Бошланғич синф ўҚувчиларининг мактабга адаптацияси услубий қулланма самарқанд 2023

Бошланғич синф ўқувчиларини мактабга адаптациясининг ижтимоий-психологик хусусиятлари

Мактабга бориш бола ҳаётида янги ёш дав­рига асос солади ва унга янги бир дунёни очиб беради. Бола 1-синфга ўқишга келиши билан таълим жараёни таъсирида ундаги бар­ча билиш жараёнларининг қайта қурилиши амалга ошади ва у катталарга хос хислатларни ўзлаштира бошлайди. Энди бола ўзидан янги психологик сифатларни талаб қилувчи ва ўзи учун бутунлай янги бўлган фаолиятларга ҳамда шахслараро муносабатлар тизимига ки­риша бошлайди.
Мактаб таълимининг дастлабки кунидан бошлабоқ кичик мактаб ёшидаги ўқувчининг психик ўсишини ҳаракатга келтирадиган турли зиддият, қарама-қаршиликлар, ички ихтилоф­лар вужудга келади. Булар замирида ўқувчи шахси, унинг билиш жараёнларига нисбатан ўқув фаолияти, ўқитувчи томонидан қўйилаётган талаблар билан боланинг психик камолот даражаси ва ундаги мавжуд инсоний фазилат­лари ўртасидаги қарама-қаршиликлар ётади. Талабларнинг тобора ортиши боланинг пси­хик жиҳатдан тўхтовсиз ўсишини тақозо этади ва шу жараённинг узлуксиз ҳаракати натижа­сида инсоннинг камолоти амалга ошади.
Бошланғич мактаб ёши инсон ҳаётидаги алоҳида босқичдир. Бу ёш даври бўлинишиниг пайдо бўлиши, В.В.Давидовнинг фикрича, умумдавлат ва мажбурий тўлиқсиз ва тўлиқ ўрта таълим тизимининг жорий этилиши билан боғлиқдир. Ўрта таълимнинг вазифалари ва таркибий қисмлари бевосита ўзгарувчан жамиятга мувофиқ ўзгаради. Шундай қилиб, мактаб таълимининг бошланғич босқичида бошланғич мактаб ёшининг психологик-педагогик хусусиятлари ҳам якуний ва ўзгармас деб ҳисобланмайди.[16; 544-б]
Мактабгача таълимдан бошланғич мактабга ўтиш даври 7 йиллик ёш инқирозининг бошланиши билан боғлиқ. Л.С.Выготский : «бу инқирозни мактаб ёши билан боғлайди. Инқироз даврида боланинг психологик жараёнлари сезиларли даражада ўзгаради. Унинг ижтимоий муҳит билан муносабатларини тубдан ўзгаради деб таъкидлайди. [12; 568-б]
Мактабгача болаликда бола кўпроқ ёки камроқ ихтиёрий тарзда фақат ўйинга ёки катталар ёрдамига таяниб муомалада бўлса, 6-7 ёшдан бошлаб, бу қобилияти ҳаётнинг турли соҳаларида кўпроқ ўзини намоён қилиши сезила бошлайди. Ҳиссий ва мотивацион соҳада ҳам сезиларли ўзгаришлар рўй беради. Биринчи марта тажрибаларни умумлаштириш кузатилади. Муваффақият ёки муваффақиятсизликлар ҳар сафар бир қатор самарали барқарор комплекслари шаклланишига олиб келади. 7 ёшдаги инқироз боланинг ривожланишидаги ижтимоий вазиятнинг тубдан ўзгариши билан боғлиқ. Бу даврда биринчи марта инсоний муносабатлар тизимида ўз ўрнини англаш ва қабул қилиш юзага келади. В.Н.Дружининга кўра, 7 ёш инқирози ижтимоий «мен»нинг туғилиш даври ҳисобланади.[17; 368-б]
Бошланғич мактаб ёшидаги шахснинг ривожланиши мактаб ўқиши, боланинг катталар томонидан баҳоланишига боғлиқ. Бу ёшда болага атроф-муҳит кучли таъсир қилади ва натижада атроф-муҳит таъсири туфайли ақлий билим ва кўникмаларни ўзлаштиради, ахлоқий меъёрлар ва қадриятларни ўрганади. Бошланғич мактаб ёшида болалар фаол ютуқларга интилишларини ўстира бошлайдилар. Ушбу ёш босқичида бола фаолиятининг асосий сабабларидан бири муваффақиятга эришиш учун сабабдир. Айнан шу ёшда бола ўзининг бетакрорлигини англайди ва бошидан кечиради, ўзини инсондек ҳис қилади, идеалини яратади ва унга интилади.
