Bosh miya jaroxati eng kup tarkalgan shikastlanishlar katoriga kirib, xamma shikastlanishlarning 40%ga yakinini tashkil kiladi

BOSH MIYANI EZILISHI
A. Bosh miyani ezilishi miya pat yeyishi bilan yeki lat yeyigonz bulishi mumkin. Miya ezilishi sabablari kalla ichi gematomasi va gidromasi, suyak siniklarini kalla ichigi botib sinishi, miya shishi, pnevmotsefaliya bulishi mumkin.
B. Miyani ezilishi kuchincha travmatik kalla ichi kon kuyilishlarida buladi.
V. Davom etayetgan kon kuilishlar kalla ichida rezerv bushliklar xisobiga kompensatsiya kilinadi.
KALLA ICHI GEMATOMALARI
A. Epidural gematoma – kalla suyagi ichki yuzasi va kattik miya pardasi orasiga travmatik kon kuyilishi.
B. Epidural gematoma uchrash chastotasi xamma kalla-miya travmasining 0,5-0,8% tashkil kiladi.
V. Kon ketish makban bulib kupincha urta parda arteriyasi xisoblanadi, ba'zan parda venalari, sinuslar va diploe kon tomirlari xisoblanadi.
G. Gematoma kupincha miyaning bir yeki ikki soxasida buladi. Eng kup uchrash joyi chakka, chakka-tepa, chakka-peshona, chokka-bazal soxalar xisoblanadi. Gematoma diametri 7-8 sm buladi. Gematoma xasimi 30-250 mm buladi, kupinchi 8-120 ml. Epidural gematoma uchun, markaziy kismi kalm bulishi xususiyatni. Epidural gematoma kattik va suyuk xolatda buladi, ostida yetgan miya kattik pardasi va miya tukimasini bosib uz xajmi va manliga mos chukurga xosil kiladi.
D. Utkir epidural gematomalarni uch xil klinik kechishi ma'lum.
a) Anik ifodalangan yerugoralik bilan kechadigan klassik shakli
b) Anik bulmagan yerug oranligi bilan kechish
v) Yerug oraliksiz kechish varianti
“Yerug oralik” termini kalla miya travmasi olib xushidan ketgan bemor axvolining yaxshilanishidir. Es-xush tulik tiklanadi yeki soyagina karaxtlik kuzatiladi.
Nisbatan yaxshi axvak bir necha minutdan bir necha soatgacha davom etadi. Bunda bosh ogrigi, kuzatiladi. Bosh ogrigi kuchli buladi, kuz olmasi, ensa-buyin soxasiga tarkaladi, kasal-yeruglikni, karolmaydi. Paroksizmal sefalgiyalar ba'zan kusish bilan buladi. Bunda nevrologik simptomlar kuchayib beradi, es-xush buzilib kasol komaga tushadi. Psixomotor kuzgolishlar, kungil aynish, kayt kilish kuzatiladi. Karama-karshi tomonda parez yeni plegiya, meningeal simptomlar, anizokoril kuzatiladi. Keyin dislokatsion simptomlar, miya uzagini sikilish simrtomlari, bradikardiya, arterial gipotoniya, nafas olishni markaziy tipda buzilishi kuzatiladi. Yerug oralik 1-% xalatda kuzatiladi.
Ye. Klinik kechishi buyicha epidural gematomalar uch xil buladi, utkir, utkir osti, surunkali. Utkir osti gematomalar travmadan 3 sutkadan keyin, surunkali gematomalar 3 xaftadan keyin yuzaga keladi. Utkir osti gematomlar boshlangich davrida xudda utkir gematomalardan buladi. Lenin utkir osti gematomalarda yerug oralik bir necha soat, bir necha kup ba'zan 10-12 sutkagacha davom etadi. Utkir osti gematomalar kachaga davom etadi. Utkir osti gematomalar da xam kuz tubida dimlanish kuzatiladi. Surunkali epidural gematomalar xam uchraydi. Bu gematomalarni zich kapsulasi buladi, kapsula travmadan keyin 21 sutkalarda paydo buladi.

SUBDURAL GEMATOMALAR

A. Subdural gematomalarda kon miya kattik pardasi va tursimon pardi orasiga kuyiladi. Subdural gematomalar travma taxir kilgan tomonda xam, karama-karshi tomonda xam paydo bulishi mumkin.

