Бошланғич синф ўҚувчиларининг мактабга адаптацияси услубий қулланма самарқанд 2023

Пассив: бир киши шунчаки ўз эътиқодлари ва фикр, ижтимоий хулқ шаклларини қайта кўриб чиқиш учун ҳаракат, янги ижтимоий гуруҳ хулқ нормалари ва қоидаларини идрок қила олмаслиги.
Адаптив-мосланувчанлик: янги ижтимоий муҳит шароитига мослашган индивид, шу билан бирга ўзига бирор нарсани олиб киради. [79; 448-б]
Ижтимоий адаптациянинг муҳим жиҳати вазифани қабул қилиш саналади. Ижтимоий тарбиянинг тўғри тузилган жараёни муайян шароитларда мослашиш учун зарур бўлган кенг ижтимоий ролларни эгаллаш имконини беради.
В.М. Сафронова ижтимоий адаптация жараёнини қуйидаги даражалар билан акс эттирилади: [65; 192-б]
Ташқи адаптация даражаси мақсадли мувофиқлик психологик йўналиш билан чекланган, яъни инсон янги муҳитда қандай ҳаракат қилиши кераклигини билади, лекин ички тамондан буни тан олмайди ва иложи бўлса, тавсия этилган қадриятлар тизимини рад этади;
Ўзаро чидамлилик, шахс ҳамда ижтимоий муҳитнинг қадриятлар ва ахлоқ меъёрларига ўзаро бўйсунушининг намоён бўлиши билан характерланади;
Аккомодация – адаптациянинг чуқур даражаси, у чидамлилик асосида пайдо бўлади ва ўзаро ҳаракатлар билан боғлиқ;
Ассимиляция инсоннинг нормалар ва қадриятларни, ижтимоий муҳит қоидаларини тўлиқ қабул қилиши билан тавсифланади, "бу ижтимоий муҳитда мавжуд ҳаётий нуқтаи назарлари ва принципларидан воз кечиш;
Ўзаро бағрикенглик асосида нисбий психологик ва ижтимоий - маданий мустақилликни сақлаб қолиш билан интеграцион-зиддиятли ҳамкорлик. [65; 192-б]
Ижтимоий адаптацияни В.М. қуйидаги даражаларни ажратади: [65; 192-б]
Шахснинг фаолият ва мулоқотга жалб этилиши билан тавсифланадиган мослашувчанликнинг юқори оптимал даражаси. Юқори ҳиссий ҳаракатлар эвазига эришилган фаолият ва мулоқотда сезиларли иштирок этиш билан тавсифланган юқори даражадаги адаптация.
Адаптациянинг паст даражаси қониқарли фаоллик ва интизом мавжудлиги, ички шахсий салоҳиятни амалга ошириш даражаси ва реал социометрик мақомнинг паст баҳосини кўзда тутади.
Мослаши олмаслик даражаси дезадаптацияни ўқиш, интизом, ижтимоий фаоллик, социометрик мақом параметрларининг паст кўрсаткичлари билан характерланади. [65; 192-б]
Адаптацияни орқали биз нафақат боланинг муҳитда муваффақиятли ишлашга мослашишини (янги муносабатлар тизимига мослашиш, ижтимоий шарт-шароитлар, янги талаблар, фаолият, турмуш тарзи ва бошқаларни) назарда тутамиз. Шунингдек, психологик, шахсий, ижтимоий ривожланиш қобилияти ҳам акс эттирилади.
Физиологик (турли тана тизимлари), биологик (ташқи таъсирларнинг таъсири ва организм функцияларнинг ўзгаришлари), психологик (шахсни шароитга мослаштириш, руҳий жараёнлар, хусусиятлари), ижтимоий-психологик (янги жамоадаги муносабатларга мослашиш). Бу турдаги адаптация бир вақтнинг ўзида ўзаро таъсир қилиши ва намоён бўлиши мумкин.
