Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

8. 
Matematika o'qitish jarayonida o'quvchila-rning mantiqiy 
Jikrini о ‘stirish
B o s h la n g N c h s in fla rd a m a te m a tik a o ‘q itis h d a o ‘q u v c h ila r n in g
m a n tiq iy flk rin i u s tiris h u c h u n k e n g im k o n iy a tla r m a v ju d .
M a te m a tik b ilm la rn i b o la la r a n iq tu s h in is h u c h u n m o s la s h tiril-
g a n n a r s a la m i o ‘z a ro b o g M iq lik d a, b ir id a n ik k in c h is in i h o sil q ilis h
ta rtib id a k e ltirib c h iq a ra d ila r.
N a r s a la m i q is m la r g a a jra tis h v a b ir q a n c h a e le m e n tla rd a n b ir 
b u tu n n a rs a la m i tu z is h n i tu s h u n tira b o ra m iz . B u tu n b ir n a rsa n i 
q is m la r g a a jra tib fik rla s h n i « ta h lil» (a n a liz ) d e b a ta y m iz . P re d m e t va 
h o d is a la rn i o ‘z a r o b o g ‘la b o ‘rg a n is h n i e s a « s in te z » d e b a ta y m iz . B u
ik k i fik rla s h o p e ra s iy a s i b ir-b iri b ila n o ‘z a ro bogM iqdir.
T a h lil v a s in te z o ‘z a ro b o g M an g an boM ib, a rifm e tik q o n u n iy a t- 
la m i o ‘q itis h d a q a n d a y qoM lansa, m is o l v a m a s a la la r y e c h is h d a h a m
s h u n d a y q o M laniladi.
0 ‘q itis h n in g b irin c h i q a d a m id a y o q , y a ’n i, b irin c h i o ‘n lik n i 
o ‘q itis h d a o ‘q u v c h ila r k o ‘rg a z m a li q u ro l y o r d a m id a p re d m e tla r 
t o ‘p la m in i u la m i tu z g a n e le m e n tla rg a a jra tib ta h lil q ila d i v a
k o ‘r g a z m a a s o s id a e le m e n tla r s in te z (b irla s h tirib ) q ilib to ‘p la m h o sil 
q ila d i.
S h u n g a o ‘x s h a s h k o ‘rg a z m a li ta h lil v a s in te z la r n a tija s id a
o ‘q u v c h ila r fik rla b , e n g y u q o ri k o ‘rs a tg ic h d a n o n g li ta h lil v a s in te z
q ilis h g a e ris h a d ila r.
M a s a la n , o ‘q u v c h i o ‘q itu v c h i y o r d a m i d a « 1 - q a to r g a 5 ta tik o ,
2 - q a t o r g a 4 ta d a m a s o ‘y in c h o q - m a s h in a la r in i jo y l a s h t i r a d i . Ik k i 
q a t o r g a n e c h a m a s h in a j o y la s h ti r il d i» - d e g a n m a s a la n i y e c h is h
k e r a k .
O ld in o ‘q u v c h i o ‘q itu v c h i y o rd a m id a m a s a la m a z m u n in i ta h lil 
q ila d i. M a s a la d a b e rilg a n s o n la rn i (5 v a 4 ) a lo h id a g a a jra tib , m a ­
s a la n i s h a rt v a s a v o l q is m in i a n iq la y d i. 0 ‘q u v c h i ik k i q a to rd a g i m a r- 
k a la rn i f ik ra n o ‘z a ro
b irla s h tir ib s in te z q ila d i v a m a s a la g a ja v o b
to p a d i.
B u y e r d a o ‘q u v c h i e n g a v v a l m a s a la n i ta h lil q ila d i, m a s a la d a
so n li b e rilg a n la rn i v a ta la b q ilin g a n la rn i a n iq la d i v a s in te z q ilib
ja v o b to p d i.
B o s h la n g N c h m a te m a tik a n i o 'q itis h d a ta q q o s la s h d a n h a m k e n g
f o y d a la n ila d i. T a q q o s la s h y o r d a m id a s o n , m is o l v a m a s a la d a g i n a r- 
s a la m in g b ir x il v a fa rq q ilu v c h i to m o n la ri a n iq la n ila d i.
53

