Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

=
200
+
20
=
220
.
3. O ra liq n a tija la r x o tira d a s a q la n a d i.
4 . H is o b la s h la r h a r x il u s u lla r b ila n b a ja rilis h i m u m k in . M a ­
sa la n ,
2 6 - 1 2 = 2 6 • ( 1 0 + 2 ) = 2 6 - 1 0 + 2 6 - 2 = 2 6 0 + 2 5 2 = 3 1 2 : 
2 6 - 12 = ( 2 0 +
6
) - 12 = 2 0 - 1 2 +
6
• 12 = 2 4 0 + 7 2 = 3 1 2 ;
2 6 - 12 = 2 6 - ( 3 • 4 ) = (2 6 • 3 ) • 4 = 7 8 - 4 = 3 1 2 .
5. A m a lla r 10 v a 100, e n g ilr o q h o lla r d a 10 0 0 ic h id a v a k o ‘p 
x o n a li s o n la r u s tid a h is o b la s h la m in g o g ‘z a k i u s u lla rid a n fo y d a la n ib
b a ja rila d i. M a s a la n : 5 4 0 2 4 :6 = 9 0 0 4 .
179

---

Y o z m a h is o b la s h la r:
1. H is o b la s h la r y o z m a b a ja rila d i. y o z m a h is o b la s h la r d a y e c h i- 
m in i y o z is h u stu n q ilib b a ja rila d i.
M a sa la n :
2 7 6
+ 186
4 3 2
2 4 8
7 0 8
4 3 4
2. H is o b la s h la r q u y i x o n a b irlik la rid a n b o s h la n a d i ( y o z m a
boM ish b u n d a n m u sta sn o ).
_ 7 1 9
_ 2 8 6
3 1 5
114
4 0 4
172
3. O ra liq n a tija la r d a rh o l y o z ila d i.
4. H is o b la s h la r o ‘m a tilg a n q o id a la r b o ‘y ic h a , sh u b ila n b ir g a
b itta y a g o n a u su l b ila n b a ja rila d i.M a s a la n :
2 4 2
16
1452
3 4 6
14
24 2
+
1384
3 4 6
3 8 7 2
4 8 4 4
1000
ic h id a v a k o ‘p x o n a li s o n la r u s tid a a m a lla r h is o b la s h la m ­
in g y o z m a u s u lla r id a n fo y d a la n ib b a ja rila d i.
M a sa la n :
3 9 1 2
36
31
2 8
3 2
3 2
0
97 8
2 4 1 5
21
31
28
35
35
0
345
B a ’z i m is o lla m i o g ‘z a k i h a m , y o z m a h a m y e c h is h m u m k in . B u 
h o lla r d a o ‘q u v c h ila r y e c h im la m i ta q q o s la b a rif m e tik a m a lla m in g
m a z m u n in i v a s o n la r u s tid a b a ja rila y o tg a n a m a lla r m a z m u n in i y a x ­
sh i tu s h u n ib o la d ila r.
180