Боланинг мактабга физиологик адаптация жараёни бир неча босқичларга бўлиниши мумкин, уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга ва организмнинг функционал тизимларининг турли даражадаги зўриқиши билан тавсифланади. Қоида тариқасида, бу руҳий ишлар, юрак-қон томир тизими, нафас олиш тизими, эндокрин тизими, соғлиқни сақлаш ҳолати, кундалик мунтазам, синфда ўқув фаолияти ҳолатини ўрганиш, организмда содир бўлаётган ўзгаришларни ўрганиш, соғлиқнинг ҳолати ва ўқитишнинг энг муҳим педагогик жиҳатларини баҳолаш билан бирга, мослашиш ҳақида етарлича тўлиқ тасаввурга эга бўлишимизга имкон берди.
Физиологик адаптация жараёни учта асосий босқичда амалга оширилади: биринчи босқичи, тизимли таълимнинг бошланиши билан боғлиқ янги таъсирларнинг бутун мажмуасига жавобан, деярли барча тана тизимлари реакцияcи cтресс билан жавоб беради. Ушбу «физиологик бўрон» (2-3 ҳафта) давом этади. Бу босқич тананинг ушбу таъсирларга реакцияларнинг оптимал вариантларини қидириши ва топишида беқарор адаптациясидир.
Иккинчи босқичида: тананинг ҳамма ресурсларини сарфлайди шунинг учун ўқитувчи бу даврда ҳар бир боланинг танаси қандай юқори «куч» тўплашини билиши муҳимдир. Натижада иккинчи босқичда бу «куч» ва босим камая бошлайди;
Учинчи босқич-тананинг барча тизимларда камроқ стрессни талаб қиладиган юкламага жавоб беришнинг энг қулай вариантларини топганда нисбатан барқарор мослашиш даври. Бу даврда ўқувчи қандай иш қилмасин, организм, унинг ҳар бир системаси ўз зўриқиши, ўз иши билан жавоб бериши керак. Шунинг учун, ҳар бир тизим кўпроқ стресс «бериш» бўлади, тана кўпроқ ресурслардан фойдаланади. Бола танасининг имкониятлари чексиздир ва у билан боғлиқ узоқ муддатли стресс ва чарчоқ, ортиқча иш боланинг тана саломатлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Мослашувнинг санаб ўтилган уч босқичи давомийлиги тахминан 5-6 ҳафта, яъни бу давр октябрнинг 10-15 гача давом этади ва улардан биринчи ва тўртинчи ҳафталар энг қийинидир.
Адаптациянинг биринчи ҳафталари, биринчи навбатда, иш қобилиятининг паст даражаси ва беқарорлиги, юрак-қон томир тизимининг жуда юқори даражадаги зўриқиши, турли тана тизимларининг бир-бири билан ўзаро таъсирининг паст кўрсаткичи билан тавсифланади. Машғулотларнинг биринчи ҳафталаридаги машғулотлар вақтида бола организмида юз берадиган ўзгаришларнинг жадаллигига кўра машғулот юкламасини катта ёшдаги, ўта оғир юкламалар остида яхши тарбияланган танага таъсири билан таққослаш мумкин. Боланинг талаблари ва имкониятлари ўртасидаги тафовут марказий асаб тизими функционал ҳолатининг салбий ўзгаришига, ўқув фаолиятининг кескин пасайишига, иш қобилиятининг пасайишига олиб келади. Мактаб ўқувчиларининг катта қисми машғулотлар охирида чарчоқни сезадилар.
Фақат 5-6 ҳафтадаги машғулотларда ишлаш кўрсаткичлари аста-секин ўсиб боради ва барқарорлашади, тананинг асосий ҳаётий тизимларининг зўриқиши камаяди, яъни таълим билан боғлиқ барча юкламаларнинг комплексига нисбатан барқарор адаптация содир бўлади. Бироқ, баъзи кўрсаткичларга кўра, нисбатан барқарор адаптациянинг бу босқичи тўққиз ҳафтагача кечиктирилади, яъни икки ойдан ортиқ давом этади. Тананинг машғулот юкига ўткир физиологик адаптация даври 5-6 ҳафтада тугайди деб ҳисобланса-да, биринчи йилни барча тана тизимларининг беқарор ва кескин тартибга солиш даври деб ҳисоблаш мумкин.
