Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

x
harfi b ilan belg i- 
laym an. 12 ta o lm a b o r edi, 
x
ta olm a y eild i, 7 ta o lm a q oldi, te n g la ­
m ani yozam an: 11 - x = 7".
K o ’pay tirish v a b o ’lish am allarin in g n o m a ’lum k o m p o n en tlarin i 
to p ish g a d o ir m asalalar aso san ab strak t shaklda beriladi. M asalan: 
“o ’y lan g an sonni 3 g a k o ’pay tirib , 18 h o sil qilish ad i. Q an d ay son 
o ’y lan g an ?" U chinchi sinfda n o m a ’lum k o m p o n en tlam i to p ish g a 
d o ir sod d a m asalalam i y ech ish m alakasi m u stah k am lan ad i. B unda 
o ’q u v c h ila r ayirm a yoki n isb at tu sh u n ch asi b ilan b o g i i q b o ’lgan 
so d d a m asalalar y ech ish n in g alg eb raik usuli b ilan birin ch i m arta ta n ­
ishadilar.
M u rak k ab m asalalam i alg eb raik usul b ilan y e ch ish aso san
u chunchi sin fd an b o sh lab k iritiladi. U chinchi sinfda te n g lam alar 
tu zish y o ’li bilan m a salalam in g b ir nech a xili yechiladi. o ’q u v c h ila r 
q u y id ag i m a salalam iten g lam alar tuzib y echishni o ’rganadilar.
1. “A g a r o ’ylan g an sonni 3 m arta va 15 m arta o rttirilsa, 75 hosil 
b o ’ladi. Q an d ay son o ’y lan g an ?”
2. “ B ola 3 ta q alam va 28 so ’m tu rad ig an k ito b g a 4 0 s o ’m 
to ’ladi. 
1
ta q alam n ech a so ’m tu ra d i? ” va hokazo.
S o d d a t e n g la m a la m i y e c h ish
A m al hadlaridan biri o ’zgaruvchi b o ’lgan x + 17 = 27; 20 + x = 29; 
x - 16 = 1 0 v a 2 5 - x = 19 kabi tengliklar tenglam a deyiladi.
236

---

T englam ani yechish uchun n o m a’lum hadning son qiym atini topish 
kerak. B uning uchun q o ‘shish va ayirishni tekshirish qoidasidan foy­
dalaniladi.
1. Q u y id ag ilam in g to ‘g lriligini tekshiring.
71 + 19 = 9 014 + 61 = 7 5 9 3 - 2 3 = 70
58 + 22 = 8 0 4 9 - 1 8 = 3161 - 4 0 = 21
2. Q uyidagi ten g lam alam i yech ib tekshiring.
63 - u = 4023 + x = 6 9 u + 26 = 50
39 + x = 6074 - u = 52Z - 30 = 65
3. M iso llarn i u stun sh ak lid a y o zib yeching.
28 + 4 5 8 0 - 6723 + 3798 - 74
49 + 2 7 9 0 - 5 3 4 6 + 3 1 7 6 - 5 5
55 + 2 770 - 4 5 8 0 - 6749 + 30
4. B irlik v a o ‘n lik lar x onasidagi ra q am lar y ig ‘indisi 4 g a teng 
boMgan b arch a ikki xonali so n lam i yozing.
5. M a sa la la m i ten g lam a tuzib yeching.
a) K arim o ‘zidagi q u y o n lam in g 25 tasini sotg an d an k e y in o ‘zida 
4 0 ta quy o n qoldi. K arim n in g quyonlari n ech ta boN gan?
b) Sobiijonda 43 ta kanareyka bor edi. U bir nechta kanareykani sot­
gandan keyin o lzida 20 ta kanoreyka qoldi? N echta kanoreyka sotilgan?
d ) 
S o b irjo n yan a b ir n ech ta t o ‘ti so tib o lg an d an keyin qushlari 
66
ta boNdi. U n ech ta to ‘ti sotib olgan?
S o n li te n g s iz lik la r v a u la r n i y e c h ish
1. B ir katakni b ir b irlik deb q u y id ag i so n lam i so n tu rid a belg i-
lang:
a) 1; 3; 4 ; 
6
; 9; 12; 
8
; 10.
b) 2; 5; 
6
; 
8
; 10; 13.
2
.
2s • 80 tiy 
20 + 7 - 3 0 - 3
25 sm • 3 d m
2 7 - 7 - 16 + 4 
10 d m - 15 sm 91 - 4 0 - 4 0 + 9
3.
50 + 2 4 - 7 1 5 + 23 - 8 4 5 + 4 0 - 4
4 4 + 4 4 - 926 + 24 + 4 3 4 + 2 3 - 9
22 + 22 - 1223 + 23 + 7 7 3 - 14 + 9
237