Бошланғич мактаб ёшида боланинг ҳаётида кўплаб ижобий ўзгаришлар содир бўлади. Бу дунёга когнитив муносабатни шакллантириш, кўникмаларни ўрганиш ва ўз-ўзини бошқариш даврдир. Мактаб таълимининг дастлабки босқичида бола ривожланишининг барча соҳалари сифат жиҳатдан ўзгариб боради. Қайта қуриш жадал ва фаол интеллектуал ривожланиш билан бошланади. Мактаб таълими даврида фикрлаш ривожланишининг муҳим хусусияти аниқ-мантиқий ва мантиқий фикрлашга ўтиш ҳисобланади.
Боғча ёш даврининг охирларига борибгина, бола катталар томонидан ишлаб чиқилган «дастур бўйича» ўқий бошлайди ва мактаб талабларига аста-секин амал қила бошлайди. Бу босқичда четдаги бошқа кишиларнинг болага нисбатан янги талаблари аста-секин унинг “ўз дастурига” айланиши лозим. Боғча ёш даврининг охирларига борибгина, бола катталар томонидан ишлаб чиқилган “дастур бўйича” ўқий бошлайди ва мактаб талабларига аста амал қила бошлайди. Л.С.Виготскийнинг фикри бўйича боғча ёш даври таълим дастури: болани мактаб дастурига яқинлаштириши, унинг билим доирасини кенгайтириши, предметли таълимга таёрлаши; боланинг ўз дастури бўлиши ҳамда унинг қизиқиши ва эҳтиёжларига жавоб бериши лозим. Шунингдек, Л.С.Виготский боланинг психик ривожланишида, таълимнинг етакчи роли ҳақидаги қонунни илгари сурди ва аниқ ифодалади: таълим ривожланишидан олдинда боради ва ўзининг орқасидан уни етаклайди. Мактабгача ёшдаги боладан фарқли ўлароқ, катталар билан мулоқотда ўрганилган нарсаларнинг сенсуал идрок этилган хусусиятлари ёки «кундалик тушунчалар» ҳақида ўз-ўзидан шаклланган ғоялар асосида муаммоларни ҳал қилишда ёш ўқувчи акс эттирилган ва аниқланган нарсаларнинг хусусиятларини ҳисобга олиши кераклиги ҳақида илмий тушунчалар кўрсатилган. [26; 568-б]
О.П.Солодилованинг фикрига кўра, «ривожланаётган таълим тизимида мазмун-назарий фикрлашни ривожлантириш вазифаси пайдо бўлиб, ўқувчига ўрганилаётган мавзунинг ички моҳиятини, унинг ишлаши ва ўзгариш қонунларини тушунишга имкон беради. Интеллектуал акс эттириш-ёш ўқувчиларда назарий фикрлашни ривожлантиришнинг бошланишини белгилайдиган неоплазма». [70; 56-б] Назарий фикрлаш, унинг кашф этилиши, қурилиши каби қоидани қўллашни талаб қилмайдиган вазиятда топилади. Таълим жараёнида бошқа билиш жараёнлари ҳам ўзгаради. Бунда психик функцияларнинг ихтиёрийлик билан шаклланиши бўлиб, улар ўз-ўзидан, ўқитиш фаолияти шароитларига стереотипик мослашиш шаклида ёки мақсадга мувофиқ равишда юзага келиши мумкин.
