Бошланғич таълимда ўҚувчилар ижодий фаолиятини шакллантириш йўллари

Dars bloklari	Qisqartma belgilanishi	Vaqt
Vaqt
1	Motivlash («Mo`jiza bilan uchrashuv»)	M	5	1 akademik soat
2	Dasturiy materialning mazmuni (DMiF + Drooedevtika TRIZ)	DMM-1	20
3	Psixologik dam olish (autotrening, o`yin yoki jismoniy daqiqasi)	PDO	5
4	Boshqotirma	B	10
Tanaffus
5	Intellektual mashqlar	IM	10	1 akademik soat
6	Kompyuter intellektual yordam	KIYO	10
7	Rezyume	R	5

Kreativ darsning ma`lumot kartasi quyidagi yo`nalishlardan iborat:

1-yo`nalish. Motivlash.
Bu bo`limda o`quvchini surpriz qarshi oladi. U tafakkurini u yoki bu darajada hayratlantiradigan nima bilandir to`qnashadi.
2-yo`nalish. Dasturiy materialning mazmuni.
Darsning bu qismida ta’lim mazmuni berilgan mavzu bo`yicha aniq dars materiali ikki qismda beriladi.
3-yo`nalish. Psixologik dam olish.
Darsning bu qismi jismoniy daqiqada sport, raqamli, jismoniy mashqlarning o`yin shaklida yoki bosh miya yarim sharlarining uyg`unligini ta’minlovchi mashqlardan tashkil topdi.
4-yo`nalish. Boshqotirma.
Darsning bu qismi ijodiy faoliyatga, motivlashtirishga, topqirlikni, ijodiy tafakkurni, o`quvchining ijobiy qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.
5 –yo`nalish. Intellektual mashqlar.
Darsning bu qismi ijodiy faoliyatni, tafakkurni va fikrlash qobiliyatini rivojlantirishni ko`zda tutadi.
6-yo`nalish. Fikrlashning kompyuterli intellektual tayanchi.
Ta’limning bu shakli ijodiy fikrlashning chuqur rivojlanishiga yo`naltirilgan bo`lib, o`quvchilar ijodiy qobiliyatini kompyuter muhiti, multimediyalar, interaktiv ta’sir va boshqalar yordamida qo`shimcha imkoniyatlar bilan darsda foydalanilgan boshqotirmalarning davomi sifatida foydalaniladi.


Kreativ dars yo`nalishlarining mazmuni va psixologik asoslari
1-yo`nalish. Motivlashtirish (hayratlanish, surpriz).
«Hayratlanish - donishmandlikning boshlanishidir» (Suqrot). Axborotlardan toliqishning oldini olish va o`quvchilarning intellektual faolligini oshirish maqsadidagi izlanishlar yo`lidagi muqobil usullaridan biri «hayratlanish» yoki boshqacha aytganda, «mo`jiza effekti». Hayratlanarli predmetlar bilan to`qnashuv tizimi, ularni yaratilish haqidagi izlanishlari kichik maktab o`quvchilarining qiziqish va faoliyati samaradorligini ta’minlaydi.<sup>14</sup>
Motivlashtirish dars jarayonida predmetlar timsolida, masalan, go`dak
tafakkurini jumboqliligi, siri va favqulodda go`zalligi bilan olib boriladi. Bunday predmetlar turlicha bo`lishi mumkin. Jumladan, oynasi orasiga o`rgimchak kirib qolgan soat, ichiga yelkanli kema joylashtirilgan butilka va h.k. Bolalar qiziqishini oshiruvchi oddiy fokuslar. Masalan: quti ichida bir ko`rinib, bir ko`rinmaydigan sichqoncha va b.
Bunday jihozlar unutilgan qadimiy o`yinchoqlar vazifasini ham bajarishi
mumkin. Yog`ochdan yasalgan cho`qiyotgan tovuq, pianino chalayotgan ayiq, ayiq bilan o`tin arralayotgan dehqon. Bolalarda sovun ko`piklarida hosil bo`ladigan shakllar ham hayrat va qiziqish uyg`otadi. Sovun pufagini hosil qiluvchi qismi bo`lgan oddiy ruchka yoki sovun pufagidan chiroyli shakllar yasovchi pistolet - avtomat o`yinchog`i. Obyektning tortishish markaziga asoslangan o`yinchoqlar: yiqilmas matroshkalar, magnittortishiga asoslangan kamondan o`q otish o`yinchoqlari o`quvchilarda kuchli qiziqish uyg`otadi. Bundan tashqari, o`yinchoq va boshqotirmalar ham qiziqarlidir.