---

4. Ish o ralam i to ‘g ‘ri q o ‘ying:
3 - 5 - 8 = 166 • 6 - 7 = 5
7 - 5 • 5 = 7 1 4 - 5 - 1 0 = 1 9
6
• 3 • 
8
= 1145 - 2 0 - 10 = 15
5. Q av sla m i to ‘g ‘ri q o ‘ying:
7 3 - 1 4 + 9 = 5018 + 5 0 - 2 5 = 43 
61 + 3 4 - 2 9 = 6 6 8 4 - 3 0 - 2 4 = 30 
19 + 84 - 23 = 8 079 - 39 - 2 0 = 60
6
. M u n o sab at b elg ilarin i to ‘g ‘ri q o ‘ying:
83 - 23 • 38 + 2219 + 2 0 - 5 2 - 13 
5 6 - 1 2 - 2 4 + 2527 + 31 - 8 0 - 1 1
37 + 5 2 - 3 5 + 5524 + 2 3 - 6 0 - 14
7. D arch alam i yoping:
24 + 26 > ’74 - 13 < ’
33 + 4 0 > ’99 - 34 < ’
5 0 + 36 > ’5 6 + 19 < ’
Q a v sli ifo d a la r n in g q iy m a tin i h iso b la sh
Q av ssiz ifodalarda faqat q o ’sh ish v a ay irish am allari q atn ash sa, 
b o sh id an b oshlab tartib b ilan ishlanaveradi. A g ar qavs q atn ash sa, a v ­
val qavs ichidagi am al keyin b o sh q a am allar bajariladi.
41 - ( 9 + 6 ) 7 6 - ( 3 0 + 1 7 ) 6 3 - ( 1 9 + 17)
76 - (17 + 8)80 - (42 - 16)54 + (60 - 32)
63 + (4 0 - 2 6)48 + (35 - 13)89 - (8 4 - 45)
50 + (14 + 23)2 8 + (70 - 51)9 4 - (21 + 32)
50 - (28 - 13)30 + (15 + 23)8 9 - (17 + 23)
73 - (35 - 18)96 - (64 - 23)7 8 - (3 4 + 9)
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
25
27
29
31
33
35
37
39
41
43
45
47
49
a) 
K v adratdagi sonlarni d iag o n allar b o ’yich a, u stu n lar b o ’y ic h a
v a b u rch ak d an -b u rch ak k a q arab q o ’shg an d a b ir xil so n ch iq ay ap ti. 
T ek sh irib k o ’ring, to ‘g ‘rim i?
238

---

b) 
Shu qo iu aiard an lo y a a la n ib , ushbu k v a d ratlam in g icataklariga 
y e tish m ag an so n lam i q o ‘yib chiqing:
2
4
6
8
14
22
26
28
32
38
4. 
N arg iza 100 dan 27 ni ayirdi, so ‘ngra 18 n i ayirdi va y an a b ir 
sonni ay irg an edi 39 qoldi. N arg iza e n g k ey in qaysi sonni ay irg an ?