B. Subdural gematomalar xamma gematomalarning 2/5 kismini tashkil kiladi. Subdural gematomalar chastotasi kalla-miya travmasining 0,4-2% tashkil kiladi.
V. Subdural gematoma xajmi 30 dan 250 ml buladi. Subdural gematoma miya yuzasi buylab tarkalib katta maydonni egallaydi. Gematoma kalinligi 0,5-4 sm buladi.
G. Subdural gematomalarda kon ketish makbal bulib pial venalarning sagittal sinusga kuyiladigan joyi xisoblanadi, ba'zal sfenoparistal va kundalang sinusga kiyilish joyi buladi. Pustlok arteriyasi zararlanishi, sinuslar zararlanishi, miya kattik pardasi kon tomirlarini zararlanishi xam subdural gematomalarni paydo kilishi mumkin.
Ye. Klinik kechishi buyicha subdural gematomalar utkir, utkir osti va surunkali buladi. Utkir osti gematomalar travmadan 3 sutkadan keyin, surunkalisi 3 xaftadan sung paydo buladi. Utkir subdural gematomalar ogir travmadan keyin, utkir osti va surunkali gematomalar urtacha ogirlikdagi kalla-miya travmalardan keyin paydo buladi.
J. Utkir subdural gematomalar 3-ta klinik variantda kechadi:
1. klassik variant
2. anik bulmagan yerug oraliksiz kechishi
3. yerug oraliksiz kechishi
Z.Utkir osti subdural gematomalarda kompression sindrom sekin rivojlanadi va yerug oralik uzok davom etadi. Es xushning uch fazali uzgarishi bu gematomalar uchun xos. Birlamchi xushdan ketish bir necha minutdan, bir necha soatgacha davom etadi. Keyin yerug oralik kuzatiladi, u bir necha sutkadan, bir necha xaftagacha davom etadi. Bu davrda bemorni axvoli unchi ogir bulmaydi, xayet uchun zarur a'zollar funksiyaga buzilmaydi.
Arterial bosimni oshishi va bradikardiya kam ifodalangan buladi. Es xush saklangan buladi yeki ozgina karaxtlik buladi. Nevrologik simptomatika minimal buladi, umumiy miya simptomlari, meningeal simptomlar, kuz xarakatlanish simptomlaridan kuzatilishi mumkin. Bosh ogrigi kuchli buladi. Kuz tubida dimlanish kuzatiladi. Dekompensatsiya fazasida es-xush xiralashadi, gomolateral midriaz, kontrlateral piramid yetishmovchilik kuzatiladi. Miya uzagi simptomlari, xayet uchun muxim organlar faoliyati buzilishi kuzatiladi.
K. Surunkali subdural gematomalar kupincha yengil travmalardan keyin kuzatiladi, ba'zal travma oshilini aniklash imkoni xam bulmaydi. Kalin biriktiruvchi tukimali kapsulani bulishi surunkali gematomalar uchun xos. Kapsula travmadan keyin 21 sutkada paydo buladi. Upincha surunkali gematomalar axvolida nisbatan konikorli bulgandi paydo buladi.
Bemor psixikasi “peshoni” sindromi, uz xolini kritikani susayishi, vakt va joyga oriyentirovkani buzilishi, eyforiya, apatiko-abulyar xolatlar kurinishida buzaladi. Arterial bosimi bekarorligi, kurish utkirligini susayishi kuzatiladi.Bosh ogriydi. Epileptik tutkanoklar kuzatiladi. Kuz tubini tekshirganda dimlanish kuzatiladi.

Parda osti gematomalarini olib tashlash

SUBDURAL GIGROMA

A. Kalla-miya jaroxati natijasida subaraxnoidal sisternalarning yirtilishi okibatida orka-miya suyukligini subdural bushlikda tuplanishi kuzatiladi va bosh miya kompressiyasiga sabob buladi.
Kupincha bolalarda kuzatiladi.
B. Subdural gigromalar xajmi 30 dan 250 mlga buladi.
V. Subdural gigromalar yakki uzi yeki kalla ichi gematomalari, subaraxnoidal kon kuyilishlar, kalla-suyaga sinishlari bilan birga uchraydi. Shuning uchun subdural gigromalar klinikasi polimorf buladi.
G. Subdural gigromalar klinikasi subdural gematomalarniniga uxshaydi. Ular xam utkir, utkir osti, surunkali buladi. Utkir osti va surunkali subdural gigromalarda kalla ichi bosimi oshishini klinik va obxektiv belgilari buladi. Bolalarda makrotsefaliya kuzatilishi mumkin. Uchakli nevrologik simptomatika xudun subdural gematomalarga uxshaydi. Subdural gigromalarda tatkanok sindromi uchrashi mumkin.