2-yo`nalish. Dasturning mazmuni.
Dasturning mazmuni boshqa yo`nalishlarni tizimli umumlashtirish asosida bir butunlikda ijodiy tafakkurning va fantaziyasining rivojlanishiga hamda tasviriy masalalarning nazariy yechimi degan jiddiy muammoni (G.S.Altm uller) yechishga xizmat qiladi.
Bu yerda shuni hisobga olish kerakki, qiyin masalalarni yechishda yuqori
natijalarga erishish uchun 3 ta muhim omil mavjud: Qobilyat, imkoniyat, individualliklami og`zaki, matematik va texnik hisoblash, o`zlashtirish qobiliyati, abstrakt va murakkab fikrlash natijasidir. Bunday qobiliyatlar boshqa kishilar tomonidan ijobiy e ’tirof etilishi muhimdir. Imkoniyatlar go`dakni intellektual faol va o`z muammolarini mustaqil hal etishdan manfaatdor bo`lgan, atrofdagi eng yaxshi, o`z-o`ziga ishonch tug`diradigan boshlang`ich tajribalarni o`zida mujassamlashtiradi.
Individuallik dastlabki ikki omilning ta’sirini kuchaytirishga, shu bilan
birga qobiliyatlar shakllanishini qiyinlashtirishga ta’sir qiladi. Ijodkor shaxsning shakllanishida uni qurshab turgan muhit ijobiy sharoitni yaratishi lozim.
3-yo`nalish. Psixologik dam olish.
Psixologik dam olish sifatida qo`llaniladi. Bosh miya yarim sharlarini garmonik rivojlanishiga ta’sir etuvchi jismoniy mashqlar (shuni esda tutish lozimki, o`ng va chap qo`llar imkoniyatini rivojlantirish muhimdir. Psixologlarning ta’kidlashicha, o`ng va chap qo`lda birday harakatlanish
xotira, fikrlash va nutqning rivojlanishi, yaxshilanishiga ijobiy ta’sir
ko`rsatadi.)
O`yinlar, sport-hissiyotli, teatrlashgan, taqlid etuvchi raqslar. Sport
hissiyotga asoslangan «Jangler», «Arqon tortuvchilar» kabi o`yinlarni
shu turkumga kiritish mumkin. Quvnoq bolalar kuylariga raqsga tushish, o`quvchiga harakat va teatrlashtirilgan taqlidchan «Tabassum o`yini» va shu kabilar o`ziga xos kulgi terapiyasidir. Topshiriqlar turlari xilma-xil bo`lib, o`qituvchining ixtiyoriga qarab yangilari bilan to`ldirib boriladi. «Pantomima» o`yinlarida 2 tomonlama dam olishga erishiladi: tegishli guruh muskullari dam oladi va o`yin ijobiy hissiyotlar hisobiga reaksiya amalga oshadi.
Pantomimo bilan shug`ullanish ijodkorlik rivojlanishining boshlanishi
bo`libgina qolmay, o`quvchini o`z-o`ziga ishonchini orttiruvchi ijobiy hissiyotdir.
Psixologik va fiziologik kuzatishlar aqliy va hissiy toliqish bilan,
vegetativ qo`zg`alishlar bilan skelet muskullaridan toliqishining uzviy
bog`lanishini ko`rsatmoqda.<sup>15</sup>
Hammaga ma’lumki, muntazam jismoniy mashqlar ishchanlik va sog`lomlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Bosh miyaning optimal funksional holatini ta’minlash, bundan tashqari, miyadan chiqayotgan nerv impulslarining to`lqinini boshqarishga ham bog`liq. O`z-o`zini boshqarish tizimi yordamida markaziy qo`zg`alishni periferikka ko`chirish, eng avvalo, skelet muskullarini va shu bilan birga asabiy zo`riqishning oldini olishni ta’minlaydi.
