Borliq falsafasi –ontologiya borliq haqidagi falsafiy ta’limot

Shifokor-ontolog – aslida tuzatuvchi rolini bajaradi, kasallikning sabablari va oqibatlarini, eskirgan yoki zararli dasturlarni va viruslarni, irsiy dasturlarni aniqlaydi va yo’q qiladi, har bir qavatda «manba» kodini tiklaydi, insonning o’sishiga va insonga aylanishiga to’sqinlik qiladigan hamma narsani bartaraf etadi. «Inson so’zi mag’rur jaranglaydi», degan hayqiriq biron bir shaxsga nisbatan sodda tuyuls-ada, unchalik aniq ifodalanmasa-da, shifokor uchun «Inson so’zi juda qiyin, murakkabroq tuyuladi» degan so’z juda muhim hisoblanadi. Bundan tashqari, bu murakkablik ko’p o’lchovli bo’lib, u insonning jismoniy tanasining tuzilishini qandaydir tarzda tushunish uchun ko’p yillik tibbiyot maktabi va rezidentlik talab etiladi. Bu borada butun hayoti davomida oddiy odamlar o’zlarining hissiy, moddiy va ma’naviy hayotining sog’lom yashashi uchun zarur bo’lgan sohalarini barpo etadilar va kamdan-kamlargina bunda mukammallikka erishadi. Bugungi kunda G’arbga «sharqiy» tibbiy an’analar va o’z-o’zini rivojlantirish texnikalarining kirib borishi tufayli insonning energetik tabiati qanchalik murakkab ekanligi aniq bo’ldi. Bunga insonda ma’naviy aloqalarni mustahkamlash zarurligini qo’shsangiz, nihoyatda murakkab aglomeratsiyaga⁶ ega bo’lasiz... Shuning uchun qadimgi odamlar haqli ravishda: «O’zingizni biling va shunda siz butun dunyoni bilib olasiz», deb ta’kidlashgan.
Inson «uyi»ning uch qismli tuzilishi: yerto’la – jismoniy tanadir, turar-joy qavatlari – hayot darajalari va tom – ma’naviy tabiat bo’lib, uning tuzilishi va unda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan muammolarni yaxshiroq tushunish uchun batafsil bayon qilish mumkin.
Inson dunyoni eng to’liq aks ettiradigan yagona mavjudotdir, uning har uch darajadagi mavjudotida: jonsiz – jismoniy tanada, jonli – hissiy va aqliy sohalarda va hayotdan yuqori – ma’naviy tabiatda ko’rinadi. Dunyoda ham, odamda ham mavjudotning uchta darajasi vertikal, ierarxik tuzilmani (bir daraja ikkinchisiga uyg’unlashgan holda) namoyish etishini anglash juda muhimdir. Shunday qilib, bugungi kunda biz odamdan ko’ra murakkab narsalarni bilmaymiz. Inson – bu butun bir narsa, ya’ni pastki qavatda (jismoniy tana darajasida) biror narsa noto’g’ri bo’lsa yoki ikkita yuqori qavatda (aqliy va ma’naviy sohada) biror narsa qurilmagan bo’lsa (odatda, hamma narsa yaxshi bo’lishi mumkin emas), odamning jismoniy tanasi, armiyadagi askar singari, yuqori qavatlardan kelgan buyruqlarni bajarishi kerak bo’ladi. Ertami-kechmi yuqoridan kelgan «noto’g’ri» buyruqlar jismoniy tanaga yetib boradi va ularni bajarishga majbur qilish bilan unga zarar yetkaza boshlaydi. Ushbu oddiy haqiqat quyidagi «Baliq boshdan sasiydi», «Uy tomdan chiriydi», «Yuqorida nima bor, shuncha pastda ham bor» va h.k. mashhur so’zlarda aks ettirilgan. Shuning uchun bemor shifokorga kelib, og’riq, qichishish, nafas qisilishi, yomon xotira va hokazolardan shikoyat qilganda, demak, uyimizning hamma qavatlarida allaqachon muammolar mavjud bo’lganligini ko’ramiz. Bularning barchasi odamning faqat yerto’lada (uning jismoniy tanasi darajasida) sodir bo’layotgan narsalarga sezgirligi bilan og’irlashib borishini bildiradi. Chunki og’riqlar faqat sezgilarda bilinadi. Darhaqiqat, qo’pol yoki jizzaki odam, odatda, buni ko’rmaydi, ahmoq o’zini ahmoq ekanligini tushunmaydi, aqldan ozgan odam o’zini g’ayritabiiy deb hisoblamaydi, ruhsiz odam ham buni anglamaydi.
