Бөлүм Экономикалык негизи, негизги каражаттардын мазмуну жана эсепке алуу

Негизги каражаттардын түшүүсүн эсепке алуу
Негизги каражаттарды бир нече жол менен сатып алууга болот:

• 
  акча каражаттары үчүн
  
• 
  кредитке
  
• 
  акчалай эмес операциялар аркылуу (алмашуу)
  
• 
  башка субъекттин белеги катары
  

-Бухгалтердик өткөрүүлөрдө акча каражаттарына негизги каражаттарды сатып алуу боюнча төмөнкүдөй:
Дт 2100 "негизги каражаттар"
Кт 1110 "Касса"
- Кредитке негизги каражаттарды сатып алуу-эгерде негизги каражаттар төлөмдүн адаттагы шарттарынан ашкан мезгилге төлөө мөөнөтүн кийинкиге жылдыруу шартында сатылып алынса, өздүк нарк дароо төлөөдө төлөнүүгө тийиш болгон суммага барабар болот. Бул чоңдук менен суммардык төлөмдөрдүн ортосундагы айырма, эгерде ал ФОЭСтин "зайымдар боюнча сарптоолор" деп аталган 23-стандартына ылайык уруксат берилген альтернативдик ыкмага ылайык капиталдаштырылбаса, кредит боюнча пайыздарды төлөөгө кеткен чыгаша катары таанылат.
-Активдерди алмашуу – нак эмес операцияларды эсепке алуу боюнча төмөнкү эрежелер бар:
1. Наркы алмашуу учурунда алынган активдин наркын төлөнгөн же алынган кандай болбосун акча каражаттарына корректировкалоону эске алуу менен ордун толтуруу катары берилген активдин наркы менен салыштыруу жолу менен белгиленет.
2. Эгерде алмашууга бизнес тарабынан колдонулган окшош активдер, алмашуу учурунда берилген актив сыяктуу эле, катышса, алмашуу киреше алуу процесси катары каралбайт жана ошого жараша пайда да, чыгым да таанылбайт. Жаңы актив алмашуу учурунда берилген жана алынган ар кандай акча каражаттарына же алардын эквиваленттерине корректировкаланган активдин баланстык наркы боюнча жазылат.
3. Эгерде окшош эмес активдер алмаштырылса, алынган активдин наркы анын адилет наркына шилтеме берүү менен бааланат, бул адатта, берилген жана алынган ар кандай акча каражаттарына же алардын эквиваленттерине корректировкаланган, анын ордуна берилген активдин адилет наркы болуп саналат. Алмашуу киреше алуу процесси катары каралат жана ошого жараша пайда же чыгым таанылат.
4. Акциялардын ордуна сатылып алынган негизги каражаттар - акциялар негизги каражаттарды сатып алуу максатында чыгарылганда, активдер активдин адилет наркы боюнча же акциялардын адилет наркы боюнча чагылдырылат, алардын кайсынысы объективдүү жана анык.
5. Белекке алынган негизги каражаттар–мамлекеттик органдар өндүрүштүн тигил же бул райондо жайгашуусуна стимул катары негизги каражаттарды кайсы бир ишканага белекке берген учурлар болот. Айрым учурларда, негизги каражаттар ишканага белгилүү бир шарттарда белекке берилет, Мисалы: белгиленген мөөнөттө белгилүү бир сандагы адамдарды жумушка алуу.
Кээде негизги каражаттарды белек кылуу акционерлер тарабынан каржылык кыйынчылык учурунда ишканага жардам берүү үчүн жасалат.
Негизги каражаттарды тартуу-бул ресурстарды бир багытта өз ара берүү. Белекке берилген активдин булагы жана ишкананын капиталын көтөрөт. Белекке алынган активдер таза кирешеге таасирин тийгизбейт, анткени ишкана бул каражаттарды тапкан эмес.
Негизги каражаттардын келип түшүүсүн эсепке алуу боюнча операцияларды документтештирүү. Негизги каражаттардын келип түшүүсүнүн төмөнкү операциялары айырмаланат:

• 
  бүткөн курулуштарды жана курулмаларды пайдаланууга кабыл алуу;
  
• 
  жана жабдуу боюнча бүткөрүлгөн иштер, баштапкы наркты жогорулатат;
  
• 
  жана монтаждоону талап кылбаган жабдууларды, ошондой эле монтаждоону талап кылган, бирок туруктуу запаска, инвентардык инструменттерге арналган жабдууларды сатып алууга укуктуу.
  