Ta’kidlash kerakki, tetik holatda fikriy qabul qilish (ijobiy hissiy
reaksiyalar ta’sirida yuzaga kelgan) kelgusida quyidagi siljishlarga olib kelishi mumkin: o`z-o`ziga ta’sir etish orqali oldin boshdan kechirilgan emotsional holatlar tiklanishi mumkin. O`z-o`ziga ta’sir faqatgina oliy nerv faoliyatining xarakteriga ta’sir etib qolmasdan, organizmning hujayralargacha bo`lgan mexanizmini boshqarishga ta’sir ko`rsatadi.
Autogen mashqlarning psixologik nazorat mashqlari - «Tinch maskan», «To`liq potensial», «Lazzatlar ro`yxati» kabilar muskul va psixologik reaksiya jarayonida o`z-o`ziga ta’sir etuvchi holatlarda yordam beruvchi formula va timsollardir.
O`quvchilarda o`z-o`zini boshqarishga o`rgatishga o`qish va ijodiy
faoliyati, munosabat va xulqi jarayonida o`z ustida nazorat o`rnatuvchi
muhim omil sifatida qarash kerak.
4-yo`nalish. Boshqotirmalar.
Zamonaviy kreativ darsning muhim elementlaridan biri sifatida
o`quvchilar ijodiy faoliyati tabiiy obyektlar tizimida o`tkir aql va topqirlik mujassamlashgan boshqotirmalar muhim ahamiyatga ega. Boshqotirmalar o`quvchi oldiga yechimini topish jarayoni fikrni noan’ariaviy birikishga olib keladigan muammo zararsiz materiallar (yog`och, q og`oz, metall, plastmassa)dan yasalgan buyumlardan foydalanish mumkin. Taklif etiladigan boshqotirmalar ko`p sonli obyektlar ichida didaktik: prinsiplarga mos ravishda tanlab olinadi.¹⁶
Quyidagi talablar qo`yiladi:
• Boshqotirmaga asoslangan g`oyaning jozibadorligi.
• O`quvchilar qiziqishlariga ta’sir ko`rsatuvchi psixologik quvvati.
• Maktabda o`qitiladigan predmetlar bilan bog`liqlik (fizik, kimyoiy, biologik va boshqalar).
• O`quvchining obyekt bilan estetik uyg`unligi.
• O`quvchining qiziqishlari va yoshiga bog`liq ijodiy imkoniyatlari.
• Natijani topishda asta-sekin yuksalish.
Boshqotirmalarning bunday tizimi biz tomonimizdan dunyo tajribasida
birinchi marta dars tizimining yaxlit bir bo`lagi sifatida tavsiya etilmoqda. Biz tomonimizdan saralangan boshqotirmalar tizimi kreativ ta’lim tizimining yangi didaktik vositasidir. Uning bosh funksiyasi ijodiy fikrlashni, topqirlikni, fikrlash to`siqlarini yengish, ijodiy tafakkurni rivojlantirishdan iborat. Bundan tashqari, bu tizim kuzatuvchanlikni, qiziquvchanlik va ijodkorlik faoliyatini natijasi sifatida intellektual faollikni rivojlantiradi. Boshqotirmalarni yechish insonning doimiy o`yinga bo`lgan ehtiyojini qondiradi. O`yin ijodiy faoliyatning o`ziga xos tayyorgarlik turi bo`lib, boshlang`ich maktab o`quvchisining kreativ sifatlarini rivojlantiradi.
Ehtiyojning kitob javoni matematik boshqotirma va o`yinlar bilan to`la bo`lganligi ham bejiz emas. «Alisa mo`jizalar mamlakatida», «Alisa ko`zgu ortida» kabi umume’tirof etilgan ertaklarning muallifi, ajoyib ertakchi, Oksford universitetida matematikadan dars o`tgan Lyuis Kerrol boshqotirmalarning katta ixlosmandi edi. U oddiy qog`oz varag`ini buklash orqali g`aroyib figuralar (origami)dan juda ko`p foydalangan. Uning qo`llarida varaqni buklash orqali oddiy geometrik chiziqlardan kutilmaganda o`quvchilar ko`z o`ngida o`zining mukammalligi bilan miniatura asarlari, yarim abstrakt haykallar paydo bo`lgan.
Boshqotirmalar tizimida yana bir muhim (motivatsion) funksiyasi
shundan iboratki, ular o`quvchilarning o`rganilayotgan materialga nisbatan
qiziqishini orttiradi, bundan ko`p samaraliroq motivlash shaklini topish
mushkuldir.
Berilgan masalalarni bir necha usullarda yechish ham samaralidir.