Shunday qilib, biz bilamizki, Yevropa tibbiyoti asosan «erto’la» bilan ishlaydi. Ular bemorning to’qimalari va organlari darajasidan ancha oldinroq bo’lgan nafaqat molekulyar, balki atom darajasida ham sodir bo’ladigan qonunbuzarliklarni ro’yxatga olishga qodirligi bilan ajralib turadi. Hayot darajasi bilan shug’ullanadigan noan’anaviy terapiya, ular ishlaydigan qavatlar soni bilan ham farq qiladi. Masalan, klassik akupunktur hayvon darajasi bilan shug’ullansa, terapiyasi o’simlik darajasi bilan shug’ullanadi va «tom» (ma’naviy tabiat) darajasida biz yana ikkita qavatni ajratishimiz mumkin. Shunday qilib, eng to’liq detallashtirish 10 darajadan yoki qavatdan iborat: yerto’lada to’rttasi – elementar zarralar, atomlar, molekulalar va moddalar (organlar, to’qimalar) darajasiga to’g’ri keladi; hayot darajasida to’rtta – viruslar darajasi, o’simliklar darajasi, hayvon darajasi va odam darajasi; ikkitasi «tom» darajasida. Biroq bunday tafsilotlar amalda kamdan-kam hollarda kerak bo’ladi, garchi bu printsipial jihatdan inson qanday ishlashini to’liq anglash uchun foydalidir. Odamlar uyining yetarlicha va qulay tavsifi odatda besh qavat bilan chegaralanadi: yerto’la, o’simlik tagligi, hayvonlarning tagligi, odamning tagligi, tomi (ma’naviy tabiat). Ushbu tabaqalanish inson qo’lining anatomiyasi, ya’ni har bir qavatning o’z barmog’i shaklida aks etadi.
Agar biz endi terapiya muammosiga to’xtaladigan bo’lsak, unda aniq terapiya yoki davolanishni faqat bir vaqtning o’zida uyimizning barcha besh qavatida tartib olib keladigan terapiya deb atash mumkinligi aniq bo’ladi. Biroq bir yoki hatto bir necha qavat bilan ishlash bu shunchaki bemor bizga kelgan alomatlar yoki shikoyatlarni bartaraf etish vaqtidagi ba’zi urinishlardir, xolos.
Afsuski, biz uchun ma’lum bo’lgan biron bir narsa, ham Yevropa, ham noan’anaviy tibbiyot yondashuvlari yuqorida bayon qilingan terapevtik mezonga javob bermaydi. Ya’ni, boshqacha qilib aytganda, hech kim davolamaydi. Yevropa tibbiyoti asosan yerto’lada va har bir alohida shifokor faqat bitta xonasi bilan ishlaydi. An’anaviy bo’lmagan usullar odatda yuqori, ammo faqat bitta qavat bilan ishlaydi. Tibbiyotdagi ushbu holat nima uchun uning «rivojlanganiga» qaramay, bemorlar soni va o’lim darajasi kamaymayotganini tushuntiradi, garchi ma’lum sohalarda muvaffaqiyat aniq va an’anaviy va noan’anaviy yondashuvlarning kombinaiyasi ba’zida hayratlanarli natijalar beradi (vaqtinchalik bo’lsa ham). Boshqacha qilib aytganda, kasallik sabablarini hech kim yo’q qilmaydi! Dono tabiblar shunday deyishadi: «Buning sababini olib tashlang va kasallik o’z-o’zidan yo’qoladi!»