MIYA ICHI GEMATOMASI

A. Miya ichi gematomalargia travma natijasida miya moddasi ichiga kon kuyilishi kiradi, bunda kon kotib kolgan va suyuk shaklda, miya detratlari aralashgan buladi. Miya ichi gematomalari 30-100 ml xajmda buladi.
B. Kupchilik xallorda travma mexanizmi tezlanish tipida buladi. Zarba ensa soxasida bulsa, miya ichi gematomasi zarbaga karshi tomonda-peshona soxasida buladi. 50% xollarda miya ichi gematomasi peshona bulagida buladi. 11% miya ichi gematomalari ikkita soxi chegorasida, 14% xollarda korinchalar sistemasida, 23% xollarda boshka xil gematomalar bilan birga uchraydi.
V. Kon ketish makban bulib miya tomirlari zararlanishi, miyani lat yegan soxasida dianedez kon ketishi, kop tomir nekrozi natijasida kon ketish xisobiga paydo bulishi mumkin.
G. Klassifikatsiyasi
Gematomalar mikdori buyicha: bitta, bir nechta, boshka xil gematomalar bilan birga bulisha mumkin. Lokalizatsiya buyicha: kortiko-sukortikal, subkortikal, sentral, miyaga gematomasiga bulinadi. Xosil bulish vakti buyicha: birlamchi (travmadan sung) kechikkal (travmadan 24 soat va kechrok). Ulchimi buyicha: kichkina (dikmetri 1,5-3 sm) urta (3-4,5sm) va katta (4,5 sm) buladi. Morfologik xususiyati buyicha:
1. Chegaralangan gematomalar – miya ok moddasidan sillik devor bilan chegaralangan. Gematoma kon laktalari va suyuk kurinishda buladi. Eng kup peshona soxasi va chakka soxasi ok moddasida, kamrok tepa soxasida, juda kam ensa soxasida buladi.
2. Miyaning kontuzion yumshagan kismida xosil buladigan gematomalar. Ularni chegarasi noanik buladi. Kon laktalari va suyuk kismi bilan bir katorda kup mikdorda miya detriti xam buladi.
3. Travmatik insultga uxshagan gematomalar, pustlok osti tuzilmalarida xosil buladi. Bu gematomalarning chegarasi noanik buladi, uzum shokalalariga uxosh, gemorragik yumshagan kismlari bulgan, atrofida miya shishi va bukishi kuzatiladi.
D. Klinik karinishi va kechishiga kura travmatik miya ichi gematomalarini kuidagi shakllari mavjud:
1. Utkir miya ichi gematomalari, travmadan keyin darxol xosil buladi, umumiy miya, uchakli va miya uzagi simptomlari tez rivojlanadi (yerug oralik bulishi xam, bulmasligi xam mumkin. Miyani lat yeyishi xam birga uchrashi tufayli gematoma xajmi xunayishi bilan uchakli simptomlar yakkon namoyen buladi. Latent davri bulmaydi es-xush sopor yeki koma tipida buziladi. Miya uzagi simptomlarini erta paydo bulishi miya dislokatsiyasi tufayli uzak kismlarining ezilishi bilan boglik.
2. Utkir osti miya ichi gematomalari umumiy miya va miya ustun simptomlari senin paydo bulishi bilan xarakterlanadi. Odatda xar xil davom etadigan latent davr kuzatiladi (2-3 kundan 2-3 xaftagacha), shundan keyin miya patologiyasi namoyen bula boshlaydi.
3. Insultga uxshash gematomalar travmadan keyin xushingi kelib axvoli nisbatan yaxshilangan bemorlar birdan insultga uxshib ogirlashib koladi, soporoz yeki komatoz xolatga tushib koladi (namoyen bulishi kechikkan miya ichi gematomasi). Latent davrda (1 soatdan 3 xaftagacha) bemor axvoli yaxshi buladi, bosh ogiriga bezovta kiladi, uchokli belgilar kuzatilmaydi.
Bemor axvolini yemonlashuvi tez kechadi, exxushi buzilidi, piramid yetishmovchilik, kuz xarakatlantiruvchi nervlar parezi kuzatiladi. Tekshirishlar shuni kursatdini gematoma xajmi kancha katta bulsa, latent davri shuncha uzok bulidi. Utkir miya ichi gematomalari boshka gematomalarga karaganda xamrok uchraydi. Utkir osti miya ichi gematomalari boshka xil gematomalarning yarmini tashxkil kiladi.