Boshqotirmalar bilan olib boriladigan faoliyat fikrlash mahsuldorligini oshirishda qo`shimcha imkoniyatlarni ishga soladi. Tafakkurda xayoliy obrazlarning mavjudligi, taxminlarni tekshirishda kattalar yordamiga tayanmaslik o`quvchida zoriqmasdan belgilar olamidan obrazlarga yoki aksinchaga o`tishga yordam beradi. Yaxlit ta’limiy ish shaklida o`qish, o`z holicha aqliy rivojlanish amalga
oshiriladi.
5-yo`nalish. Intellektual mashqlar.
Intellektual mashqlar ham boshqotirmalar singari o`quvchilarni ijodiy
faoliyatga, motivlashtirishga xizmat qiladi. Ijodiy bilimlar tizimi (IBT) intellektual mashqlar izchil kreativ ta’limning didaktik prinsiplari asosida tuzilgan. U maxsus bilimlarni talab qilmaydigan, faqat fikrlash, topqirlik va mustaqil yechimlarni talab qiladigan ijodiy topshiriqlarni o`z ichiga oladi. Bu bilimlarning murakkablashtirilgan tizimi bo`lib, o`quvchilar yoshiga mos maqsadga yo`naltirilgan qiziquvchanlikni, ijodiy qobiliyatni, tafakkurni, narsalarga o`zgacha qarashni talab etadi. Ijodiy bilimlar tizimi - intellektual mashqlar o`zida asosan quyidagicha topshiriqlarni qamrab oladi:
• Taxminiy xulosalar chiqarish: ular o`quvchilarni sabablar va oqibatlar haqida fikrlashga majbur qiladi.
• Obyektlarni noodatiy qo`llanishi.
• Qonuniyatlarni izlab topish (bu topshiriqlar mantiqiy fikrlashni, umumlashtirish qobiliyatini rivojlantiradi).
• Kutilmagan vaziyatlarda to`g`ri yo`l tanlay olish, bunday topshiriqlar go`quvchida mardlikni rivojlantiradi.
• Mavjud obrazlar asosida obrazlar sxem asini tuzish (abstrakt tafakkumi,
asosiy sifatlarni, obyekt tarkibi).
• Obyektni rivojlantiruvchi vazifalar, masalan, o`yinchoqlarni (kuzatuvchanlikning mustaqil yechimini topa olish va o`z fikrini himoya qila olish mashqlari).
• Topshiriq chegarasidan chiqa olish qobiliyatini rivojlantirish, fikrlash
inersiyasini yengib o`tish.
• Maqsadga yo`naltirilgan savollar bera olish va javoblar asosida predmetni aniqlash.
• Tafakkurni bosqichma-bosqich rivojlantirish.
Mazkur dars komponentining psixologik qiymati shundaki, aqliy
mehnat qoidasi va shakli mustahkamlanadi, fikrlash samaradorligini
oshirish, yechimlarning alohida bosqichlarida ijodiy jarayonning malakalari
shakllanadi.
Intellektual mashqlar bosh funksiyasi murakkab topshiriqlar bajarishda axborot tahliliga asoslanishdan iboratdir.
6-yo`nalish. Fikrlashning kompyuter intellektual (tayanchi) yordami.
Fikrlashning kompyuter intellektual yordami motivlashtirilgan
topshiriqlar, boshqotirma shaklidagi mashqlar, intellektual topshiriqlar asosida yuzaga kelgan g`oyalarni davom ettiradi va chuqurlashtiradi. Fikrlashning kompyuter intellektual yordamini qo`llash kompyuter muhitining, ayniqsa, multimediyalar, interaktiv o`zaro ta’sir vositalarining qo`shimcha imkoniyatlaridan foydalaniladi.
Fikrlashning kompyuter intellektual yordami topshiriqlarning avvalgi yo`nalishlari bilan chambarchas bog'liq bo`lishi zarurligini esda tutish kerak. Hayotdagi aniq obyektlar ustida topshiriqlar bajarishdan virtual obyektlarga k o`chirish, tashqi o`rganishdan ichki o`rganishga, ya’ni fikriy o`rganishga olib keladi. Virtual muhitda o`quvchining ko`rish kanali haddan ziyod faollashadi, muammoning yechimini topishga bo`lgan qiziqish va ehtiyoji faoliyatni kompyuter texnikasi bilan uyg`unlashtiradi.