Бошланғич синф ўҚувчиларининг мактабга адаптацияси услубий қулланма самарқанд 2023

3. М.Р. Гинзбургнинг "Мактаб ўқувчиларининг ўқув мотивациясини ўрганиш" методикаси
Мақсад: Ушбу методика ўқувчиларнинг ўқув мотивацияси даражасини аниқлашга қаратилган бўлиб, боланинг мактабга борганида қандай сабаблар борлигини аниқлашга ёрдам беради. Шунга асосланиб, боланинг ўқиш ва мактабга бўлган муносабати, унинг истаклари ҳақида хулоса чиқариш мумкин.
Кўрсатма. Мен сизларга энди эртак айтиб бераман ва расмларни кўрсатаман, сиз эса мени диққат билан тингланг. Ўғил болалар (қизлар) мактаб ҳақида гапиришди. Биринчи бола: “Мен мактабга бораман, чунки онам мени тарбиялайди. Агар онам бўлмаганида, мен мактабга бормаган бўлардим" (а-расм). Иккинчи бола: “Мен мактабга бораман, чунки мен ўқишни ва уй вазифасини бажаришни яхши кўраман. Мактабга бормаганимда ҳам ўқийман” (б-расм). Учинчи бола: "Мен мактабга бораман, чунки бу қизиқарли ва ўйнаш учун кўп болалар бор" (в-расм). Тўртинчи бола: “Мен мактабга бораман, чунки мен катта бўлишни хоҳлайман. Мактабда мен ўзимни катталардек ҳис қиламан, лекин мактабгача вақтда мен кичкина едим" (д-расм). Бешинчи бола: “Мен мактабга бораман, чунки ўқишим керак. Ўрганмасдан ҳеч нарса қила олмайсиз, лекин ўргансангиз, ўзингиз хоҳлаган одамга айланишингиз мумкин" (е-расм). Олтинчи бола: "Мен мактабга бораман, чунки у ерда беш бахо оламан" (е-расм).
1. Сизнингча, қайси бири тўғри? Нега?
2. Сиз ким билан ўқишни хоҳлайсиз? Нега?
3. Ким билан дўст бўлишни хоҳлайсиз? Нега?
Мотивлар: ташқи (а), тарбиявий (б), ўйин (c), позицион (д), ижтимоий (е), - баҳо олиш мотив (ф).
Ушбу методикада таълим ва когнитив мотивлар (тарбиявий, ижтимоий,) асосий ҳисобланади, аммо бола нима учун бу мотивни танлашини ҳисобга олиш керак. Агар ўқувчи таълим ва когнитив мотивларни танласа, "мен ўқишни хоҳлайман", "сиз мактабда ўқийсиз ва касб-ҳунарга ега бўласиз", "агар мактаб бўлмаганида мен ҳали ҳам ўқийман" деб жавоб берса, бундай жавоб учун 1 балл берилади. Агар у тарбиявий-когнитив мотивни танласа, чунки "беш олиш яхши", "жавоб бериш ва қўл кўтариш", "уйдагидан кўра мактабда яхшироқ", "у аълочи ўқувчи, у билан дўст бўлиш керак", "чунки у чиройли" ”, - бундай жавоб учун 0 балл қўйилади. Шунингдек, агар бола таълим фаолияти билан боғлиқ бўлмаган (ташқи, ўйин, позицион) мотивни танласа, 0 балл берилади. Ўқишни истамаслик, мактабга бормаслик, дарсларни ўтказиб юбориш кабилар шуни кўрсатадики, у ҳали ўқув фаолиятига тайёр емас ва, мактабга адаптация жараёнида у қийинчиликларга дуч келиши мумкин:
Натижаларини қайта ишлаш: Ўқувчиларнинг жавоблари (маълум расмларнинг танлови) умумий жадвалга киритилади, ҳар бир расм учун танловларнинг умумий сони ҳисоблаб чиқилади. Ҳар бир устундаги "+" белгиларининг сони у ёки бу расмни (мос келадиган мотив) неча марта танланганлигини кўрсатади. Барча мотивлар ўртасидаги фоиз нисбати ҳисоблаб чиқилади ва болаларда мактабга мотивациясининг устун тенденциялари тўғрисида хулоса чиқарилади.

Танлов	1 расм	2 расм	3 расм	4 расм	5 расм	6 расм
1	+	-	+	-	+	+
2	-	+	+	-	+	+
3	+	+	+	-	-	+
Назорат танлови	+	+	+	-	-	+

Назорат танлови умумий баллга қўшилади. Ўқув мотивацияси энг кўп балл билан ташхисланади (доминант мотивация). Баъзида бола бошқа мотивлар билан бошқарилиши мумкин. Ўрганиш учун мотивациянинг йўқлиги чекланган имтиёзлардан далолат беради, яъни ўқувчилар муайян вазиятларга турлича ёндашувларни машқ қиладилар. Бўлажак биринчи синф ўқувчиларининг жавоблари-танловларидан келажакдаги таълим фаолияти учун етакчи мотивнинг моҳияти тўғрисида хулоса чиқарилади.
Боланинг бир хил расмни кетма-кет уч марта танлаши, битта етакчи мотивнинг мавжудлигини кўрсатади.
Боланинг бир хил расмни кетма-кет икки марта танлаши ва унинг танлови ҳақида хабардорлигини тасдиқловчи саволларга жавоблар битта етакчи мотивнинг, шунингдек, бошқа аҳамиятсиз танловининг мавжудлигини кўрсатади.
Агар бола учта турли расмни танласа ва ўз танловини онгли равишда тушунтирса, бу кўп қиррали мотивацияни кўрсатади, биринчи танланган расмда кўрсатилган мотив етакчи сифатида кўриб чиқилади.
Агар бола 3 хил расмни танласа ва ўз танловини тушунтира олмаса, бу мактабга тайёргарлик жараёнида мотивацион компонентнинг етарли даражада ривожланмаганлигини кўрсатади. Аммо шартли равишда биринчи танланган расмда кўрсатилган сабаб етакчи деб ҳисобланади.
Изоҳ: Ўқувчиларда таълим мотивациясини шакллантириш жараёнининг самарадорлигини аниқлаш тараққиёт даражаси ҳақида хулоса чиқариш мотивация даражасини аниқлаш мумкин.
Ташқи мотив - 0 балл;
ўйин мотиви - 1 балл;
баҳо олиш - 2 балл;
позицион мотив - 3 балл;
ижтимоий мотив - 4 балл;
ўқув мотив - 5 балл.
Танланган расмларнинг баллари умумлаштирилади ва улар асосида баҳолаш жадвали бўйича мотивация даражалари аниқланади (жадвал қуйида келтирилган). 2- Жадвал.