---

M a s a la n , o ‘q u v c h ig a so n n i b ir n e c h a b irlik k a v a b ir n e c h a m a rta
o r ttiris h t o ‘g ‘r is id a ta q q o s la s h b e rilg a n b o ‘lsin:
N e c h a b ir lik k a k a tta ? N e c h a m a rta k a tta ?
B ir q u tid a 6 ta q a la m b o r, ik k in c h is id a u n d a n 3 ta o rtiq q a la m
b o r. Ik k in c h i q u tid a n e c h ta q a la m b o r? B ir q u tid a , 6 ta q a la m , ik ­
k in c h i q u tid a g i q a la m la r so n i u n d a n 3 m a rta o rtiq , Ik k in c h i q u tid a
n e c h ta q a la m b o r?
0 ‘q itu v c h i ra h b a rlig id a o ‘q u v c h i m a s a la n i ta q q o s la y d i v a b ir x il 
to m o n la rn i: ik k a la m a s a la d a h a m b e rilg a n s o n la r b ir x il, ik k a la m a ­
s a la d a h a m ikki q u tid a g i q a la m la r h a q id a g a p irilg a n , s a v o lla r h a m b ir
x il. F a rq i: 
1- m a s a la d a 2 -q u tid a u c h ta q a la m o rtiq , 2 - m a s a la d a 2- 
q u tid a 3 m a rta o rtiq q a la m b o r d e y ila d i.
M a s a la y e c h ilg a n d a n k e y in o ‘q u v c h ila r q a y s i m a s a la q a y s i a m a l 
b ila n y e c h ilg a n in i ta q q o s la y d i. 
1-si q o ‘s h is h , ik k in c h i m a s a la
k o ‘p a y tir is h b ila n b a ja rild i. S h u n d a n k e y in m a s a la s h a rti b ila n m a ­
s a la n i y e c h is h u su lin i m o s la s h tira d i.
N a tija d a o ‘q u v c h i n e c h ta o rtiq y o k i k a m d e g a n s h a rtd a q a y s i 
a m a lla r is h la tilis h in i v a n e c h a m a rta o rtiq y o k i n e c h a m a rta k a m d e- 
g a n d a q a y s i a m a lla r is h la tilis h in i fik rla b tu s h u n ib o la d i.
B a ’z a n k o ‘p q iy m a tli s o n la r b ila n m a s a la la r y e c h is h d a a n a lo - 
g iy a u su lin i h a m q o ‘lla y d ila r. M a s a la n : 3 -s in fd a s h u n d a y m a s a la
y e c h ila d i: ik k ita m e v a s a q la g ic h d a 1568 s k a ra m b o r ed i. B irin c h i 
m e v a s a q la g ic h d a n 2 4 0 s, ik k in c h is id a n 3 6 4 s o lin g a n d a n k e y in ik- 
k a la s id a h a m b ir x il m iq d o r d a k a ra m q o ld i. H a r q a y s i m e v a s a q la ­
g ic h d a q a n c h a k a ra m boM gan?
M a s a la n i 
y e c h is h d a n
o ld in
o ‘q itu v c h i 
q u y id a g i 
m a s a la n i 
y e c h is h n i ta v s iy a q ild i: ik k i b o la d a 8 0 0 s o ‘m b o r ed i. U la r d a n b ir- 
in c h isi 3 5 0 s o ‘m , ik k in c h is i 2 5 0 s o ‘m s a r f q ilg a n id a n k e y in ik k a l- 
a s id a b a ra v a r p u l q o ld i. H a r b ir b o la d a q a n c h a d a n p u l b o ‘lg a n ?
0 ‘q u v c h ila r b u m a s a la n i h a tto o g ‘z a k i h a m y e c h is h i m u m k in . 
B u m a s a la n i y e c h is h re ja si v a y o i l a r i n i a n iq la g a n d a n k e y in o ld in g i 
m a s a la n i s h u n g a o ‘x s h a s h y o ‘l b ila n y e c h a d i.
A n a lo g iy a d a n fo y d a la n is h d a d o im o t o ‘g ‘ri x u lo s a la r k e lib
c h iq a v e rm a y d i. M a s a la n , I-s in fd a 1 2 + 2 = 1 4 n i h o s il q ilg a n .
B u n d a o ‘q u v c h i q o ‘s h is h n in g o ‘r in a lm a s h tir is h q o n u n in i 
q o ‘lla b , 1 0 + 2 -6 = 1 0 + 6 - 2 = 1 4 c h iq a rg a n .
0 ‘q u v c h ila rg a
ta q q o s la s h
a s o s id a
u m u m la s h tiris h n i 
h a m
o ‘r g a tis h lo z im . B u u m u m la s h tiris h s o n , g e o m e tr ik f ig u ra , a r if m e tik
54

---

a m a lla r n in g x o s s a la rid a , s h u n in g d e k h is o b la s h v a m a s a la la r y e c h is h
u s u lla r ig a ta a llu q lid ir. 0 ‘q u v c h ila r a lo h id a h o d is a v a f a k tla m i k u - 
z a tis h a s o s id a « in d u k s iy a » d e b a ta lu v c h i f ik rla s h fo rm a s in i h a m
q o M lay d ilar. M a s a la n , o ‘q u v c h i b ir so n n i ik k in c h i so n g a k o ‘p a y tir is h
b ir in c h i so n n i o ‘z - o ‘z ig a s h u n c h a m a rta q o ‘s h is h e k a n in i q o id a s ifa - 
tid a b ilg a n i h o ld a , b u q o id a n i a lo h id a b i r m is o lg a ta tb iq e ta d i