KALLA SUYAGI ORKA CHUKURCHASI GEMATOMALARI

A. Kalla miya travmalarining 0,01-0,06% tashkil kiladi. Gematoma xajmi 20-30 ml tashkil kiladi.
B. Epidural gematomalar subdural gematomalarga, miya ichi va korinchalar gematomasiga kura kuprok kuzatiladi.
V. Bu gematomalar ogir kalla-miya travmalarida xosil buladi. Travmalovchi kuch buyni-ensa soxasiga ta'sir kiladi. Kupincha ensi suyagi kallasini sinishi kuzatiladi.
G. Xosil bulgan gematoma miyachani sikadi, miya uzigi pastki kismarini va silvel suv yulini sikib okklyuzion gidrotsefaliya chekiradi.
D. Kalla suyagi orka chukurchasi gematoma klinikasi miyaga simptomlari, miyaga chuvolgangi, miya uzagi pastki ksimi va okklyuzion gidrotsefaliya simptomalaridan iborat buladi.
Kup sonli kalla ichi gematomlari.
A. Ku sonli kalla ichi gematomalari turiga, sonini, joylashgan soxasiga, jonlashgan tomonlariga kura turlicha buladi.
Kupincha epidural gematoma subdural yeki miya ichi gematomasi bilan birgalikda bir tomonlami uchraydi. Ikki tomonlama kup sonli gematomalarda miya pardasi osti gematomalari, bagzon epi- va subdural gematomalar xar xil yarim sharlarda uchraydi.
B. Kup sonli gematomalari miyani kuplab lat yeyishlari bilan birga uchraydi, bu topik diagnostikani kiyinlashtiradi.

KOMANING GLAZGO SHKALASI

A. Kalla miya travmalarida bemor axvolini baxolash fakatgini “komatoz” yeki “soporoz” xolatda degon terminlar bilan belgiligi yetarli bulmaydi.
Bemorni atrov muxitga reaksiyasini, es-xush xolatini, xarakat va reflektor javoblarni sinchiklab aniklash kerak. Shuning uchun kalla miya travmasini ogirligini baxolash uchun komalarning Glazgo shkalasi shikotiladi (Glazgo shaxrida ishlab chikilgan.
Bemor axvoli tushgan paytda va 24 soatdan keyin uchta parametrlar buyicha baxolanadi: kuzni ovozga yeki ogrikka ochilishi, tashki ta'sirovchilarga xarakat yeki ovoz javobga. Ularning sumlar baxosi 3 dan 15 ballgacha belgilanadi. Ogir kalla miya travmasi 3-7 ball, urtacha ogirlikdagisi 8-12 ball, yengil kalla-miya travmasi 13-15 ball bilan belgilanadi.
B. Yesh bolalar gapira almasligi va komandani bajarmasliklari sababli shakllantirilgan pediatrik komalar shkalasini ishlatish lozim.