Мактабгача ёш даврининг охирида тарбия ва ўқитишнинг ўзига хос шароитларида бола нафақат нутқдан фойдаланишни, балки унинг тузилишини ҳам англашни ўрганади. Ушбу давр мобайнида бола мураккаб грамматик тизимни, шу жумладан тилда ишлайдиган синтактик ва морфологик тартибнинг энг нозик нақшларини ўз ичига олади, чунки ўзлаштирилган тил унинг учун чинакам она бўлади. Сўзларнинг товуш шакли учун мос ёзувлар нуқтасининг пайдо бўлиши она тилининг морфологик тизимининг ҳолатига ёрдам беради. Мактабгача болалик даврининг охирига келиб, болалар саводхонликни эгаллаш учун зарур бўлган жумлада сўзларни аниқ ажратишлари мумкин. Н.Г.Салминанинг тадқиқотлари 6-7 ёшли болалар катталарга хос бўлган оғзаки нутқнинг барча шаклларини ўзлаштира олишини исботлади: монологик, диалогик нутқ тенгдошлари билан мулоқотда ривожланади, аниқ тузилган кўрсатмалар, баҳолаш, фаолиятни мувофиқлаштиради. Нутқнинг янги шаклларидан фойдаланиш, батафсил баёнларга ўтиш бу даврда боланинг олдида турган янги мулоқот вазифалари билан боғлиқ. М.И.Лисина томонидан когнитив деб номланган алоқа туфайли лексикон ошади, тўғри грамматик бирикма тузиш қобилияти кучаяди. [68; 56-б] Диалоглар мураккаб ва мазмунли бўлади; бола турли мавзуларда тўғри жумлаларни тузиш ва савол беришга, айни дамда очиқ мулоҳаза юритишга, овоз чиқариб фикрлашга ўрганади. Катта мактабгача ёшда вазиятли ва контекстли нутқ билан бирга бола тушунтиришни ҳам ўзлаштиради. Контекстуал нутқ вазиятни бевосита идрок этмасдан тушунарли бўлиши учун етарли даражада тўлиқ тасвирлайди. Тушунтириш нутқи нутқнинг алоҳида туридир. Бу даврда болада мактабда ўрганилаётган мавзу, бўлажак ўйин мазмуни ва яна кўп нарсаларни тенгдошга тушунтириш зарурияти ривожланади. Тушунарли нутқ тақдимотнинг муайян кетма-кетлигини, суҳбатдошни тушуниши керак бўлган вазиятда асосий фикрни, асосий алоқаларни ва муносабатларни ўрнатиш қобилиятини талаб қилади. Нутқнинг бу турини ўзлаштириш жамоавий муносабатларни шакллантириш учун ҳам, болаларнинг ақлий ривожланиши учун ҳам муҳимдир. Катта мактабгача ёшга келиб эгоцентрик нутқ кучаяди. У интернализация қилинади, ички нутқ қайта тикланади ва асосий функциясини ушбу шаклда сақлайди.
Таълим муассасаларида мактаб ҳаётининг дастлабки кунлариданоқ ўқувчи эътиборига, айниқса, унинг ўзбошимчалиги, бошқарувчанлиги нуқтаи назаридан ўта юқори талаблар қўйилади. Мактабгача ёшдаги диққат ихтиёрсиз бўлади. В. С. Мухина таъкидлаганидек, диққатнинг ортиши ҳолати ташқи муҳитда ориентация билан, унга ҳиссий муносабат билан боғлиқ, ташқи таассуротларнинг мазмуни эса бундай ўсишни таъминлайдиган хусусиятлар ёшга қараб ўзгаради. [52; 56- б] Диққатнинг ривожланишидаги ҳал қилувчи палла тадқиқотчилар томонидан болалар биринчи марта ўз диққатини онгли равишда тартибга сола бошлаши, уни маълум объектларга йўналтириши ва ушлаб туриши билан боғлиқдир. 6 ёшга келиб диққатнинг барқарорлиги яхшиланади, бола предметдан кўпроқ хабардор бўлади, ундаги кўпгина хусусиятлар ва қизиқарли сифатларни аниқлай олади. Диққатнинг ўзига хослиги шундаки, бола онгли равишда уни муайян буюмларга, ҳодисаларга йўналтира олади, бунинг учун маълум восита ва усуллардан фойдаланади. Бошланғич мактаб ёшидаги болалар ихтиёрийлик билан диққатни эгалласалар-да, ихтиёрсиз диққат устунлик қилиб қолаверади. Болани узоқ вақт давомида диққат ва эътиборини ёқимсиз фаолиятга жалб қилиш қийин. Улар ўйин давомида жуда эҳтиёткорлик билан амалга оширилади.