• 
  келишимдерде каралган иштер боюнча орун алган негизги каражаттар боюнча бүткөрүлгөн капиталдык иштерди кабыл алуу;
  
• 
  мурда пайдаланылып келген негизги каражаттарды сатып алууга;
  
• 
  башка ишканалардан жана уюмдардан негизги каражаттардын кайтарымсыз түшүүсү;
  
• 
  Өкмөтүнүн чечими боюнча негизги каражаттарды;
  
• 
  негизги каражаттарды инвентаризациялоо;
  
• 
  негизги каражаттарга которулган, мурда баалуулугу төмөн жана тез эскирүүчү предметтердин курамына туура эмес чегерилген объекттер.
  

Документтик түрдө негизги каражаттардын келип түшүүсү боюнча операциялар ишкананын объектилерди кабыл алууну, өткөрүп берүүнү (эсептен чыгарууну) жана эксплуатациялоону жүзөгө ашыруучу бөлүмдөрүнүн (цехтердин, бөлүмдөрдүн, участоктордун ж.б.) кызматкерлери, эсепке алуу аппаратынын кызматкерлеринин милдеттүү катышуусу менен аткарылат.
Директор тарабынан дайындалган негизги каражаттардын курамына объекттерди ишке киргизүү "негизги каражаттарды кабыл алуу - өткөрүп берүү актысы" менен таризделет (ТКК ОС-1 формасы). Акт негизги каражаттардын ар кандай түрлөрү - имараттар, машиналар, аспаптар ж.б. келип түшкөндө түзүлөт, мында ар бир объектке өзүнчө акт түзүлөт.
Эгерде бир эле учурда бир нече объект кабыл алынса, чарбалык инвентарга, инструменттерге ж.б. карата гана жалпы актыны түзүүгө жол берилет, эгерде бул инвентардык объекттер бирдей типте болсо, наркы бирдей болсо жана бир эле адамдын жоопкерчилиги астында кабыл алынса.
Ишкананын жетекчисинин буйругу боюнча ишканага келип түшкөн негизги каражаттарды кабыл алуу үчүн комиссия түзүлөт. Эксплуатациялоодо мурда болгон негизги каражаттар ишканага түшкөн учурда негизги каражаттарды кабыл алуу-өткөрүп берүү актысында эскирүү суммасы көрсөтүлөт. Актыга техникалык документтер тиркелет.
Капиталдык салымдар тартибинде жүргүзүлүүчү жана анын баланстык наркын көбөйтүүчү объектти бүткөрүү жана толуктап жабдуу боюнча бүткөрүлгөн иштерди кабыл алуу "оңдолгон, реконструкцияланган жана модернизацияланган объекттерди кабыл алуу-өткөрүү актысы" менен таризделет.
Уюмдун жетекчиси тарабынан бекитилген бул документ, ошол инвентардык объектке тиешелүү техникалык документтер менен бирге ишкананын бухгалтериясына берилет. Бухгалтерия бул документтердин негизинде керектүү инвентардык карточканы ачат, объектке катар номер ыйгарат, андан кийин кабыл алуу - өткөрүп берүү актысына коюлат.
Инвентардык карточкаларды толтуруу баштапкы документтердин негизинде жүргүзүлөт: негизги каражаттарды сатып алууга, курууга, которууга жана эсептен чыгарууга кабыл алуу - өткөрүп берүү актыларынын, техникалык паспорттордун ж.б. документтердин негизинде жүргүзүлөт. Инвентардык карталарга техникалык документтердин бардык көрсөткүчтөрү киргизилиши керек. Объекттердин мүнөздөмөсү жана анын айрым структуралык элементтери кыска болушу керек жана объекттин жеке өзгөчөлүктөрүн чагылдырышы керек. Бир имаратта чыгымдар өзүнчө пландаштырылып жаткан ишканалардын бир нече түзүмдүк бөлүмдөрүн жайгаштырууда объектиге жалпы инвентардык карточканы, ошондой эле тиешелүү пайдалануучулардын ортосунда инвентардык объекттин аянтынын жана баланстык наркынын бекитилген бөлүштүрүлүшүнө ылайык