Биологик адаптация жараёнининг муваффақияти асосан боланинг соғлиғи билан белгиланади. Соғлиқнинг ҳолатига қараб, адаптация турли бир неча ой давом этиши мумкин. Боланинг мактаб шароитига адаптация даражасига кўра уч гуруҳи мавжуд: 1) енгил мослашган болалар, 2) ўртача мослашган болалар, 3) оғир мослашган болалар.
Енгил мослашиш билан бола организмининг функционал тизимларининг зўриқиш ҳолати биринчи чоракда қопланади. Ўртача мослашиш йилнинг биринчи ярмида кузатилиши мумкин. Баъзи болалар учун мактаб жамоасига мослашиш қийин. Шу билан бирга, ўқув йили бошидан охиригача бўлган даврда соғлиғида сезиларли ўзгаришлар кузатилади.
Бола организимининг одатий турмуш тарзининг ўзгариши билан боғлиқ барча функционал тизимларининг зўриқиши йилнинг биринчи ярмида аниқ кўринади, яъни бош оғриғи, уйқунинг ёмонлашиши, иштаҳанинг камайиши каби холатлар пайдо булади.
Мактабача таълим ташкилотига борган биринчи синф ўқувчилари жамоада ва мактаб кун тартибида узоқ вақт қолишга одатланмаган «уйда» тарбияланган болаларига қараганда мактабга адаптацияси анча осон ва енгил кечади.
Тизимли ўқишга адаптация курсини тавсифловчи асосий мезонлардан бири-бу ўқув юкламаси таъсири остида боланинг саломатлиги ва унинг кўрсаткичларининг ўзгариши ҳолати юз беради. Тизимли ўрганишга адаптация жараёнининг оғирлиги ва давомийлиги боланинг соғлиғи ҳолатига боғлиқ булади.
Баркамол жисмоний ривожланиши соғлом болалар мактабга осонлик билан мослаша олади ақлий ва жисмоний жиҳатдан яхши ривожланади. Мактабда болаларни муваффақиятли мослаштириш мезонлари йилнинг биринчи ярмида ўқиш қобилиятининг ижобий динамикаси ва унинг яхшиланиши, соғлиқни сақлаш кўрсаткичларида салбий ўзгаришларни йўқ болалар дастур материалларини яхши ўзлаштириши мумкин.
Боланинг умумий заифлиги, ўткир ва сурункали касаллиги, марказий асаб тизими ҳолатининг ёмонлашуви адаптациянинг янада оғир кечишига олиб келади ва ўқиш қобилиятининг пасайишига, юқори чарчоққа, паст академик кўрсаткичга, соғлиқнинг ёмонлашувига олиб келади.
Ўқув йилининг бошида билиш, ўқитиш билан боғлиқ мотивларни мослаштиришнинг дастлабки босқичларида суст ривожланган бўлиб, билиш мотиви ва иродаси етарли даражада ривожланмаган болаларда, улар аста-секин ўқув фаолияти жараёнида шаклланади. В.В.Давидов ўқув фаолияти ўзининг кўп жиҳатлари, жумладан, ижтимоий, восита ва механизмлари бир хил жиҳатларга эга эканлигини таъкидлаб ўтган.[ 31; 87-б ]
Психологияда «бирламчи адаптация» атамаси ишлатилади. Бу ўқув йилининг тахминан биринчи ярмида давом этадиган давридир. Бу даврда мактаб ўқувчиларининг ўқитувчи, психологлари ва ота-оналарининг асосий иши болаларни мактабга иложи борича тезроқ кўниктиришга, уларни янги муҳитга мослашишга қаратилган.
Мактабга боланинг адаптация жараёни кўпроқ ёки камроқ вақт талаб қилиши мумкин бу 10-15 кундан 2-3 ой ҳатто, 6 ойгача давом этиши мумкин.
