келтирилган тегишли қоидаларига асосланади. Шу жумладан кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун бухгалтерия ҳисобини соддалаштириб юритиш стандарти ҳам, бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари билан белгиланади.
Бухгалтерия ҳисобини юритишнинг ушбу қоидалари бу борадаги жаҳон стандартларига мосланган бЎлиб, ривожланган бозор иқтисодиёти шароитидаги мамлакатларнинг субъектларида юритилаётган бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи учун зарур бЎлган энг асосий тамойиллари «консепсиялари»ни мамлакатимизнинг субъектларида жорий этишга қаратилган.
Умуман олганда, ривожланган мамлакатларда ҳозирги пайтда бухгалтерия ҳисобининг 20 дан ортиқ тамойиллари мавжуд.
Маълумки, режали-маъмурий иқтисодиёт шароитида бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаси юқорида турувчи вазирликлар, идоралар, статистика ва солиқ органлари каби давлат бошқарув органлари учун ахборотларни йигъиш ва ишлашдан иборат эди. Рорхона фаолияти тЎгърисидаги энг муҳим масалалар, жумладан, режалаштириш, нарх-наволарни белгилаш, мол сотиб олиш ва уларни истеъмолчиларга этказиб бериш, корхона ходимларининг иш ҳақини белгилаш ва бошқа шу каби масалалар юқорида турувчи давлат органлари томонидан ҳал қилинар эди. Рорхоналар давлат мулкчилигини бошқаришнинг алоҳида бир босқичи сифатида қаралар, бухгалтерия ҳисоби эса мулкнинг бут сақланиши тЎгърисидаги ахборот билан таъминлар эди.
Давлат ягона мулк эгаси ва корхонанинг инвестори бЎлиб ҳисобланар эди. Бундай шароитда корхонанинг ҳисоботи давлат топшириқларини бажариш, давлат бюджетига қилинадиган ажратмаларнинг тЎгърилигини текшириш ва статистика ахборотларни йигъиш воситаси бЎлиб хизмат қилар эди. Шунинг учун бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи олдига қЎйиладиган асосий талаблар қуйидагилардан иборат эди:
қатъий бир хиллик (унификасияланганлик);
ишлаб чиқариш топшириқларининг бажарилишини акс эттирадиган кЎрсаткичларга мЎлжал қилиш;
солиқ солиш базасини ва бюджетга бошқа ажратмаларни ҳисоблаш:
Субъектларнинг фаолияти бозор иқтисодиётида олдингига қараганда анча фарқ қилади. Бу фарқлар қуйидагилар билан богълиқ:

1. 
   Бозор иқтисодиёти шароитида мулкчиликнинг таркиби Ўзгариб, давлат мулкчилиги жамиятдаги мулкчиликнинг фақат бир турига айланади, субъект фаолиятидан манфаатдор бЎлган кЎплаб янги мулкчилик юзага келади, чунки улар бу субъектга Ўз маблагъларини қЎядилар.
   
2. 
   Субъектлар рақобатчиликда энгиб чиқиш ва самарали молиявий натижалар берадиган қарорларни қабул қилишга ҳаракат қиладилар ва шу мақсадда бозор конъюктурасини Ўрганадилар, Ўз фаолиятини мустақил режалаштирадилар, мол этказиб берувчи ва харидорларни топадилар, нарх- наволарни мустақил белгилайдилар ва ҳоказо;
   
3. 
   Бюджетдан молиялаш ва давлат кредитларини олишдан ташқари эндиликда субъектлар фақат харидорлар ва товарларни сотиш бозорлари учун рақобатчилик курашида қатнашибгина қолмай, ундан ташқари, тижорат банкларининг кредит ресурслари ҳамда потенсиал инвесторларнинг шундай маблагълари учун рақобатчилик курашини олиб борадилар.
   

Шунинг учун субъектда биринчидан бошқарув қарорларини чиқариш ва уларнинг натижаларини баҳолаш учун Ўз вақтида ва тЎлиқ бЎлган ахборотни олиш эҳтиёжи тугъилади. Иккинчи томондан, субъектлар тегишли ахборотни шу субъектларга Ўз маблагъларини қЎйган мавжуд инвесторлар ва бЎлгъуси инвесторларга ҳам топшириши керак бЎлади. Шу билан бирга бозор иқтисодиёти шароитида солиқ ажратмаларининг тЎгърилиги ҳақида ҳам ҳисобот бериш сақланиб қолади.
Шундай қилиб, бухгалтерия ҳисоби бозор иқтисодиётига Ўтиш муносабати билан ҳисобчилик ва статистика функсияларини бажарувчи воситасидан субъектларнинг фаолияти тЎгърисидаги ахборотни йигъиш, ишлаш ва топшириш қуролига айланади. Бу ахборотдан манфаатдор томонлар Ўз ихтиёридаги вақтинча ортиқча маблагъларни самаралироқ инвестисия қилиш тЎгърисидаги асосланган қарорлар қабул қилиш учун фойдаланадилар.
Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда бухгалтерия ҳисобини бизнес тили деб аташади. Уни Ўрганиш ҳар қандай тилни Ўрганишга жуда Ўхшаб кетади ва бухгалтерия ҳисобида ишлатиладиган кЎпчилик сЎзлар ҳаётда қЎлланиладиган худди шундай сЎзларга қараганда бошқача маънога эга бЎлганлиги сабабли уни Ўрганиш бироз қийинроқ туюлади.
Ҳар қандай тил ҳам бухгалтерия ҳисобидек, жамиятнинг Ўзгариб бораётган эҳтиёжига жавобан ривожланиб ва Ўзгариб боради. Бухгалтерия ҳисобида қЎлланиб келинаётган қоидалар ҳам ёки уларнинг бир қисми жамиятнинг Ўзгариб бораётган эҳтиёжларига қараб Ўзгартирилиши мумкин.

3.