Bobomurodova Mohira Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma

akademik (izohlovchi) Habib Abdullayev(izohlanmish) 
Izohlovchi va izohlanmish bitishuv yo’li bilan birikib, izohlovchili birikma 
hisoblanadi. Bunda har ikki bo’lak, asosan, ot bilan ifodalanadi. Izohlovchi 
izhlanmishga tobelanmasligi bilan aniqlovchining boshqa turlaridan farq qiladi. 
Izohlovchilar quyidagi ma’nolarni bildiradi: 
1. Unvonni: kapitan Mansurov 
2. Amalni: direktor Xoliqov 
3. Mashg’ulot, kasb, mutaxasislikni:oshpaz Shukur 
4. jinsi: o’g’il bola 
5. Qarindoshlikni: Po’lat tog’a 
6. Laqabni: Juman pismiq 
7. Taxallusni: Alisher Navoiy 

---

108 
8. O’xshashlikni: ona – Vatan; Sahnaga gul ko’targan gulchalar-qizchalar 
chiqdilar. Bunda izohlovchi va izohlanmishning orasiga chiziqcha qo’yiladi. 
Daraxtlarning xivich sochini yaproq-ro’molchalar o’ragandir. 
Izohlovchili birikmalarda izohlovchi va izohlanmish o’rnini almashtirish ma’noga 
ham so’z birikmasidagi so’zlararo munosabatlarga ham ta’sir etmaydi.Ayol 
hamshira birikmasida ayol izohlovchi, hamshira izohlanmish bo’lsa, hamshira 
ayol birikmasida, aksincha, hamshira izohlovchi, ayol izohlanmish. 
Izohlovchilarning sifatlovchi aniqlovchilarda farqi:
1.Sifatlovchi sifatlanmishning belgisini bildiradi, sifatlovchi, asosan, sifat bilan 
ifodalanadi: qizil gul. Izohlovchi esa ot bilan ifodalanib, uni qayta nomlash uchun 
ishlatiladi: professor G’ozi Olim Yunusov. 
2.Sifatlovchi gapda o’zicha alohida so’roqqa javob bo’ladi va mustaqil gap bo’lagi 
vazifasida keladi. Izohlavchi va izohlanmish bitta so’roqqa javob bo’ladi va gapda 
bitta bo’lak vazifasini bajaradi. Yaxshi inson farosatli bo’lishi kerak. Shoira 
Zulfiyaning she’rlari o’qildi.
3.Sifatlovchining gapdagi o’rni qat’iy, ya’ni sifatlanmishdan oldin keladi. 
izohlovchi esa izohlanmishdan oldin ham, keyin ham kelishi mumkin: 
mayin(aniqlovchi) shabada (aniqlanmish); usta Olim – Olim usta 
Eslatma: Izohlovchi taxallus va o’xshatish ma’nolarini bildirganda, izohlovchi va 
izohlanmish o’rtasiga tire qo’yiladi: Erk kuychisi – Abdulhamid Cho’lpon 
she’rlarini sevib o’qiyman. 
1-topshiriq: Gaplar tarkibidan aniqlovchilarni toping va ular qaysi gap bo’lagiga 
tobelanganligini aniqlang. 
1.Hunari va odobi bo’lmagan kishidan baxt va davlat ketadi. 2Hunar bilan 
davlat birikishi barcha nodir narsalardan ham qimmatliroqdir. 3.Kasb ayla nishot 
mehnat oyinlik aro, kum ishrat umidi keldi g’amginlik aro. 4.Tikansiz gul, sadafsiz 
dur, mashaqqatsiz hunar bo’lmas. 5. Kissayi purzar emish elga hunar, behunar 
elni derlar rishi xar. 6.Qaysi ilm va hunar kishining aqliga, ruhiga tarbiya berar 
ekan, unday ilm va hunar o’z egasini har doim qo’llab-quvvatlaydi. 
2-topshiriq:  Aniqlovchilarning turlarini va qaysi so’z turkumi bilan 
ifogalanganligini aniqlang. 
1.Nodonlardek otangning kimligini pesh qilma, o’zingga sen hunardin o’zgani 
ota bilma. 2.Kamol ahli aro, albatta, topg’ay izzati oily, har qaysi kasbida har 
kimsakim qildi hunar ixlos. 3.Har bir hunarg’a bordur mushkul base mashaqqat, 
beranj muft davlat bor elga nogahonda. 4.Hojatmand kishini noumid qaytarma. 
5.Agar yerga topshirsang bir arpa dona, o’rim payti berar bir yuz dona. 
6.Rayimbek dodxoh qilich yalanglab, sipohlar oldida olomonga qarab yugurdi. 
Biroq uning bu g’ayrati o’zi uchun halokat bilan natijalanib, Usta Mo’minjon 
ismlik bir miltiq ustasining otgan o’qi bilan ko’kragidan yaralanib yiqildi.
To’ldiruvchi. Gapning biror bo’lagiga boshqaruv yo’li bilan bog’lanib,uni 
to’ldirib kelgan ikkinchi darajali bo’lak to’ldiruvchi deyiladi: Men unga qaradim. 
To’ldiruvchilar ko’pincha kesimga bog’lanadi: U eshikni sekin yopdi. 
To’ldiruvchi ikki xil bo’ladi: 
1. Vositasiz to’ldiruvchi 

---

109 
2. Vositali to’ldiruvchi 
Vositasiz to’ldiruvchi. Odatda kesimda anglashilgan harakatni to’g’ridan to’g’ri 
o’z ustida olgan predmet yo kimsani bildiruvchi va kimni?, nimani?, qayerni? 
so’roqlariga javob bo’luvchi so’z vositasiz to’ldiruvchi sanaladi.
Vositasiz to’ldiruvchilar belgili va belgisiz tshum kelishigi shakllari bilan 
ifodalanadi va har doim o’timli fe’lga bog’lanadi: Shoirlari she’rin yozadi. 
Vositasiz to’ldiruvchi quyidagicha ifodalanadi: 
1)ot bilan: Mezbonlar mehmonni ko’rib quvonib ketishdi. 
2)olmosh bilan: Hammani o’ynatish shart. 
3)harakat nomi bilan:Yozishni yomon ko’raman. 
4)ibora bilan: Qo’shnimizning tarvuzi qo’ltig’idan tushganini eshitdim. 
5)ajralmas birkma bilan: Bola bir guruh jangchilarni botqoqlikdan o’tkazib