Ha, afsuski, bugungi kunda dunyodagi odamlarning aksariyati, ular kim ekanligi yoki nima bo’lishi kerakligi haqida emas, balki faqat nima bor yoki nima bo’lishi mumkinligi bilan shug’ullanadi. Qadimgi Rimda bo’lgani kabi va hozir ham odamlarni asosan «non va sirk»lar qiziqtiradi. Oddiy odamning «ruhiy inson» bo’lishga intilmasligi, hattoki shunchaki ongli odam bo’lishining o’zi ham global ma’noda uning kasal bo’lishiga sabab bo’ladi. Shuni tushunish kerakki, odamlar shifokorga davolanish masalasida olib keladigan muammolar (kasalliklar) nafaqat kecha yoki bir necha yil oldin, balki kontseptsiya shaklida ham boshlanib ulgirgan. Ko’pincha ular bizning ongu-shuurimizga chuqur singib ketgan. Boshqacha qilib aytganda, muammolar va kasalliklarning 70 foizigachasi irsiy meros tariqasida davom etib kelmoqda. Ontologiya irsiy tabiatning sabablarini olib tashlashga imkon beradigan yagona texnologiya bo’lib, oiladagi keyingi avlodlarni bunday og’ir yukdan xalos qiladi.
6. Gen ontologiyasi. Gen ontologiya (GO) – barcha biologik turlarning genlari va gen mahsulotlarini izohlash uchun yagona terminologiyani yaratishga bag’ishlangan bioinformatik loyihadir.
Loyihaning maqsadi genlar atributlarining ma’lum bir ro’yxatini saqlash va to’ldirish, genlar va mahsulotlarga izohlarni tuzish, loyiha ma’lumotlar bazasi bilan ishlash vositalarini ishlab chiqish, shuningdek yangi eksperimental ma’lumotlarni tahlil qilish, xususan, genlarning funktsional guruhlari vakilligini tahlil qilishdir. Shuni ta’kidlash joizki, GO loyihasi ma’lumotlarning tasnifi (genlar va ularning mahsulotlari, ya’ni RNK va oqsillar, shuningdek ularning funktsiyalari haqida ma’lumot) uchun markirovka tilini yaratdi, bu esa gen mahsulotlari haqida tizimlashtirilgan ma’lumotlarni tezda topishga imkon beradi
Informatika ontologiyalari real hayotdagi ob’ektlar va ular o’rtasidagi munosabatlar (ma’lumotlar bazasi deb ataladigan) to’g’risidagi ma’lumotlar tizimidan foydalangan holda ma’lum bilim sohalarini rasmiylashtirish uchun ishlatiladi. Biologiya va unga aloqador fanlarda muammo terminologiya uchun universal standart yo’qligi bilan bog’liq edi. O’xshash tushunchalarni ifoda etadigan, ammo har xil turlar, tadqiqotlarning turli yo’nalishlari uchun yoki hattoki olimlarning turli guruhlari uchun ishlatiladigan atamalar tubdan farqli ma’nolarga ega bo’lishi mumkin, bu ma’lumotlar almashinuvini murakkablashtiradi. Shu munosabat bilan «Gen ontologiyasi» loyihasining vazifasi genlar va ularning mahsulotlarini xususiyatlarini aks ettiruvchi va har qanday organizmlarga taalluqli bo’lgan atamalar ontologiyasini yaratish edi.
Gen Ontologiyasi 1998 yilda uchta model – mevali chivin, sichqon, novvoy xamirturushi organizmlarning genomlarini o’rgangan olimlar konsorsiumi tomonidan yaratildi. Keyin boshqa model organizmlar uchun ko’plab ma’lumotlar bazalari GO konsortsiumiga qo’shildi va shu bilan nafaqat izohlash bazasini kengaytirishga, balki ma’lumotlarni ko’rish va ulardan foydalanish xizmatlarini yaratishga ham hissa qo’shdi.