Муваффақиятли адаптациянинг муҳим кўрсаткичларидан бири ўқувчиларнинг ўқув жараёнидан қониқишидир. Мактаб ҳаётида муваффақиятли иштирок этиш белгилари, ўқувчининг позициясини эгаллаш қуйидаги кўрсаткичлардир: бола ўқишни яхши кўради, ўқитувчисига ҳурмат билан муносабатда бўлади, қизиқиш билан қабул қилинган вазифаларни бажаради, натижаларини маълум бир намунага яқинлаштиришга интилади, ўзи учун талабларни камайтирмайди. Иккинчиси, боланинг хулқ-атвори ва шахс хусусиятларининг тегишли мотивлари мавжудлигини англатади, бу эса таълим жараёнига, ўқувчилар ва ўқитувчиларга биргаликдаги фаолият иштирокчилари сифатида ижобий муносабатни юзага келтиради.
Муваффақиятли адаптациянинг яна бир кўрсаткичи бу ўқувчининг бошқа ўқувчилар, биринчи навбатда ўз синфлари билан фаол мулоқотдир. Агар болалар янги дўстлар ва танишлар орттирса, мактабдан кейин учрашса ёки қўнғироқ қилса, мактаб ишларини муҳокама қилса, таассуротлари билан ўртоқлашса яхши бўлади.
Мактабда бола нафақат мактаб ҳаётининг ташкилий томонига, балки унинг янги ижтимоий ролига, синфда билим олишнинг ўзига хос хусусиятларига мослашиши керак. Боланинг одатда дарс жараёнида машғулотлар давомида билимларни ўзлаштиришда қийинчиликларга дуч келади. Адаптациянинг бу жиҳати В.Р.Цилев томонидан ўқитишнинг дастлабки босқичини психологик тайёргарлик тушунчаси билан боғлайди. Н.И. Гуткина мактабга психологик тайёргарликни «тенгдошлар гуруҳида таълим олиш шароитида мактаб ўқув дастурини ўзлаштириши боланинг ривожланиши учун зарур ва етарли даражаси» деб таъкидлайди. [29; 187-б] Бу йўл билан боланинг мактабга тайёрлиги белгиланади бир синфда ўқиши, унинг қобилиятини характерлайди ва кўп жиҳатдан ўқув жараёнини мунтазам ташкил қилиниши, унинг адаптациянинг муваффақиятини белгилайди деб такидлайди.[29; 187-б] В.Р. Цилев биринчи синф ўқувчиларини синфда, мактабда психологик касалликларга дуч келганларга ёрдам бериш учун тадқиқот ўтказади. У боланинг мавжуд психологик хусусиятлари ривожланиш даражасини асосланган ва зарур ўзгаришлар йўналишида (руҳий жараёнларнинг ўзига хос жиҳатлари билан боғлиқ), бевосита ривожланишни таълим шартларига мослашиш мумкин эканлигини исботлади. Боланинг ўзига хос психологик муаммоларини тўғри аниқлаш психолог, ўқитувчи ва ота-оналарнинг саъй-ҳаракатларини мустаҳкамлаш билан исталган ўзгаришлар муқаррар равишда юз беради ва бола ҳақиқатан ҳам дарс шароитида ўқув жараёнининг ўзига хос хусусиятларига мослаша бошлайди деб таъкидлайди.
