Book · November 016 citations reads 181 author

Керпе-тесек атамалары
Твсек - адамлардыц тесениу ямаса жамылыу ушын исленген 
буйым. Твсек гилем, кийиз, алаша, палас, керпеше хэм т.б. 
улыума атамасын билдиреди.
Алаша - колдан токылган кишкене тесек. Алаша сезиниц 
келип шыгыуын ала гезлеме сезине байланыстырады. 
Оны 
айырым орынларда шалша ямаса шал деп те айтады. К^ацпа 
алаша - полга тесеуде ямаса оны дийуалга илдирип койыу ушын 
да пайдаланган. К^ацпа алаша, тийкарынан, оныц токылыу 
усылына байланыелы келип шыккан.
Бойра -  ири камыстан торт муйешли етип токылган зат, 
буйым, тесек. 
Бойра 
сози 
хэзирги 
каракалпак тилинде 
колланылмайды, ол генерген сезлердиц топарына киреди. 
Мысалы: Тергс бойра, оныц устине шыпта, соц терди толыгы 
менен алатугын бир улкен гулли текиймет, еки капталына 
кишилеу еки кийиз салынды (А.Садыков).
Кийиз - ешки ямаса койдыц жунинен исленген тесек. 
Сондай-ак ол кара уйдиц устин жабатугын узик ушын 
колайластырылып 
исленеди. 
Кийиздиц 
рецине 
ямаса 
нагысларына карай туркмени кийиз, ац терлик кийиз, ак кийиз 
Хэм т.б. турлери ушырасады.
Текиймет -  нагысланып исленген кишкене кийиз. Текиймет 
сези хэзирги каракалпак тилинде колланылмайды, ол тек 
тарийхый шыгармаларда гана ушырасады. Сальщты телей 
алмаганы ушын есигиндеги тацлайына татып отырган жалгыз 
сыйырына, 
хэтте текийметпяе шекем алмадьщ па,-деди 
(А.Садыков). 
Оре текиймет - нагысланбаган туксиз yjJKeH 
текиймет. Мысалы: Аягы жерге минэсип емес екен деп бир вре 
текиймет таслады («^облан» дэстаны).
Орта Азия халыкларында, соныц ишинде каракалпак 
халкында гилем токыу енери ертеден кец ен жайган. Оган хэр 
кыйлы нагыслар салынып токылган хэм оны дийуалга тутыу 
ушын я болмаса полга тесеу ушын пайдаланган. Галы сези гилем 
сези менен бирге галы-гилем туринде айтылады. Мойнак 
райопында туксиз гилемди жаргак, гилем деп айтады.1
1 Насыров Д.С., Доспанов О. Каракалпак тилиниц диалектологиялык созлиги, 120-бет.
13

---

Тилимизде гилем сези менен байланыслы накыл-макаллар 
хэм тураклы сез дизбеклери ушырасады. Мысалы: Гилем 
сатсан 
коцсьща сат, уйине кыдырып барганыцда бир шети озицдики. 
Гилемниц нагысындай, тулпардыц шабысындай хэм т.б.
Палас — жун ямаса пахтадан ийирилген жиплерден токылган 
калыц тесек.
Шыпта уйдиц ишине тесеу ушын ямаса кара уйге узик 
орнына тутатугын жекеннен исленген буйым. Бул айырым 
хожалыкдарда еле колланылып киятыр.
Кврпеше -  ишине 
пахта салып гезлемеден сырылып 
тигилген тесек. Бурынлары керпешениц ишине койдыц ямаса 
ешкиниц жунин салып тиккен. Керпешениц кандай гезлемеден 
исленгенине карай хор кыйлы турлери болады: хан атлас шайы 
кврпеше, цурац кврпеше.
Тилимизде курамында твсек сези бар фразеологизмлер де 
ушырасады: твсек тартып жатып цалды «наукасланды, 
ауырды», твсек жацартты «кайта уйленди»; твсекке свзылды 
«дем алды». Каракалпак тилинде твсек салыу, твсек жыйнау соз 
дизбеклери де кец колланылады. Тосектиц кустыц пэринен 
исленген турин пэртвсек ямаса пэр кепирен деп те атайды.
Дастыц бастыц астына дастанып жатыу ушын ишине пэр 
ямаса пахта салып исленген кепшик. Каракалпак тилинде оныц 
жун дастыц, пэр дастыц, мамыц дастыц, цурац дастыц деген 
турлери ушырасады. Каракалпак тилинде дастыц сезиниц 
синоними сыпатында кепшик сези колланылады.
Кврпе - жамылып жатыу ушын ишине пахта салып, асты, 
усти капланып сырылган мулк. Керпениц кандай гезлемеден 
ислениуине карай сэтийин кврпе, шайы кврпе, шыт кврпе, без 
кврпе хэм т.б. турлери бар. Халкымыз арасында Кврпеце царап 
аяц узат. Кебир жердиц кврпеси, жауын жердиц сорпасы. Кврпе 
жуцасы тоздырады, кеуил жуцасы аздырады деген накыл- 
макаллар ушырасады.
Хэзирги тилимизде колланылмайтугын еркеше (ердиц 
астына салынатугын тесек ямаса намаз окыган уактында астына 
жаятугын тесекше), туулак (жуни алынбаган жаргак пестек), 
пестек деген сезлер бурын «тесек» мэнисин билдирген.
14
Жергек -  жас нэрестени белеп орайтугын, белегенде астына 
салатугын шуберек, тауар. Ш.Рахматуллаевтыц пикиринше, 
жергек сези ески туркий тилинде «ора» мэнисин ацлаткан йор 
фейилине га+к косымтасыньщ косылыуынан жасалган. Жергек 
сези улыума туркий тиллерге ортак сез: уйгыр тилинде йегэк, 
езбек тилинде йургак, башкурт тилинде юргэк, тува тилинде 
чвргек.1
Н.Тилеубергенова XIX эсирдиц акыры хэм XX эсирдиц 
басындагы тесеклердиц ислениу усыллары хаккында кыскаша 
маглыумат берген. Кара уйлердиц едени топан сыбау болып, 
оныц устине кыйра, бойралар теселген. Кыйра хэм бойраларды 
еркек адамлар, шыпта хэм шийлерди хаял адамлар токыган. 
Кыйра бойрага Караганда жууанырак болады. Оныц устине 
кийиз, алаша айырым хожалыклар жагдайына карай гилем 
тесеген.2
Богжама - керпе-тесек салып койылатугын тукли нагыслы 
буйым. К^аршын - кийим-кеншек салып койыу ушын бет жагына 
нагыс ойылып токылган калта. А.С.Морозованыц жазыуынша, 
Каршын чемодан тэризли болган, онда кийимлер сакданган.3 
Мысаллар: Апам аршаныц устиндеги царшын, богжамаларды 
жылдам-жылдам алып жерге койып атыр (Т.Кайыпбергенов). 
Бала сабаякты емес, гене-кекси, «бэхэрге елмей шыксам каплап 
аларман»-деп, 
анасыныц 
керпелик 
пахта 
тыгып 
койган 
царшынын экелип, терезиниц астына торс еткизди (Ш.Сейтов).
Сондай-ак 
бул топарга дорожка, матрац, простыня, одеяло 
хэм т.б. киреди.