Konsortsium GO (GOS)  – bu gen ontologiya loyihasida faol ishtirok etadigan biologik ma’lumotlar bazalari va tadqiqot guruhlari to’plamidir. U turli xil model organizmlari uchun bir nechta ma’lumotlar bazalarini, umumiy oqsil ma’lumotlar bazalarini, dasturiy ta’minotni ishlab chiqish guruhlarini va gen ontologiyasi muharrirlarini o’z ichiga oladi. Gen ontologiya – keng ko’lamli va tez rivojlanayotgan loyiha hisoblanadi.
2007 yilda Inter Mine yangi xizmati yaratildi, uning maqsadi juda ko’p xilma-xil manbalardan olingan genomik ma’lumotlarni birlashtirish va aniq genomik hududlarni topish va statistik testlarni o’tkazish kabi hisoblash ishlarini engillashtirishdir.
Shuni anglash kerakki, «gen ontologiya» o’ziga xos biologik ob’ektlarni emas, balki murakkab biologik hodisalarni tavsiflaydi. Gen ontologiya ma’lumotlar bazasi uchta mustaqil lug’atni o’z ichiga oladi :
• Molekulyar funktsiya – gen mahsulotining (oqsil yoki RNK) molekulyar darajadagi o’ziga xos funktsiyasiga ko’ra tasniflash, masalan, uglevod bilan bog’lanish yoki ATPaza faolligi.
• Biologik jarayonlar – murakkab jarayon bo’yicha tasniflash, odatda organizmlarning hayotiy faoliyati uchun zarur va molekulyar reaksiyalar ketma-ketligi natijasida yuzaga keladi, masalan, purinlarning mitozi yoki biosintezi.
• Uyali komponentlar – hujayra yoki hujayra tashqari bo’shliqning gen mahsuloti funktsiyasi bajariladigan qismiga ko’ra tasnifi, masalan, yadro yoki ribosoma.
Gen ontologiyasidagi har bir atama bir qator atributlarga: noyob raqamli identifikator, ism, atama tegishli lug’at va ta’riflarga ega.
Ontologiya yo’naltirilgan siklik grafik asosida qurilgan.Bunda har bir atama boshqa turdagi munosabatlar orqali bir yoki bir nechta boshqa atamalar bilan bog’langan bo’ladi.
Genom annotatsiyasi gen mahsulotlarining xususiyatlari to’g’risida ma’lumot olishga qaratilgan. Buning uchun GO izohnomalarida «gen ontologiyasi» atamalari qo’llaniladi. Konsortsium GO (GOS) a’zolari o’z izohlarini gene ontologiya veb-saytiga joylashtiradilar.
Gen izohnomasida quyidagi ma’lumotlar mavjud: gen mahsulotining nomi va identifikatori; tegishli GO atamasi; annotatsiya asoslanadigan ma’lumotlar turi (inglizcha dalil kodi); manbaga havola; shuningdek izohning yaratuvchisi va sanasi. Izohning (dalil kodining) haqiqiyligini ko’rsatadigan ma’lumotlar turlari uchun OVO loyihasi bilan bog’liq maxsus ontologiya mavjud. U boshqarishning turli usullarini ham qo’lda, ham avtomatik ravishda o’z ichiga oladi, Masalan:
 IDA (Inferred from Diretst Assay) — eksperimental ma’lumotlar.
 TAS (Tratseable Author Statement) — ilmiy nashrdan olingan
ma’lumotlar.
 IMP (Inferred from Mutant Phenotype) — mutant fenotip asosida olingan ma’lumotlar.
 IGI (Inferred from Genetits Interatstion) — genlarning o’zaro ta’siriga asoslangan.
 IPI (Inferred from Physitsal Interatstion) — jismoniy o’zaro ta’sirga asoslangan.
 RSA (Inferred from Reviewed Somputational Analysis) — ishonchli hisoblash tahliliga asoslangan va shunga o’xshash boshqalar.
Hozirgi kunda «gen ontologiya» ilmiy-amaliy jihatdan rivojlanib borayotgan istiqbolli ilm sohalaridan biri hisoblanadi. Uning falsafiy qirralarini o’rganish dalzarb masalaladan biri sifatida kun tartibida turibdi.