Адаптациянинг муваффақиятини таъминловчи омиллардан яна бири ўқитувчининг болалар билан ўзаро педагогик муносабатларидир. Психологик адаптациянинг бу жиҳати М.Э. Зеленова томонидан кўриб чиқилган. В.А. Петровский раҳбарлигида жамоа томонидан таклиф этилган педагогик-психологик ўзаро таъсир типологиясига асосланган. Ижтимоий таълим ва тарбия жараёнида муаллифлар педагогик мулоқотнинг таълимий-интизомий ва шахсга йўналтирилган моделларини ажратиб кўрсатадилар. [29; 187-б]
Адаптациянинг бу жиҳати бир томондан, ўқув фаолиятида маҳсулдорлик, иккинчи томондан-боланинг ички ҳолати, унинг ҳиссий фаровонлиги, ички зўриқишнинг мавжудлиги ёки йўқлигидир. Баъзан, ўқишнинг биринчи йилида мактабга тўлиқ адаптация содир бўлмайди, бу мактаб ўқув дастурини ўзлаштиришда аниқ қийинчиликлар билан бирга келмайди ва яхши академик кўрсаткичлар фонида бўлиши ҳам мумкин.
Олти ёшдаги барча болалар таълим ва тарбиянинг янги шароитларига адаптациястда қийинчиликларга дуч келадилар. Улар психологик жиҳатдан мактабда бутунлай янги ҳаёт билан боғлиқ ноаниқликнинг таъсири, ташвиш ва ноқулайлик ҳиссини туғдиради. Улар жисмонан зўриқишади-янги кун тартиби эски стереотипларни бузади. Бу қоидаларга риоя қилишни биладиган қатъий кун тартибида яшайдиган яхши хулқли бола ҳам хатти-ҳаракатни ўзгартиради, уйқу сифати ёмонлашади. Баъзи болалар ҳаётларида янги вазиятга жуда кескин муносабатда бўлиб уларда қўзғалувчанлик, асабийлашиш ривожланади. Шунингдек болага ортиқча вазифаларнинг бажарилиши чарчоққа олиб келади. Чарчоқ-бу ишлашнинг пасайиши билан тавсифланадиган ҳолатдир. Яхши иш қобилиятига эга бўлиш-кўп омилларга боғлиқ бўлиб, сўралаётган вазифага ҳиссий қизиқиш бўлиши керак. Шундагина болада диққат, фикрлаш, хотира яхши ривожланади. Олти ёшли боланинг иродаси ҳали етарлича ривожланмаган. Шунинг учун у ўқитувчининг вазифасини бажариш учун ихтиёрий ҳаракатлар ёрдамида узоқ вақт давомида ўзини ташкил қила олмайди. Шунинг учун тез руҳий чарчоқ кузатилади. Руҳий чарчаш, болани ҳаракатчанликдан маҳрум қилувчи мактаб қоидаларига мувофиқ жимгина ўтириш, жисмоний чарчашга олиб келади. Бола қанча ёш бўлса, унинг иш қобилияти шунча кам бўлади, у шунча тез чарчайди. Чарчаш инжиқликларга, нормал харакатларнинг бузилишига олиб келади.
Психологик зўриқиш бир ярим ойдан икки ойгача давом этиши мумкин. Агар ўқитувчи ва тарбиячи мунтазам равишда кун тартибини амалга оширса, бола кун тартибига оид мажбурий қоидаларини ўрганади ва унинг зўриқиши камаяди. Руҳий стрессни олиб ташлаш ҳам боланинг жисмоний фаровонлигини барқарорлаштиради.
Албатта, жисмоний ва руҳий заиф болалар бор. Улар тезроқ чарчайдилар. Инжиқликлари бошланади. Бундай болалар тез-тез касалланади. Ҳолсизлиги ва арзимас сабаб билан йиғлайди, доимий безовталаниш намоён бўлади. Бундай болалар ўқитувчи ва тарбиячидан алоҳида эътибор талаб қилади.
Таълим жараёнида адаптация давридан муваффақиятли ўтмаган болалар гуруҳи ажратилади. Улар янги ижтимоий вазиятнинг баъзи жиҳатларига бегона ёки ассимиляция қилиш қийин бўлган болалардир. Кўпчилик учун «қоқилиш тўсиғи» ҳақиқий ўқув фаолиятига айланади. Қобилиятсизлик мажмуаси ривожланади, бу эса ўз навбатида ноаниқлик, умидсизлик, ўрганишга бўлган қизиқишнинг йўқолишини келтириб чиқаради. Ноаниқлик ҳам тажовузга айланиши мумкин, бундай вазиятга ўзини қўяётганларга нисбатан ғазабланиш, уларни муваффақиятсизлик денгизига ботириб, уларни қўллаб-қувватлашдан маҳрум қилиш мумкин. Уларнинг айримларида мослаша олмаслик шахсий фаровонликка таҳдид соладиган шаклларга эга бўлди, бошқаларида эса юмшоқ, силлиқ хусусиятларга эга бўлди.