Шундай қилиб, 6-7 ёшида ихтиёрийлик билан эътиборни ривожлантириш имкониятлари жуда катта. Бунга В.С.Мухинанинг фикрига кўра, диққатни ташкил қилишнинг универсал воситаси бўлган нутқнинг режалаштириш функциясини яхшилаш ёрдам беради. Нутқ олдиндан оғзаки муайян вазифани амалга ошириш учун муҳим бўлган маълумотларни таъкидлаш имконини беради; бевосита жозибадорлигини ёки ажойиб хусусиятларга эга бўлмаган бундай объектлар ҳақида эътибор ташкил қилишни таъкидлайди. [54; 56- б]
Боланинг ҳиссий ривожланиши-бу унинг идрокини ривожлантириш ва объектларнинг ташқи хусусиятлари: шакли, ранги, ҳажми, космосдаги ҳолати, шунингдек ҳид, таъм ва бошқалар ҳақида ғояларни шакллантиришдир. Сенсорика ривожланиши билан (лот. сенсус-сезгилар) бола табиат ва жамиятдаги эстетик қадриятларни ўзлаштириш имкониятига эга. Билиш атрофдаги нарсалар ва ҳодисаларни идрок қилишдан бошланади, шунинг учун ҳиссий қобилиятлар боланинг ақлий ривожланишининг асосини ташкил қилади.
Мактабгача ёшда ҳам болалар илк бор турли шаклларга, рангларга дуч келадилар ва ўйинчоқлар, турли уй-рўзғор буюмлари ёки табиий келиб чиқишни ўз ичига олган буюмларнинг турли хусусиятлари билан танишадилар. Бу даврда санъат асарлари-рассомлик, мусиқа, ҳайкалтарошлик асарлари билан танишиш йўлга қўйилган. Ҳар бир бола, буларнинг барчасини сезади, лекин кўпинча ўз-ўзидан содир бўлади ва натижада пайдо бўлган ҳиссиёт кўпинча юзаки ва тўлиқсиз бўлиб чиқади. Шунинг учун сенсор қобилиятларни ривожлантириш жараёни мақсадга мувофиқ ва яхлит амалга оширилгани маъқул. Бошланғич мактаб ёшида шакл, ранг ва катталикларни идрок этишга эътибор қаратилади. Бу тушунчаларни тўғри ўзлаштириш мактабдаги кўпчилик мавзуларни тушуниш учун ва ижодий қобилиятларни шакллантириш учун зарурдир. 6-7 ёшдаги идрок ўзининг таъсирчанлик хусусиятини йўқотади: ақлий ва ҳиссий жараёнлар фарқланади. Идрок мазмунли, мақсадга мувофиқ таҳлил қилинади. Унда қуйидаги ихтиёрий ҳаракатлар мавжуд яккаланган-кузатиш, текшириш ва қидириш. Нутқ ривожланишнинг бу даврида идрок қилиш учун муҳим аҳамиятга эга, шунинг учун бола ўз нутқида турли объектларнинг сифатлари, белгилари, ҳолатлари ва улар ўртасидаги муносабатлар номидан фаол фойдаланади.
Етти ёшга келиб, бола мунтазам равишда объектнинг хусусиятларини кўриб чиқиш ва таҳлил қилиш қобилиятини ривожлантиради. Мактабгача ёшнинг охирига келиб, ўз позициясидан мустақил равишда ёзувлар нуқталарини ўзгартириш қобилияти ривожланади.
Вақт йўналишини шакллантириш ўзига хос хусусиятларга эга. Болалар ўз фаолиятлари, ўз вақтида нима қилишлари, қандай натижа олишлари мумкинлиги асосида ўз вақтида йўналтирадилар.
Болаларда куннинг вақти ҳақидаги фикр яна ўз ҳаракатлари асосида шаклланади, масалан: эрталаб юзимни юваман…
Бошланғич мактаб ёшида бола одатда, бу вақтинчалик белгиларни тўғри ўрганади ва ундан фойдаланишни бошлайди. Шу билан бирга, унинг учун бошланғич нуқта бугунги фикрдир.
Мактабгача ёш охирига келиб, болалар тўғри истиқболли тасвирни баҳолашни бошлайди, лекин ҳатто бу даврда, баҳолаш кўпинча катталар ўрганган бундай тасвир қоидаларини билим асосланган, ва истиқболли муносабатлар бевосита идрок эттиради. Чизма ҳеч қандай қўшимча мулоҳазаларсиз тўғри қабул қилинадиган босқичга мактабгача ёшдан ташқарида эришилади.