---

« Q ‘n l i k » m a v z u s i d a a r i f m e t i k a m a l l a r n i o ‘ r g a n i s h
1 0 i c h i d a q o ‘s h i s h v a a y i r i s h
U s h b u m a v z u u s tid a is h la s h d a o ‘q itu v c h i o ld id a tu rg a n a s o s iy
m a q s a d la r q u y id a g ila rd a n ib o rat:
1
) o ‘q u v c h ila m i q o ‘sh is h v a a y iris h a m a lla rin in g m a z m u n i b ila n
ta n is h tiris h ;
2
) h is o b la s h u s u lla rid a n o ‘q u v c h ila m in g o n g li fo y d a la n is h la rin i 
t a ’m in la sh :
a) “sonni qismlari bo 'yicha (bittalab yoki guruhlab) qo ‘shish va 
ayirish ” usuli;
b) ikkita sonni y ig ‘indining o'rin almashtirish xossasidan fo y ­
dalanib qo ‘shish usuli;
d) sonlam i ayirishda (masalan, 8-5) qo ‘shishning tegishli holini 
(8=5+3) bilishdan yoki у ig'indi va qo ‘shiluvchilardan biri b o ‘yicha 
ikkinchi qo'shiluvchini topish malakasidan foydalaniladigan holda 
у ig'indi bilan qo'shiluvchilar orasidagi bog'lanishlarni bilishga 
asoslangan ayirish usuli.
3 ) 10 ic h id a q o ‘s h is h v a a y iris h k o ‘n ik m a m a la k a la rin i s h a k lla n ­
tir is h (y o d o lis h g a y e tk a z is h ), 
10
ic h id a q o ‘s h is h v a a y iris h n i 
o ‘r g a n is h is h in i o ‘z a ro b o g M a n g an b ir n e c h ta b o s q ic h g a boM ish 
m u m k in :
I bosqich.
T a y y o r g a rlik b o sq ic h i:
Q o ‘s h is h v a a y iris h a m a lla r in in g a n iq m a z m u n in i o c h is h ; a+1 
k o ’r in is h d a g i q o ‘sh is h v a a y iris h h o lla ri.
R a q a m la s h n i o ‘rg a n is h ja r a y o n id a b irin c h i o ‘n lik d a g i h a r b ir s o n
o ‘z id a n o ld in g i s o n g a b im i q o ‘s h is h d a n h o s il boM ishi y o k i o ‘z id a n
k e y in g i s o n d a n b im i a y iris h yoMi b ila n h o s il boM ishi b o la ia r o n g ig a
y e tk a z ilg a n e d i, b u b o la la rg a s o n la m in g q a to rd a g i ta rtib in i o ‘sis h
b o ‘y ic h a h a m o ‘z la s h tiris h im k o n in i b e ra d i.
10 ic h id a q o ‘s h is h v a a y iris h n i 
o ‘r g a n is h g a b a g M sh lan g a n
d a r s d a b o la ia r o lg a n b ilim la rin i u m u m la s h tiris h k e ra k , u m u m la s h ti- 
r is h a s o s id a a
+1
v a a
-1
k o ‘rin is h d a g i h o lla r u c h u n ja d v a ll a r tu z ila d i 
v a b u ja d v a ll a m i b o la ia r tu s h u n ib o lis h la ri v a x o tira d a sa q la s h la ri 
k e r a k
B irin c h i d a rs d a n y o q ( 1 - 1 = 0 v a 0+1 = 1) k o ‘r in is h d a g i q o ‘s h is h
v a a y iris h x o lla ri q a ra la d i.
181

---

II bosqich.
a + 2 , a + 3 , a + 4 k o lr in is h d a g i h o lla r u c h u n h is o b la s h
u s u lla ri b ila n ta n is h is h .
B u k o ‘r in is h d a g i h o la tla r u c h u n , ta x m in a n , b ir x il q u id a g ic h a
r e ja tu z ib is h la s h m u m k in :
1. Y a n g i m a te ria ln i o ‘rg a n is h g a ta y y o rg a rlik s ifa tid a s o n la m in g
ik k i q o ‘s h ilu v c h id a n ib o ra t ta rk ib in in g m o s h o lla ri v a q o ‘sh is h
h a m d a a y iris h n in g o ‘r g a n ilg a n ja d v a l h o lla ri ta k ro rla n a d i. a + 4 h o l- 
la rig a d o ir u s u lla m i q a ra s h d a n o ld in 4 s o n in in g ta rk ib i a + 1 , a + 2 , a+ 3 
h o lla ri ta k ro rla n a d i.
2. M o s h is o b la s h u su li (s o n n i q is m la ri b o ‘y ic h a q o ‘s h is h v a a y ­
iris h u s u lla r i) b ila n ta n is h is h .
3. Y a n g i b ilim la m i m u s ta h k a m la s h v a b u b ilim la m i h a r x il v a z i- 
y a tla r d a qoM lash.
4. Q o ‘s h is h s o n la rin in g ta rk ib i v a a y iris h n in g m o s h o lla r ig a
t o ‘g ‘ri k e la d ig a n ja d v a l h o lla rin i o n g li o ‘z la s h tiris h v a e s la b q o lis h g a
d o ir ish lar.
H is o b la s h u s u lla rin i m u s ta h k a m la s h u c h u n 2 n i q o ‘s h is h v a a y ­
irish b ila n b o g ‘liq boM gan m is o lla r v a m a s a la la r o g ‘z a k i v a y o z m a
u s u ld a y e c h ila d i, 
2
ta la b q o ‘sh is h v a
2
ta la b a y iris h g a d o ir m a s h q la r
b a ja rila d i.
B u y e rd a q u y id a g ila rg a o ‘x s h a s h m a s h q la r h a m o ‘rin li:
1. H is o b la s h n i d a v o m e ttirin g : 6 + 2 = 6 + 1 + 1....
2. N u q ta la r o ‘m ig a “ k a tta ” y o k i “ k ic h ik ” b e lg is in i q o ‘y in g : 
2