Bobomurodova Mohira Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma

1.Darvoqe, o’tgan har bir lahza asli tarix, adabiyot esa,asosan, kechgan voqelik 
– hodisalar tasviri bilan ish ko’radi. 2.Ammo muallif bunda o’tmish umr sog’imchi 
yoxud adatdagi qo’msov – nostalgiyani maqsad qilgan emas, boshqa dard, 
muddaolar ham borki, kitobni o’qiganda anglaysiz. 3.Dastlabgisi – electron 
pochta orqali kelgan maktub Ravshan Akobirovdan edi. 4.Otdoshing – Farhod 
maktubni bitiray deb qoldi, Londonga borib o’qimoqchi, passport olishi kerak. 
5.Fikrni bir joyga jamlashga, ko’p yillar burun kechgan o’sha voqealarni birma-
bir nazardan o’tkazib, qay o’rinda yoshlik qilgani – xatoga yo’l qo’yganini anglab 
yetishga kuch topolmayotir. 6.Atay sheriklaridan qochib orqadagi bo’sh 
o’rindiqqa o’tib olgan safar guruhining rahbari – san’at arbobi Farhod Ramazon 
daf’atan bezovtalandi. 7.Ertaga kinofestivalda namoyish etilajak filmdagi bosh 

---

124 
qahramon – “qizlarning qorovuli” ham shu. 8.Bir nimalar yozib tashlagisi keladi, 
ammo kunduzgi horg’inlikni, allaqanday qo’rquv – jur’atsizlikmi qo’lini chandib, 
o’rnidan qo’zg’admay qo’yadi.
3-topshiriq: Qaysi gap bo’lagi ajratilgan?
1.Tirik ulki, undan keyin qolsa joy – hovuz, ko’l-u ko’prik-la karvonsaroy. 
2.Odam ikki marta yashamaydi, lekin bir marta – mazmunli yashashni ham 
bilmaydiganlar ko’p. 3.Agarda razm solib qaralsa, aksariyat kishilar hayotning 
ko’p qismi bo’lmag’ur ishlarga, anchginasi bekorchilikka, umrning yaxlit o’zi esa 
nokerak narsalarga sarflanadi. 4.O’z hayotining mohiyatini bilmaydigan 
kishilarning, befarqlarning ahvoliga voy. 5.Farosatsizlik, axloqsizlik orqasida 
faqat huzur-halovatga mukkasidan ketganlarning, yengil-yelpi fikrlovchilarning 
hayoti sariq chaqaga ham arzimaydi. 
Ajratilgan bo’laklarni ajratish usullari
Ular 2 xil bo’ladi:
1)Tartibni o’zgartirish. Bu yo’l bilan ajratish sifatlovchi aniqlovchiga va ravish 
holiga xos: Yaproqlar – sariq, qizg’ish, ko’kimtir – oftobda tovlanardi. Shunday 
yashar – sokin, bezavol.
2) Bir nomni boshqacha nomlash yoki izohlash orqali gap bo’laklarini ajratish. 
Bunday yo’l bilan ajratish sifatlovchi aniqlovchi va ravish holidan boshqa barcha 
gap bo’laklariga tegishli: Lingvistika – tilshunoslik, mening sevgan fanim bo’ladi.
Izohlash yo’li bilan ajratilgan bo’laklar gapning boshqa bo’laklaridan vergul, 
ba’zan tire bilan ajratiladi: Men ko’rsatigan stulga – to’rga o’tib o’tirdim.
Eslatma: Unda, Halimning ukasida, qiziqarli kitoblar ko’p. Bu gapdagi unda, 
Halimning ukasida bo’laklari ikki kishini bildirsa va sanash ohangi bilan talaffuz 
qilinsa, uyushiq bo’lak, bir kishini bildirib, ikkinchisi birinchisidan biroz 
to’xtamdan so’ng pastroq ohang bilan talaffuz qilinsa, ajratilgan bo’lak bo’ladi. 
Ya’ni ajratilgan bo’laklar bir tushunchaning ikki nomi. Ajratilgan bo’laklar bitta 
shaxs yoki bitta narsani ikki marta nomlaydi. Uyushiq bo’laklar esa bir necha 
shaxs yoki narsalarni ifodalaydi.
Gap bo’laklari bilan aloqaga kirishmaydigan bo’laklar.Undalma 
So’zlovchining nutqi qaratilganshaxsni bildirgan so’z undalma deyiladi. 
Undalmalar aytilayotgan fikrga tinglovchining diqqatini tortish uchun xizmat 
qiladi. Shuning uchun, odatda, ular II shaxsga qaratilgan bo’ladi: Opa, urma 
qalbimga tikan.Undalmalarning tagiga ikkita to’lqinli chiziq chiziladi. 
Undalmalar bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so’zlar bilan 
ifodalanadi.Bunda ular gapning egasiga juda o’xshab ketadi.Ammo ega gapda 
grammatik jihatdan gapda kesim bilan bog’lanadi, undalmalar esa grammatik 
jihatdan hech bir bo’lakka bog’lanmaydi.Undalmalar gapda alohida ohang bilan 
ajratib aytiladi: Arpangizni xom o’rdimmi, uka. 
Ko’pinca shaxs otlari, qarindoshlik, hunar-kasbni o’rsatuvchiso’zlar undalma 
bo’lib keladi: O’quvchilar, vaqtning qadriga yetinglar. 

---

125 
Undalmalar ba’zan jonivorlar yoki jonsiz narsalargaham qaratiladi: Qozivoy, men