Хотира материални мантиқий қайта ишлаш методларига асосланса, мазмуний характер касб этади. Болага ёдланган материал билан фаол ишлаш зарурлиги ва унинг аниқ ташкил этилиши ғоясини етказиш муҳимдир. Р.С.Немовнинг фикрича бола бу даврга келиб, унинг хотираси қизиқарли маълумотларга ва ҳодисаларни пухта эсда олиб қолиш эсда сақлаш эсга тушириш имкониятига эгадир. У ўз ҳохиши билан муаян мотивацияга асосланган ҳолда зарур маълумотларни олишга. Ўз олдига яққол ва аниқ вазифалар қўйишга ҳаракат қилади.[102; 720-б] В. В.Давидовнинг фикрича, инсон хотираси ўз вазифасини бажарувчи психофизик ва маданий жараёнлар сифатида аниқроқ белгиланиши мумкин: ахборотни ёдлаш, сақлаш ва қайта ишлаб чиқариш. [52; 544-б] Бу функциялар нафақат тузилиши, бошланғич маълумотлари ва натижалари билан, балки турли одамлар учун бир хил тарзда ишлаб чиқилмаганлиги билан ҳам фарқланади. Бошланғич мактаб ёшида хотирани такомиллаштириш биринчи навбатда ўқув фаолияти давомида ёдланган материални ташкил этиш ва қайта ишлаш билан боғлиқ эслаб қолиш усуллари ва стратегияларини эгаллашга боғлиқ. Бироқ, бундай усулларни шакллантиришга қаратилган махсус ишларсиз, улар ўз-ўзидан ривожланади ва кўпинча самарасиз бўлади. И.В.Дубровина фикрига кўра бу хотиранинг маҳсулдор томонида акс этади ...Ёш ўқувчилар учун «эслаб қолиш» ўрнатишни «бирор нарса билан эслаб қолиш» дан кўра осонроқ бажариш назарда тутилади. [54; 464-б] Мантиқий хотиранинг асосини тафаккур жараёнларини қўллаб, эслаб қолиш воситаси сифатида фойдаланишни ташкил этади. Бундай хотира тушунишга асосланади. Ёш ўқувчиларда ушбу усулни шакллантириш имкониятларини ўрганишга қаратилган махсус тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ақлий ҳаракатга асосланган мнемик усулни ўқитиш икки босқични ўз ичига олиши керак: а) ақлий ҳаракатнинг ўзи; б) уни мнемик усул сифатида ишлатиш, яъни эслаб қолиш воситаси. Мактаб ўқувчиларида мантиқий хотирани ривожлантириш жараёни махсус ташкил этилиши керак, чунки бу ёшдаги болаларнинг аксарияти материалларни семантик қайта ишлаш методларини мустақил равишда ишлатмайди ва эслаб қолиш учун тасдиқланган восита такрорлашга мурожаат қилади. Аммо, машғулот давомида семантик таҳлил ва эслаб қолиш усулларини муваффақиятли ўзлаштирган ҳолда ҳам, болалар ўқув фаолиятида дарҳол уларни қўллай олишмайди. Рус психологларининг тадқиқотларида сигнал тизимларининг бирлиги аниқ ва мавҳум сўзларни эслаб қолишга катта таъсир кўрсатди. Визуал тасвирга эга бўлмаган ва эслаб қолган нарсаларни ўзлаштиришда муҳим бўлмаган материални эслаб қолиш ёмонроқдир. Аксинча, ўқувчилар маълум бир материал бўйича ошкор қилинмаса, абстракт материални эслаб қолишга қийналадилар.
Хулоса қилиб айтганда, бошланғич синф ёши даври шахс шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Мазкур даврнинг характерли бел­гилари шундан иборатки, бунда шахс сифатла­ри, характер хислатлари, билишга қизиқиш, шахслараро муносабатларнинг таркиб топи­шига таянч нуқта вазифасини ўтайди.
Бу даврда болани ортиқча жисмоний зўриқишсиз ўқишга, диққат-эътиборли бўлишга ўргатиб бориш лозим. Бунинг учун оилада ҳам, мактабда ҳам бола билан олиб борила­диган таълим жараёнининг имкон қадар қизиқарли бўлишига эришиш лозим.
Бу борада ўқитувчилар, психолог ва ота- оналарнинг биргаликдаги саъй-ҳаракати бо­ланинг ўзига нисбатан ишончини ортишига олиб келиш билан бир қаторда, уни мактабда муваффақиятли ўқишини таъминлаши ва таъ­лим жараёнидаги қийинчиликларни енгишда ёрдам бериши мумкин.