Янги шароитга қийинчилик билан кўникадиган болаларда баъзан адаптация жараёни ўқув йил давомида кечиши мумкин, муваффақиятли адаптация белгилари эса нотўғри белгилар билан алмаштирилади. Мактабда ва уйда ўқув жараёнини моҳирлик билан ташкил этиш билан барча қийинчиликларни бартараф этиш мумкин.
Г.М.Чуткина болаларни мактабга адаптациянинг учта даражасини келтириб ўтган. [80; 46-б]
Адаптациянинг юқори даражаси. Биринчи синф ўқувчиси мактабга ижобий муносабатда бўлиб, талабларни ижобий қабул қилади; ўқув материалини осонгина ўрганади; дастур материалини чуқур ва тўлиқ ўзлаштиради; мураккаб вазифаларни ҳал қилади; меҳнатсевар, ўқитувчининг кўрсатмаларини, тушунтиришларини диққат билан тинглайди; дарсларда мустақил ишлай олади; жамоат топшириқларини бажонидил, виждонан бажаради; синфда қулай мақомни эгаллайди.
Адаптациянинг ўртача даражаси. Биринчи синф ўқувчиси мактабга ижобий муносабатда бўлиб, унинг иштироки салбий ҳис-туйғуларга олиб келмайди; агар ўқитувчи ўқув материалини аниқ ва батафсил баён қилса уни тушунади; ўқув дастурларининг асосий мазмунини ўзлаштиради, одатдаги вазифаларни мустақил равишда ҳал қилади; вазифалар, топшириқлар, кўрсатмаларини бажаришда диққатли ва эътиборли, аммо ўқитувчининг назорати остида бўлади; ҳар доим уй вазифасини бажаради ва дарсларга тайёргарлик кўради; жамоат топшириқларини виждонан бажаради; синфдошлар билан ижобий муносабатда бўлиб дўстлаша олади.
Адаптациянинг паст даражаси. Биринчи синф ўқувчисида мактабга салбий ёки бефарқ муносабат бор; саломатлигидаги шикоятлар ҳам кам эмас; ғамгин кайфият ҳукмронлик қилади; интизомининг бузилиши кузатилади; ўқувчи билан мустақил ишлаш қийин; мустақил таълим вазифаларини бажаришда фаоллик кўрсатмайди; у тартибсиз дарс тайёрлайди, у доим ўқитувчи ва ота-оналарнинг назоратида бўлиши керак; дам олиш учун кенгайтирилган танаффусни кутади; дарс жараёнидаги вазифаларни ҳал қилиш учун ўқитувчи ва ота-оналар ёрдами талаб этилади; назорат остида жамоат топшириқларини бажаради, жуда хоҳишсиз, пассив, яқин дўстлари йўқ, синфдошларнинг фақат бир қисминигина исмларини билади.
Оилада болага нисбатан авторитар муносабат ноаниқликка, тенгдошлар билан муносабатларнинг бузилишига олиб келади-бола ўз истакларини умумий мақсадларга бўйсундиришга одатланмаган.
Авторитар оилада бола мустақилликдан бутунлай маҳрум булади ва ишончсиз ўсади. Бундай оиладан чиққан болага хос қарама-қарши хатти-ҳаракатлар унга тенгдошлари билан мулоқот қилиш имкониятини бермайди, у синфда тобелик позициясини эгаллайди.