чыгымдардын ар бир багыты боюнча "амортизацияны эсептөө үчүн" деген белгиси бар маалымдама инвентардык карточканы өзүнчө ачуу керек. Ишкананын эсебине учурдагы ижарадан кабыл алынган негизги каражаттарга инвентардык карточкалар ачылбайт. Мындай негизги каражаттардын балансталбаган аналитикалык эсебинин регистри катары ошол объекттин инвентардык карточкасынын көчүрмөсү же объекттерди кабыл алуу-өткөрүп берүү актысына бухгалтерия тарабынан тиркелген инвентардык китептен көчүрмө кызмат кылат. Бул карточкалар бухгалтердик карточкада өзүнчө сакталат. Негизги каражаттары аз болгон ишканаларда эсепке алуу жумуштарынын эмгек сыйымдуулугун кыскартуу максатында объекттик эсепке алуу инвентардык китепте уюштурулушу мүмкүн. Китепке жазуулар негизги каражаттардын квалификациялык топтору боюнча жана алардын жайгашкан жери боюнча жүргүзүлөт. Бул инвентардык объектке тиешелүү техникалык документтер ошол инвентардык объектиге ачылгандан кийин ага инвентардык карточканы ачкандан кийин бухгалтерияда сакталбайт, ишкананын тиешелүү бөлүмүнө тил кат менен берилет. Инвентардык карточкаларды толтуруу тизимдерде катталат, алар негизги каражаттардын объектилеринин классификациялык топтору боюнча бухгалтерия тарабынан киргизилет. Ишкананын бухгалтериясында сакталып турган бир нускадагы инвентардык китепте негизги каражаттарды эсепке алган ишканалар. Негизги каражаттардын жайгашкан жери боюнча эсепке алуу инвентардык тизмеде жүзөгө ашырылат. Ишканаларга инвентардык карточкаларда жайгашкан жери боюнча объекттердин эсебин жүргүзүүгө уруксат берилет. Бул учурда инвентардык карточкалар бухгалтерия тарабынан эки нускада чыгарылат, алардын экинчи нускасы объект жайгашкан жерге берилет. Объект жылдырылганда, бул инстанция кыймылдуу коштомо кагазы менен бирге жаңы жайгашкан жери боюнча берилет .
Негизги каражаттардын жайгашкан жери боюнча алардын объектилик эсеби боюнча маалыматтар инвентардык карточкалардагы жазууларга окшош болууга тийиш аркылуу жетишилген бухгалтерияда сакталат. Инвентардык карточкаларда отчеттук ай үчүн жазуулардын жыйынтыктоочу маалыматтары боюнча бухгалтерияда алардын классификациялык топтору боюнча негизги каражаттардын болушу жана кыймылы жөнүндө аналитикалык маалыматтарды алуу үчүн толтурулат. Бул карталар ар бир тармактык топко жана негизги каражаттарды пайдалануу белгилери боюнча өзүнчө жүргүзүлөт, ал эми ишкананын негизги каражаттарынын тармактык тобу боюнча - негизги каражаттардын түрлөрү боюнча мындан тышкары. Кыймыл карточкаларында ички орун которуштуруу операциялары боюнча маалыматтар да чагылдырылууга тийиш, алардын натыйжасында негизги каражаттардын объекттеринин тармактык таандыктыгы өзгөрөт.
Ишкананын бухгалтериясында картотека түзүлүшү мүмкүн, анда эреже катары инвентардык карточкалар негизги каражаттардын тармактык классификациялык топтору боюнча, ал эми бул топтордун ичинде - объекттерди эксплуатациялоо орду боюнча, түрлөрү боюнча жайгаштырылат. Негизги каражаттардын келип түшүүсүн жана пайдаланылышын эсепке алууну автоматташтыруу шарттарында бухгалтердик эсепти автоматташтыруунун талаптарына жооп берген баштапкы документтердин типтүү бирдейлештирилген формалары да колдонулушу мүмкүн. Мында каралып жаткан эсептик маалыматтын тууралыгын жогорулатуу операцияларын иштеп чыгууну жөнөкөйлөтүү үчүн баштапкы документтерде маанисин маалыматтарды андан ары автоматташтырылган иштеп чыгууда алуу каралган реквизиттер толтурулбайт.