DIAGNOSTIKA

A. Yepik kalla miya travmasi diagnozi anamnezga, klinik kurinishga, kushimcha tekshirish usullariga (kraniografiya, exo-ensefaloskopiya, elektro-ensefalografiya, pnevmografiya, serebral angiografiya, kompyuter va yaderno-magnit tomografiya) asoslanib kuyiladi.
Kasal tushgan vaktidayek travma mexanizmi va ogirligiga, xushdan ketish uzokligiga, yerug oralik bulganligiga e'tibor beriladi.
Nevrologik tekshirishga, yumshok mukimalar jaroxati reviziyasiga, kalla suyaklari xayetigi aloxida e'tibor beriladi.
Agar kalla-miya travmasi yengin bulsa, xushuan ketish vakti kam bulsa, uyukli nevrologik belgilar yukligi, kasal axvolini yaxshi bulganda insutrmental diagnostik tekshirishilar minimal xajmda olib boriladi. Bunda kraniografiya va exoensefalografi kilinadi, kasalni axoli dinamikada kuzanishadi. Ogir kalla miya travmalarda, uchakli nevrologik belgilar bulganda, yana kushimcha tekshirish metodlari bajariladi. Bularga kompyuterli va yadro-magnitli tomografiya, serebral angiografiya, elektroensefalografiya, transkranial doplerografiya, bir orotenli va pozitron-epilepsionli tomografiya kiradi. Klinitsistning asosiy e'tibori miya ozilish oshillarini vaktida aniklash va yukotishdan iborat.
B. Epidural gematomani diagnostikasida, simptomlar triadasidan foydalaniladi: bular – yerug oralik, gomolateral medriaz, kontrlateral gemiparez. Kupincha bradikardiya, arterial gipertenziya kuzatiladi. Kalla perkussiya kilinganda maxalliy ogrik aniklanadi. Eng informativ teshirish metodi bulib, kompyuter tomografiya va yadro-magnit rezonansli tomografiya ushoblanadi. Bu apparatli bulmasa serebral angiografiya kilinadi. Bu xam bulmasa diagnostik parma teshiklar kuyiladi.
V. Subdural gematoma va subdural gigromalar diagnotg‘stikasida kasallik anamnezi, travma mexanizmi, simptomlar triadasini xisobga olinadi. Bunda umumiy miya simptomlari uchokli miya simptomlaridan ustup turadi.
Subdural gematoma, gigromalar bosh miyani kattik lat yeyishi bilan birga kechsa diagnostika ancha kiyinlashadi, chunki yerug oralik kuzatilmaydi yeki noanik buladi.
A. Serebral angiografiyada kon tomirsiz uroksiman zona aniklanadi.
B. Kompyuter va magnit rezonans tomografiya gematoma lokalizatsiyasi, kattaligi, konsistensiyasi, miya shishi va mijlishi darajasi xakida ma'lumot beradi. Agar bu tekshirish metodlarini nioxi bulmasa diagnostik parma teshiklar kuyinadi.
G. Travmatik miya ichi gematomalari, asosan kasallik utkir boshlanganda, diagnostikasi kishikni tugdiradi. Kupincha epi yeki subdural gematomali miya ichi gematomasidan farzlab bulmaydi. Bunda anamneztik ma'lumotlar ya'ni travma utkazganligi, umumiy miya simptomlari kamoyen bulishi (es-xushni buzilishi kuz tubida gemorragiyalar), ugozli miya simptomlari bilan kuzatilishi, miya funksionalarining kalayishi diagnostik izlalimlarni miya ichi gematomasi tomon yunaltirilishi kerak. Miya ichi gematomasida asosiy diagnostik uchun bosh miya KT va MRTS xisoblanadi. Instrumental tekishlishga sharoit bulmaganida diagnostik parmoni teshish miya punksiyasi bilan bajarlik miya ichi gematomasini aniklashga yerdam beradi.

OCHIK KALLA-MIYA JAROXATI

A. Ochik KMJ boshning yumshoq tuzimalari butunligini buzilish va bosh suyagi shikastlanishi bilan kuzatiladi. Ochik KMJga shuningdek, kalla asosi sinishi xam kiradi. Bunda kalla bushligi tashki muxit bilan tevosita aloka xosil kiladi.
B. Ochiq jaroxatlar. Uq-otar qurollardan buladigan jaroxatlar ukli, tetrali, oskolkali buladi. Ochik jaroxallar yara xususiyatiga kura yirtilib-ezilgan, kesilgan, chopilgan, sanchilgan, skayapirlangan buladi. Jaroxatlar xususiyatiga kura:
1. Kallaning yumshoq tuqimalari zararlanishi.
2. Suyakning xam zararlanish, miya kattik pardasi zararlanmasmligi (teshib utmaydigan).
V. Suyakni xam, miya kattik pardasini xam zararlanishi. Suyak siniqlari lokalizatsiyasiga kura: kalla kongogini siniklari, kalla asosi siniklari, kalla konkon va asosini birganlikda sinishiga bulinadi.
Suyak siniklari turiga kura: nojuyank sinish (suyanin fakat bitta plastinkasi), chizikli sinish (zarz ketishi, botib kiruvchi sinishlar, oskolkali sinishlar). Diagnozda albatta yarolanish soxasini kursatish kerak. (yumshoq qoplamalari, suyak, miya buloqladi).