Оилавий муносабатлар усули, оилада болани тарбиялаш усулини белгилайди. Энг жиддий ижтимоий муаммо тажовузкор оила тарзи, тажовуз ҳар бир оила аъзосига қаратилган бўлса. Оила ичидаги тажовуз боланинг тажовузкор турини шакллантиришга олиб келади. Бундай бола мактаб томонидан қўйиладиган меъёр ва талабларга мослаша олмайди.
Шундай қилиб, оилавий тарбиянинг барча хусусиятлари мослашиш жараёнига, яъни тенгдошлари билан муносабатларга таъсир кўрсатади, бу эса боланинг мактабга психологик адаптацияининг муҳим мезони ҳисобланади.
Мактабгача таълим ташкилоти ва биринчи синф ўқитувчисининг иш ва педагогик-психологик мулоқот усулларининг узлуксизлиги боланинг янги шароитга адаптациясида муҳим ролъ ўйнайди. Мактабгача таълим ташкилоти ва мактаб ўртасидаги узвийлик мураккаб тузилишга эга бўлиб, унинг асосини мактабгача таълим ташкилоти ва мактабда олиб бориладиган таълим-тарбия ишлари мазмунини белгиловчи дастурлар боғликлиги ташкил этади. Шу туфайли янги мактаб шароитига ўтиш болалар учун маълум психологик қийинчиликлар билан амалга оширилади.
Мактабгача таълим ташкилоти ва мактабнинг узлуксизлиги педагогик-психологик жараёнда таълим ва тарбиянинг, динамик ва истиқболли тизимни амалга ошириш учун шароит яратади, бу эса шахснинг барқарор прогрессив ва юқорига қараб шаклланишини таъминлайди. Мактабгача таълим ташкилоти ва мактаб ўртасидаги узлуксизликнинг ўрнатилиши катта ёшдаги мактабгача ва ёш мактаб ўқувчиларининг таълим ва тарбия шароитларини яқинлаштиришга ёрдам беради. Шу билан бирга, болаларнинг янги шароитларга табиий кириши таъминланади, бу таълим ва тарбия самарадорлигини оширишга ёрдам беради.
Мослашиш қийинчиликларининг тез-тез учрайдиган сабабларидан бири ўқитувчининг болалар билан мулоқот услубининг кескин ўзгаришидир. Болаларга нисбатан ижобий муносабатда бўлса ҳам, ўқитувчи кўпинча педагогик таъсирнинг янада қатъий шаклларини қўллайди; улар кўпинча бола томонидан пассивликка олиб келадиган, ташаббусни бостирувчи, ўз-ўзига шубҳа туғдирувчи шахсий адоват ифодаси сифатида қабул қилинади. Мактабгача таълим ташкилоти ўқитувчиси томонидан тузилган ва улар томонидан бошланғич мактаб ўқитувчиларига етказилган ҳар бир бола ва умуман гуруҳ учун ижтимоий-психологик хусусиятлар узлуксизликни чуқурлаштиришнинг муҳим усули ҳисобланади.
Мактабга муваффақиятли адаптация жараёнига синфдаги қулай психологик иқлим ҳам катта таъсир кўрсатади. Бола синфдошлар орасида ўзини бахтли эканини ҳис қилиши керак: бошқаларнинг баҳосига, муносабатига муҳтож, ҳар бир бола жамоада обрўси булишини ва бошқаларнинг ишончини қозонишни хоҳлайди. Мактабга мослашишнинг дастлабки босқичида ўқитувчининг ўқувчиларга муносабати асосан ўқитувчи-ўқувчи муносабатларининг қандай ривожланишини, боланинг мактабга психологик мослашувини аниқлайдиган муносабатларни белгилайди.
М.М.Безруких мактаб қийинчиликларни икки турга ажратади: [16;465-б]

1. 
   ҳаракат кўникмаларини ривожлантиришнинг муайян бузилишларига асосланган тур;
   
2. 