Мисалы, көрсөтүлгөн баштапкы документтерде амортизациялык чегерүүлөрдүн нормалары жазылбайт, анткени бул маалыматтар иштөө шарттарында машиналык сактагычта сакталган, тиешелүү фонддор боюнча амортизациялык чегерүүлөрдүн нормаларынын негизинде түзүлгөн атайын маалымдамадан автоматтык түрдө тандалат. Ишканада маалыматты иштеп чыгуунун зарыл болгон техникалык каражаттары болгон учурда баштапкы документтерди колдонуу менен негизги каражаттардын кыймылы боюнча операцияларды автоматташтыруу мүмкүн.
Негизги каражаттардын кыймыл операциялары боюнча тиешелүү түрдө таризделген баштапкы документтер иштеп чыгуу үчүн компьютердик иштеп чыгууга берилет. Салттуу баштапкы документтерди даярдоо жана өткөрүп берүү "ТЕS-групп" ЖЧКнын бухгалтериясынын кызматкерлери тарабынан жүргүзүлөт.
Мен бул карталардын негизинде ишкананын негизги каражаттардын колдо болгон бардык жолу объектилерди боюнча эсепке алуу маалыматтары катары эсепке алууну автоматташтыруу келип түшүүлөр жана негизги каражаттарды пайдалануу, анткени, компьютер программаларынын негизинде негизги каражаттарды эсепке алуу документалдык киргизүү бул тартипти пайдалануу үчүн уюмду сунуш жана компьютер алып жүрүүчү сакталат. Мында ар бир инвентардык объект боюнча компьютердик алып жүрүүчүдө инвентардык карточканын бардык маалыматтары жазылат. Негизги каражаттардын объекттери боюнча эсепке алуу маалыматтары өздүк негизги каражаттар боюнча маалыматтардан обочолонуп компьютердик алып жүрүүчүдө түзүлөт жана сакталат.
Инвентардык объектилерди жайгашкан жери боюнча эсепке алуу процессин автоматташтырууда инвентардык тизмелер же инвентардык карточкалар да колдонулбайт. Алардын ордуна бул максатта чыгуучу документтер - "негизги каражаттардын болушунун ведомосту" жана "негизги каражаттардын кыймылынын ведомосту" пайдаланылат. Бул ведомостторду уюмдарды колдонууну сунуштайм, анткени алар практикалык жана колдонууга ыңгайлуу жана негизги каражаттардын ар бир объектиси боюнча инвентардык карточкаларды колдонуунун жана алардын кыймылын каттоонун кереги жок.
Негизги каражаттардын болушунун ведомосту жылдын башталышына карата регламент (инвентаризация жүргүзгөндөн жана анын жыйынтыктарын эсепке алууда чагылдыргандан кийин) жана суроо-талап боюнча (каалаган датага) объекттердин жайгашкан жери боюнча негизги каражаттардын сакталышы үчүн жооптууга 2 нускада түзүлөт. Бир нускасы бухгалтерияга, экинчиси - негизги каражаттар жайгашкан объекттердин сакталышы үчүн жооптуу адамга берилет.
Ошондой эле негизги каражаттар боюнча ведомость түзүлөт.
Негизги каражаттардын кыймылынын ведомосту объекттердин жайгашкан жери боюнча негизги каражаттардын сакталышы үчүн жооптуу ар бир адам боюнча эки нускада түзүлөт. Ведомосттун бир нускасы бухгалтерияга, экинчиси объекттердин сакталышы үчүн жооп берген тиешелүү адамга берилет. ЖЧК "ТЕS-групп" негизги каражаттардын синтетикалык эсебин киргизүүдө бухгалтердик эсептин эски эсеп пландарын колдонот.