   махсус бўлмаган тананинг умумий заифлиги, паст ва беқарор ишлаши, чарчоқнинг ортиши, фаолиятнинг паст индивидуал суръатини ифодаловчи тур;
   

Боланинг мактабга адаптациясидаги қийинчиликлари ота-оналарнинг мактаб ҳаётига муносабати, боланинг мактабдаги муваффақиятлари билан боғлиқ бўлган ҳолатлари. Бу, бир томондан, ота-онанинг мактаб олдидаги қўрқуви, боланинг мактабда касал бўлиб қолишидан қўрқиши, боланинг совуқ тутишидан, касал бўлишидан қўрқишидир. Бошқа томондан, бу боланинг нафақат жуда юқори ютуқлари ва унга бирор нарса билан курашмаслиги, бирор нарса қилишни билмаслиги билан норозилигини фаол равишда намойиш этишидир.
Боланинг мактабга адаптацияси жараёнидаги қийинчиликлар, айниқса, боланинг мактабга салбий муносабати ва ўрганишга фаол қаршилик кўрсатганда ўрганишни истамаганлиги сабабли ўқувчи ички позициясини шаклланмаслиги билан боғлиқ. Амалиёт шуни кўрсатадики, бу уч ҳолатда тез-тез содир бўлади:
биринчидан, мактабгача болалик даврида бола ўз хоҳиш-истакларини чеклашга, қийинчиликларни енгишга одатланмаган ва у «кучдан воз кечиш»га бўлган муносабатни шакллантирган. Мактаб боладан доимий ҳаракат қилишни, қийинчиликларни енгишни талаб қилар экан, у ўқишга фаол қаршилик кўрсатади;
иккинчидан, ўқиш учун хоҳишнинг йўқлиги олдиндан уйда шаклланган мактаб қўрқуви бўлган болаларда учрайди;
учинчидан, мактаб ҳаётини жуда енгил деб тассурот қолдирилган. Бу ҳолатларда ҳақиқат билан тўқнашув боланинг мактабга нисбатан кескин салбий муносабатда бўлишига олиб келиши мумкин.
Мактабга адаптациясидаги қийинчиликлар учун юқорида айтиб ўтилган сабабларга кўра, биз болалар саломатлиги ва нейротик соҳанинг бузилишларини ҳам қўшишимиз мумкин.
Психологик адабиётларни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, «мактабга мослаша олмаслик» атамаси аслида мактабдаги маълум жараёнида юзага келадиган ҳар қандай қийинчиликларни ифодалайди.
Н.В.Гуткин, Е.Э.Кравцов боланинг мактаб таълим талабларига мослаша олмаслигини болаларнинг ижтимоий-психологик ва психофизиологик ҳолати ўртасидаги тафовутларнинг мавжудлигида деб кўрсатадилар. [29; 187-б]
М.В.Максимова, М.Э.Зеленова, Р.В.Овчарова тадқиқотларида боланинг мактаб таълимига мослаша олмаслигининг сабаби сифатида ижтимоий-психологик муҳитни 37 % англамаслигини курсатганлигини билиш мумкин.[40; 208-б]
Хулоса сифатида адаптпциянинг психологик жиҳати, ўз навбатида ижтимоий адаптация тушунчаси билан узвий боғланади ва мазкур жамиятнинг талаб ҳамда меъёрлари, ўз эҳтиёжлари, манфаатларига мувофиқ жамиятдаги ҳаётга шахс сифатида инсонинг мослашиши билан характерланади. Демак, бошланғич синф ўқувчиларини мактабга адаптациясини шакиллантириш мураккаб ва муҳим давр бўлиб, замонавий илм-фанда турли даражаларида алоҳида бўлими сифатида кўриб чиқиш зарурати пайдо бўлади.
"Мактабга адаптация" тушунчасининг моҳияти бошланғич синф ўқувчиларини мактабга адаптациясини ижтимоий муҳит таъсирида ўқитувчи ва ота-оналар томонидан олиб бориладиган тарбия жараёнини ўз ичига олган ҳолда, болалар ҳаётини ташкил қилишнинг тизимлаштирувчи омили сифатида ўрганилиши керак.

2.